Istota systemu bankowego

System bankowy jest jednym z najistotniejszych elementów struktury instytucjonalnej oraz sposobu funkcjonowania gospodarki pieniężno-kredytowej. Należy go rozumieć jako ogół banków dopuszczonych do funkcjonowania w państwie, jak również zadania ustawowo przypisane ich poszczególnym rodzajom oraz związki między nimi. System bankowy w każdym kraju określa prawo bankowe. Ustala ono między innymi rodzaje banków funkcjonujących w tymże systemie, ich czynności, rolę banku centralnego oraz zadania nadzoru bankowego.

Najważniejszymi funkcjami systemu bankowego są:

        kształtowanie emisji kredytu i pieniądza ułatwiające - zgodnie z prawami obiegu pieniądza - funkcjonowanie gospodarki oraz zwiększa­jące rolę pieniądza również w stosunku do innych walut;

        pobudzanie szeroko pojętej oszczędności oraz takie gromadzenie wolnych środków finansowych w systemie bankowym, by mogły być one najefektywniej wykorzystane;

        kredytowanie działalności gospodarczej oraz jej rozwoju jak również wspomaganie przedsiębiorstw i inicjatyw rozwojowych na zasadzie rentowności;

        prowadzenie gotówkowych i bezgotówkowych rozliczeń między jednostkami gospodarczymi.

System bankowy składa się z elementów o określonych właściwo­ściach i określonych wzajemnych relacjach między tymi instytucjami. Elementami systemu bankowego są różnego typu banki. Nazwa „bank” pochodzi od włoskiej nazwy banco, czyli ławki, kontuaru, przy którym pracowali w średniowieczu włoscy bankierzy. Zajmowali się oni przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy (wkładów) od jednego klienta do drugiego, także w innych miejscowościach. W tym celu klienci deponowali u bankierów pieniądz kruszcowy, a ci w zamian wystawiali zaświadczenie - banknot (weksel) na bankiera w innym mieście.[1] Tak pokrótce można przedstawić początki banków i systemu bankowego na świecie.

Obecnie rola banków w systemie bankowym jest o wiele bardziej rozbudowana, można ją ogólnie scharakteryzować następująco:

1) są one przedsiębiorstwami, które przejmują szereg czynności finansowych z jednostek gospodarczych i gospodarstw domowych;

2) są instytucjami do transformacji ryzyka oraz terminu przy przyjmowaniu wkładów oraz udzielaniu kredytów.

 

Właściwości systemu bankowego w Polsce przed 1989 r.

 Pozycja i zadania systemu bankowego w Polsce przed rokiem 1989 określone były przez charakter ustroju gospodarczego oraz wprowadzoną przez organa władzy politykę gospodarczą. Była to gospodarka centralnie zarządzana, o wysokim stopniu dyspozycyjności wszystkich instytucji wobec władz naczelnych. Można również powiedzieć, cytując za W. Wilczyńskim, że była to gospodarka rzeczowa, w której pieniądz, traktowany instrumentalnie, nie pełnił samoistnej funkcji kryteryjnej. Oznaczało to, że wybór ekonomiczny, podejmowane decyzje w minimalnym zakresie były uwarunkowane rachunkiem pieniężnym. Pieniądz był, i to w ograniczonym stopniu instrumentem realizacji wcześniej podjętych decyzji rzeczowych. Mimo to w latach 80-tych nastąpiło w pewnej mierze urynkowienie gospodarki - istota systemu ekonomicznego pozostała niezmieniona[2].

W tym też okresie centralistyczny system gospodarki znajdował obicie w pozycji, charakterze i funkcjach Narodowego Banku Polskiego i innych ówczesnych banków. NBP jako „monobanku” cechowało:

        służebna obsługa pieniężna rzeczowych procesów gospodarczych bez możliwości dyskutowania na temat wysokości i celowości wypłat;

        brak znaczącego wpływu na państwową politykę budżetową;

        finansowanie budżetu bezprocentowym kredytem.

