60. Dwa obrazy wsi w literaturze polskiego renesansu.
Tematyka rustykalna ("rusticus", po łacinie - wiejski) w twórczości poetów renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna świata naturalnego. Doskonała harmonijnie zorganizowana przyroda staje się częstokroć tłem dla prezentowania zachowań i postaw ludzkich.
Jak wszyscy humaniści, Mikołaj Rej był zainteresowany miejscem człowieka w społeczeństwie i samą organizacja życia społecznego. Temat wiejski rozwinął w "Żywocie człowieka poczciwego", nadając mu uniwersalny charakter. Powołaniem człowieka, w myśl humanistycznych koncepcji Mistrza z Nagłowic, jest życie zgodne z prawami natury. Opisując rok przyrodniczy podzielony na wzór kalendarza biologicznego (cztery pory roku) artysta przedstawił kolejne fazy życia ludzkiego w sposób adekwatny do zjawisk naturalnych. Człowiek jest gospodarzem organizującym przyrodę i z tej przyrody zarazem czerpiącym korzyści materialne i duchowe. Wieś w "Żywocie człowieka poczciwego", jako miejsce gospodarskiego trudu i gospodarskiego owocobrania, służy Rejowi do przedstawienia najistotniejszych wartości i dobrodziejstw natury. Pisarz zamieszcza dziesiątki dobrych rad, obejmujących życie człowieka od kolebki do grobu (wywody o wychowaniu, kształceniu się, życiu rodzinnym i politycznym ujęte są w formę scenek i obrazów ilustrujących myśli autora).Człowiekiem poczciwym jest według pisarza ten, kto “pokój czyni na ziemi”. Idealny szlachcic musi żyć cnotliwie i z pożytkiem dla ogółu.
Obszerny opis wiejskiego życia daje Jan Kochanowski w “Pieśni świętojańskiej o Sobótce”. Tematem pieśni są obrządki ludowe, związane z nocą świętojańską. Utwór składa się z pieśni dwunastu panien, poprzedzonych czterema strofami wstępu. Panny podejmują różne tematy: żartobliwe i poważne, dotyczace uczuć albo zawierające pouczenia moralne, ale przede wszystkim sławią one urok wiejskiego życia.
Najbardziej znana jest pieśń Panny XII “Wsi spokojna, wsi wesoła; Któryż głos twej chwale zdoła? Kto twe wczasy, kto pożytki ? Może wspomnieć za raz wszytki ? ”. Całość przedstawia obraz idylliczny, pozbawiony jakichkolwiek konfliktów społecznych. Cudowna, bogata natura obdarza ludzi swoimi darami, dzięki czemu nie cierpią głodu i chłodu. Zapobiegliwe gospodynie i gospodarze dbają o dobytek, rzetelnie pracują, zapełniają spiżarnie. Po skończonej pracy z czystym sumieniem mogą się bawić, tańczyć i śpiewać, a przygrywają im “faunowie leśni”. Pięknie, odświętnie ubrane panny flirtują z kawalerami, którzy popisują się odwagą i zręcznością. Cała opowieść toczy się żywo i barwnie - Kochanowski zastosował tu rytmiczny wiersz ośmiozgłoskowy. Cykl świętojański Kochanowskiego nawiązuje więc do mitu arkadyjskiego (Arkadia - kraina wiecznej szczęśliwości) oraz staje się pochwałą kultury ludowej przechowującej nakazy moralne, pocieszającej i radującej człowieka.
Najwybitniejszy po Kochanowskim poeta renesansu - Szymon Szymonowic także był piewcą uroków wsi. Jego utwory były pisane przede wszystkim w języku łacińskim. Do historii literatury przeszły jednak przede wszystkim pisane po polsku ”Sielanki”. Szymonowic wprowadził ten gatunek do naszej literatury. Był też twórcą nazwy ”sielanka” (od słowa “sioło”, czyli ”wieś”). (W starożytności sielanki nazywane były “idyllami” lub “bukolikami”). Szymonowic wzorował się na greckim poecie Teokrycie, który pisał idylle, wprowadził jednak elementy oryginalnie polskie. Za arcydzieła tego poety uznaje się dwie sielanki: “Kołacze” i “Żeńcy”.
“Kołacze” zawierają scenkę przyjazdu pana młodego do szlacheckiego dworku oraz opis wesela i obrzędów weselnych. Nastrój utworu jest pogodny i wesoły. Poeta z subtelnością i wyczuciem psychologicznym oddaje przeżycia nowożeńców w chwili ślubu, odtwarza radosny nastrój w domostwie. Mamy tu znakomite obrazki obyczajowe, stylizowane nieco na sposób antyczny. Tytuł sielanki pochodzi od świetnie opisanej sceny rozdawania kołaczy, o które wadzą się dworscy chłopcy. (Kołacz to placek pszenny; zgodnie z dawną tradycją, byl to niezbędny element obrzędów weselnych).