W tej sytuacji NBP nie wykonywał czynności typowych dla banków centralnych w gospodarce rynkowej. Nie istniała ogólna stopa procentowa wyrażająca ogólne warunki kredytowania przez bank centralny. Nie było również normalnego oddziaływania na podmioty gospodarcze. Niewymienialność pieniądza izolowała NBP od gospodarki światowej.

Istniejące oprócz NBP inne banki, takie jak: Bank Gospodarki Żywnościowej czy Bank Handlowy w Warszawie S.A., nie odgrywały żadnej samodzielnej roli w gospodarce. Pewnym stopniem samodzielności (przy podległości wobec BGŻ) cieszyły się natomiast banki spółdzielcze. Banków prywatnych, mimo że niektóre z wymienionych wyżej banków były formalnie spółkami akcyjnymi, w praktyce nie było. Nie dopuszczano również do działalności banków zagranicznych na terytorium naszego kraju.

Pierwsze zmiany dostosowujące działalność systemu bankowego do potrzeb gospodarki rynkowej nastąpiły na mocy ustawy o prawie bankowym przyjętej przez Sejm w lutym 1982 r.[3] Ustawa stworzyła możliwość wykorzystania aparatu bankowego jako ważnego ogniwa wpływającego w sposób aktywny na kształtowanie i realizację polityki gospodarczej państwa oraz równowagi gospodarczej.

Ustawa o prawie bankowym prowadzała również nową instytucję - Radę Banków, powołaną w celu zapewnienia spójności działania całego systemu bankowego. Był to organ rozpatrujący wszystkie podstawowe sprawy związane z polityką pieniężno-kredytową oraz organizacją systemu bankowego.

Następne zmiany sytuacji na tym polu umożliwiły nowe ustawy z 1989 r.: Prawo bankowe[4] i Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Celem reformy prawa bankowego było:

        stworzenie sprzyjających warunków do prowadzenia przez NBP aktywnej polityki emisyjnej, odpowiednio realizowanej przez cały system bankowy wobec wszystkich partnerów banków, poprzez przekształcenie NBP w bank banków;

        kształtowanie autentycznego partnerstwa w stosunkach między bankami i ich klientami, przede wszystkim dzięki stworzeniu możliwości swobodnego nawiązywania stosunków kredytowych między bankami i podmiotami gospodarczymi;

        wprowadzenie zasady konkurencyjności między bankami w wyniku odejścia od zasady ścisłego podziału terytorialnego i branżowego oraz stworzenia warunków do powoływania nowych banków przez osoby prawne i fizyczne;

        oparcie działalności aparatu bankowego na podstawach ekonomicznych przez wprowadzenie rozrachunku ekonomicznego w poszczególnych ban­kach i ich oddziałach funkcjonujących na zasadach komercyjnych;

        zwiększenie samodzielności, inicjatywności i przedsiębiorczości wszy­stkich ogniw systemu bankowego oraz ich odpowiedzialności (w swoim zakresie działania) za realizowaną politykę pieniężno-kredytową.

W wyniku reformy bankowej z 1989 r. ukształtowana w poprzednich latach struktura bankowości w Polsce zaczęła się przystosowywać do zasad i mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej. Ważnym elementem zmian było z NBP w 1989 r. dziewięciu banków komercyjnych, co rozpoczęło etap tworzenia dwuszcze­blowego systemu bankowego[5], w którym banki państwowe zaczęły funkcjonować na zasadzie samodzielności i samofinansowania. Dwuszczeblowy system bankowy oparto na banku emisyjnym, emitującym pieniądz banku centralnego i bankach operacyjnych, które na podstawie posiadanego pieniądza gotówkowego kreują pieniądz bankowy.

 

Ewolucja systemu bankowego po roku 1989

Z dniem 1 stycznia 1990 r. rozpoczęło się wcielanie w życie „Rządowego programu stabilizacji gospodarczej”, co oznaczało[6]:

        powrót do gospodarki pieniężnej (opanowanie hiperinflacji, dewaluacja, wewnętrzna wymienialność, odejście do instrumentalnego traktowania pieniądza),

        uruchomienie mechanizmu rynkowego (liberalizacja cen i zahamowanie inflacjogennego wzrostu płac, przywrócenia równowagi rynkowej, odejścia do centralnego, nierynkowego podejmowania decyzji itp.),

        mikroekonomizację gospodarki i rozpoczęcia jej prywatyzacji.

Przełom ustrojowy w gospodarce oznaczał całkowitą zmianę pozycji i roli banków. Z dnia na dzień banki stały się kluczowymi instytucjami i ogniwami funkcjonowania gospodarki. Przejęcie nowych funkcji napotkało od razu wiele barier zarówno w postaci złej sytuacji finansowej, jak i nawyków odziedziczonych po poprzednim systemie, nie doceniającym racjonalnej gospodarki pieniężnej. Wystąpiła też poważna bariera infrastrukturalna, braki wyposażenia. Mimo to w szybkim tempie nastąpiło przekształcenie się banków z niesamodzielnych jednostek wykonawczych w organizacje podejmujące suwerenne decyzje.

Narodowy Bank Polski zyskał znaczny stopień autonomii w polityce pieniężno-kredytowej. Wśród zadań NBP nadrzędne miejsce zajęło umocnienie pieniądza polskiego oraz wspieranie polityki gospodarczej państwa.[7]. Wprowadzone zostały rynkowe zasady kredytowania budżetu państwa. NBP starał się również odejść od stosowania ujemnej realnej stopy procentowej. W regulowaniu podaży pieniądza NBP połączył metody rynkowe z nierynkowymi. Finansowanie deficytu budżetowego zostało ograniczone do ściśle określonych kwot. NBP przestał również być bankiem bezpośrednio obsługującym przedsiębiorstwa i indywidualnych klientów.

Wyodrębnione z NBP banki komercyjne, państwowe o ogólnokrajowym zasięgu działania przejęły obsługę przedsiębiorstw państwowych, często silnie zadłużonych. Wysoki odsetek tzw. złych kredytów w niektórych bankach wymagał od początku ich dokapitalizowania poważnymi sumami w formie restrukturyzacyjnych obligacji Skarbu Państwa. Banki te zostały przeznaczone do prywatyzacji, której warunkiem jest jednak uprzednie pozbycie się złych długów.

Państwowe banki komercyjne były początkowo dość liberalne w udzielaniu kredytów. Występowały też przejawy poczucia nadrzędności, świadomości przewagi, uprzywilejowanej sytuacji w porównaniu z innymi bankami. Z drugiej strony obarczono je zadaniami prowadzącymi do pogorszenia ich płynności. Dla zapewnienia im niezbędnego współczynnika wypłacalności (8%) konieczne było zaciągnięcie kredytów zagranicznych. Poprawiły one doraźnie ich sytuację, ale problem złych kredytów pozostał, zwłaszcza że ciągle występują przejawy presji w kierunku przyznawania przedsiębiorstwom państwowym kredytów o niedostatecznym prawdopodobieństwie zwrotu.

Nowym elementem systemu bankowego w Polsce, będący rezultatem przejścia do gospodarki rynkowej, stały się banki prywatne. W krótkim czasie, dzięki niskiemu progowi wielkości kapitału założycielskiego, powstało ich około osiemdziesięciu. Była to grupa silne zróżnicowana, zarówno co do genezy, wielkości, profilu działalności, jak i co do jakości gestii. Niestety nie brakowało wśród nich instytucji nieuczciwie wykorzystujących ewolucję systemu bankowego.