Zupełnie inny charakter ma sielanka “Żeńcy”. Jest ona silnie związana z ówczesną, nie wyidealizowaną sytuacją na wsi. Przed Szymonowicem nikt nie ukazał w ten sposób problemów chłopów pańszczyźnianych. Już pierwsza strofa odsłania istotę konfliktu. Dochodzi południe, pracujący przy żniwach chłopi omdlewają ze zmęczenia, głodu i pragnienia, ale starosta nie pozwala im przerwać pracy, stoi nad nimi z kijem. Dwie chłopki: Oluchna i Pietrucha skarżą się nawzajem na swój los. Oluchna jest lękliwa i smutna, Pietrucha - rezolutna i śmiała. Ta druga śpiewa piosenkę o dwuznacznej wymowie - można ją rozumieć jako schlebianie staroście lub drwienie z niego. Na pozór sielanka kończy się pomyślnie - ugłaskany piosenką Pietruchy starosta pozwala chłopkom odpocząć i pożywić się. Wydźwięk utworu jest jednak pesymistyczny. Urzędnicy wiejscy, reprezentujący interesy szlachty, mają do chłopów nieludzki stosunek. Z rozmów obu żniwiarek poznajemy życie ówczesnej wsi, panujące tam stosunki i obyczaje. Szymonowica - bystrego obserwatora rzeczywistości i prawdziwego humanistę - bolały przejawy przemocy jednych ludzi wobec drugich. Ponure obrazy chłopskiego życia skontrastował z niezmiernie piękną przyrodą. Stworzył psychologicznie prawdziwy wizerunek głównych bohaterek, sięgnął do mowy ludu.
Lub:
Sielanka - gatunek wywodzący się z literatury antycznej. Sielanki obejmują utwory związane z życiem rolników, rybaków, pasterzy lub myśliwych. Tradycyjna sielanka przedstawiała wyidealizowany obraz wsi oraz głosiła pochwalę życia wiejskiego. Sielanka realistyczna (antysielanka) ukazuje prawdziwe życie wsi . Sielanki mogą mieć różne formy: narracyjna (opisowa); dramatyczna (dialogowa); mieszana (opis z dialogiem). "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego wygłasza znamienną pochwałę życia wiejskiego: "Wsi spokojna, wsi wesoła, który głos twej chwale zdoła? Kto twe wczasy, kto pożytki
może wspomnieć zaraz wszytki?" Człowiek żyje na wsi w sposób uczciwy, pobożnie i bezpiecznie dlatego, że trzyma się z dala od dworu, żeglugi i handlu. Praca na roli daje człowiekowi stałe i pewne utrzymanie i dostatek. Po pracy można tam odpocząć wesoło spędzając czas, śpiewając, zabawiając się zagadkami lub tańcząc. Przyroda jest dla mieszkańca wsi przyjazna i pożyteczna: może on bowiem upolować w lesie jakąś zwierzynę, łowić w rzece ryby, słuchać z upodobaniem śpiewu ptaków. Młodzież zaś uczy się tam szacunku wobec starszych i pielęgnowania cnoty. Bohaterami sielanki "Laura i Filon" Franciszka Karpińskiego jest para pasterzy - Laura i Filon, dwoje zakochanych w sobie młodych ludzi. Akcja rozgrywa się na wsi, na tle przyrody i wypełniona jest dialogami oraz monologami zakochanych. Ich wypowiedzi traktują głównie o sile ich uczucia i niepewnościach, tęsknotach oraz namiętnościach, które towarzyszą miłosnemu uniesieniu. Laura przybywa późnym wieczorem na miejsce spotkania, pod umówionym jaworem. Nie zastaje jednak swego kochanka na umówionym miejscu i z tego powodu zaczyna go podejrzewać o niewierność i związek z inną pasterką Dorydą. W rozpaczy rozbija o drzewo koszyk i targa różowy wieniec. W momencie szczytowego nasilenia żalu i gniewu dziewczyny, wybiega z pobliskich zarośli Filon i podbiega do Laury próbując ją uspokoić. Następuje miłosne wyznanie i zaklęcie, wzajemne deklaracje i przyrzeczenia miłości i wierności. Sielanka Karpińskiego ukazuje nie tylko same koleje losów bohaterów, ale także to co dzieje się w ich duszach, czyli uczucia i emocje. W sielance realistycznej (antysielance) Szymona Szymonowica "Żeńcy" autor przedstawia rzeczywiste stosunki panujące na wsi, na przykładzie zachowania Oluchny i Pietruchy pracujących w polu, w stosunku do pilnującego ich Starosty - ekonoma. Chłopka co innego śpiewa w obecności ekonoma, a co innego gdy ten ich nie słyszy. Sielanka "Żeńcy" jest obrazkiem pokazującym dzień powszedni pracujących w polu chłopów pańszczyźnianych. Wiejskie dziewczyny kosząc zboże rozmawiają o sprawach związanych z życiem na wsi narzekają na ciężką pracę, na swój beznadziejny los. Szymon Szymonowic ukazując trudne warunki życia chłopa pańszczyźnianego, znacznie odbiega w swoich utworach od obiegowego i idyllicznego wizerunku wsi polskiej, tworząc raczej antysielanki. Autor nie stroni od realistycznych pozbawionych złudzeń komentarzy i opisów wiejskiej codzienności, ukazuje jednocześnie świat, w którym prości ludzie starają się normalnie żyć, czuć i kochać.