W stosunkowo krótkim czasie większość banków dostosowała się funkcjo­nal­nie do wymagań gospodarki rynkowej. W znacznej mierze nadrobiono braki infrastru­kturalne.

Do ważniejszych wydarzeń tamtego okresu należy przede wszystkim zaliczyć przeprowadzoną denominację złotego. Została ona uchwalona ustawą z dnia 7 lipca 1994. Od 1 stycznia 1995 roku wprowadzono do obiegu nowe banknoty i monety opiewające na złote i zapomniane już grosze. Nowy złoty przyjął wartość 10 000 starych złotych, które przestały być środkiem płatniczym po dwóch latach od rozpoczęcia wymiany. Kurs złotego od połowy maja 1995 roku zaczął kształtować się na rynku walutowym. Z kolei 1 czerwca 1995 roku zloty stał się walutą wymienialną według standardu Międzynarodowego Funduszu Walutowego.[8]

W latach 1989-1997 w Polsce obowiązywało prawo bankowe i ustawa o Narodowym Banku Polskim, uchwalone na początku 1989 roku. Dążąc do usprawnienia pracy banków, w 1997 roku uchwalono znaczną liczbę nowych ustaw; należą do nich[9]:

— ustawa z dn. 1 sierpnia 1997 r. - prawo bankowe,

— ustawa z dn. 1 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim,

— ustawa z dn. 5 czerwca 1997 r. o kasach oszczędnościowo--budowlanych i wspieraniu przez państwo oszczędzania na cele miesz­kaniowe,

— ustawa z dn. 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipo­te­cznych.

Zmiany ustawodawcze sprawiły, że polski system bankowy stał się bardziej złożony, a równocześnie bliższy wzorcom zachodnioeuropejskim. Zgodnie z nowymi ustawami nadzór bankowy przeszedł w ręce Komisji Nadzoru Bankowego. Kontroluje ona działalność banków, a w przypadku stwierdzenia, że działalność jakiegoś banku jest dokony­wana z naruszeniem prawa lub statutu albo stwarza zagrożenie dla deponentów, może ona podjąć daleko idące kroki - do podjęcia decyzji o likwidacji banku włącznie.

Nowa ustawa nałożyła również na Komisję Nadzoru Bankowego obowiązek wydania przepisów wykonawczych, w szczególności obejmujących nowe dziedziny działalności bankowej oraz harmonizację polskich przepisów z zaleceniami Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego i Dyrektywami Unii Europejskiej.

W zakresie szeroko rozumianej polityki pieniężnej kluczowe znaczenie ma powołana w 1998 roku Rada Polityki Pieniężnej. Jest to organ, który ustala założenia polityki pieniężnej państwa; do jego uprawnień należy m.in. określanie wysokości stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego, a także ustanawianie zasad i stóp rezerw obowiązkowych banków.

Należy również wspomnieć, że nowe ustawy poważnie zmniejszyły prerogatywy Narodowego Banku Polskiego. Nadal jest on jednak jednym z najważniejszych organów państwa oraz najważniejszym elementem systemu bankowego. NBP jest bankiem centralnym, który spełnia równocześnie trzy funkcje: banku emisyjnego, banku banków i banku gospodarki narodowej.

Bank centralny jest z jednej strony regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, a z drugiej strony jest bankierem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu.

Obowiązkiem banku centralnego jest dbanie o stabilność waluty narodowej, a także takie oddziaływanie na gospodarkę, żeby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego, oraz spadek bezrobocia. Bank banków jest również bankiem rezerwowym dla banków komercyjnych. Bank banków tworzy dwa rodzaje pieniądza[10]:

- banknot jako centralny pieniądz gotówkowy;

- pieniądz żyrowy - centralny pieniądz rezerwowy.

Jak również bank centralny jako bank banków spełnia następujące funkcje

- reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego);

- reguluje wielkość tworzonego przez banki operacyjne pieniądza banko­wego;

- reguluje płynność całego systemu bankowego;

- kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne.

Istotną funkcją banku centralnego jest również obsługa, organizacja i realizacja płatności zagranicznych, realizacja polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczenie w kupnie złota i dewiz, a także utrzymywanie rezerw między­naro­dowych środków pieniężnych.

 

Skład polskiego systemu bankowego

 W skład polskiego systemu bankowego, według podziału dokonanego przez Z. Dobosiewicza[11], wchodzą obecnie banki trzech podstawowych typów:

1) banki komercyjne,

2) banki spółdzielcze,

3) kasy oszczędnościowo-budowlane.

Podstawowym celem działania banków komercyjnych jest osiąganie maksymalnego zysku. Ma to z kolei pozwolić na realizację większości innych celów, m.in. wzrostu siły banku, rozbudowy sieci placówek, zwiększenia bezpieczeństwa operacji. Zgodnie z obowiązującymi ustawa­mi, polskie banki komercyjne są obecnie samodzielnymi przedsiębior­stwami, prowadzącymi własną politykę w zakresie podstawowych operacji. Same ustalają założenia polityki depozytów i kredytów, tylko od nich zależy, ile płacą za pierwsze i pobierają za drugie. Nie rozporządzenia, ale konkurencja i rachunek ekonomiczny określają wysokość ustalanych przez każdy bank stóp procentowych. W tych jednak dziedzinach, które mają bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo systemu bankowego, nadzór bankowy ustanawia normy, które najczęściej mają negatywny wpływ na opłacalność operacji bankowych.

Banki komercyjne poważnie się między sobą różnią, dlatego też są, w zależności od przyjętych kryteriów, dzielone na różne rodzaje banków. Najczęściej za podstawowe kryterium podziału przyjmuje się strukturę własności, wtedy banki komercyjne są dzielone na:

- banki o kapitale państwowym,

- polskie banki prywatne,

- banki o kapitale zagranicznym.

Banki komercyjne można również podzielić na uniwersalne, czyli takie, które realizują wszystkie podstawowe operacje, i wyspecja­lizowane, czyli koncentrujące się na określonych operacjach. Do banków komercyjnych należą banki hipoteczne, zgodnie z przepisami kon­centrujące się na udzielaniu kredytów zabezpieczonych hipoteką na nieruchomości.

Banki komercyjne odgrywają kluczową rolę w polskim systemie bankowym. Przypada na nie około 94% depozytów zebranych przez wszystkie banki i także około 94% udzielonych kredytów bankowych.

Drugą wielką grupą banków są banki spółdzielcze. Dla tych banków podstawowym celem działalności jest zapewnienie właścicielom (spół­dzielcom) dostępu do podstawowych produktów bankowych, a w szcze­gólności do korzystnych kredytów. Wielkość osiąganego zysku ma oczywiście wpływ na realizację tego celu.

Większość banków spółdzielczych jest bardzo mała. Prawo nakazuje im wejście w skład banków regionalnych (dwa z nich - BUG i GBPZ - w praktyce mają zasięg ogólnopolski). Bez zgody banków regionalnych bankom spółdzielczym nie wolno realizować innych operacji niż przyj­mowanie depozytów i udzielanie kredytów.

W 1998 roku powstała trzecia grupa banków - kasy oszczędnoś­ciowo-budowlane. Są to samodzielne banki o specyficznym charak­terze, podstawowym celem ich działalności jest finansowanie budownic­twa. W bankach tych kredyty otrzymują tylko ci klienci, którzy przez określony w umowie czas systematycznie składali depozyty o ustalonej wielkości.

Trzeba stwierdzić, za Z. Dobosiewiczem, że nadal w Polsce brakuje czwartego typu banków, a mianowicie banków komunalnych, czyli gminnych. Podstawowym celem działal­ności takich banków jest ułatwianie rozwoju gospodarczego gminy (zwykle - miasta), do której bank należy. Przed II wojną światową w Polsce liczba takich banków była znaczna, istniały one także i w mniejszych miastach (np. w Makowie Mazowieckim). Jest prawdopodobne, że w ciągu najbliższych lat bogate gminy i związki gmin ponownie powołają w Polsce swoje banki komunalne, z oczywistą szkodą dla interesów banków komercyjnych.

  

Podsumowanie

 Podsumowując powyższe rozważania na temat systemu bankowego należy stwierdzić, że sektor bankowy w Polsce uległ ogromnym przeobrażeniom w okresie ostatnich kilkunastu lat, tj. od likwidacji systemu monobanku. Można stwierdzić że sektor bankowy był w okresie transformacji jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się części gospodarki. Ów rozwój dotyczył przede wszystkim zmian w podejściu do zarządzania ryzykiem, zmian w strukturze organizacyjnej, akceptacji usługowej roli banków wobec klientów, co zbliżyło polskie instytucje do banków funkcjonujących na rynkach rozwiniętych. Nie oznacza to jednak że ta ewolucja została już zakończona. Polski system bankowy, w obliczu przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej, będzie musiał dostosować się do szeregu regulacji UE. Jednym z ważniejszych warunków integracji będzie uniezależnienie banku centralnego od władzy politycznej i zniesienie uprzywilejowanego traktowania sektora publi­cznego na rynkach finansowych. Obok czekających korzyści wynikającymi ze wstąpienia do UE, polskie banki będą musiały również sprostać kosztom, jakim jest między innymi konkurencja ze strony zagranicznych banków.

Niebagatelnym zadaniem dla polskiego systemu bankowego będzie również znalezienie sobie miejsca w nowej, globalnej rzeczywistości, w której dąży się do niwelowania różnic w systemach bankowych. Ważne jest, aby w takiej rzeczywistości, mimo ze wszechmiar korzystnej dla Polski integracji, nie zapomnieć o naszym, polskim „interesie”.

Literatura

1.      Dobosiewicz Z., Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 1999

2.      Jaworski W.L., Bankowość. Podstawowe założenia, Warszawa 2000, Poltext

3.      Prawo bankowe. Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r., Dz. U. 1982, nr 7, poz. 56.

4.      Solarz J. K., Rozwój systemów bankowych, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996

5.      Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe, Dz. U. 1989, nr 4, poz. 21.

6.      Wilczyński W., Pożądane kierunki przekształceń polskiego systemu bankowego na tle jego obecnego stanu, „Bank i Kredyt”, 1-2/1995.

7.      Wyczyński P., Gołajewska M., Polski system bankowy 1990-1995, Fundacja im. Fredricha Eberta, Warszawa 1996.

[1] Por. Jaworski W.L., Bankowość. Podstawowe założenia, Warszawa 2000, Poltext, s. 9.

[2] Wilczyński W., Pożądane kierunki przekształceń polskiego systemu bankowego na tle jego obecnego stanu, „Bank i Kredyt”, 1-2/1995, s. 44.

[3] Prawo bankowe. Ustawa z dnia 26 lutego 1982 r., Dz. U. 1982, nr 7, poz. 56.

[4] Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe, Dz. U. 1989, nr 4, poz. 21.

[5] Dobosiewicz Z., Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 1999, s. 21.

[6] Wyczyński P., Gołajewska M., Polski system bankowy 1990-1995, Fundacja im Fredricha Eberta, Warszawa 1996, s. 159.

[7] Solarz J. K., Rozwój systemów bankowych, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996, s. 51.

[8] Jaworski W.L., Bankowość. Podstawowe założenia, Warszawa 2000, Poltext, s. 25.

[9] Dobosiewicz Z., Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 1999, s. 25.

[10] Jaworski W.L., Bankowość. Podstawowe założenia, Warszawa 2000, Poltext, s. 26-27.

[11] Dobosiewicz Z., Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 1999, s. 26.

---