KONKURENCJA DOSKONAŁA

Maksymalizacja zysku jest wymiernym celem działalności produkcyjnej w przedsiębiorstwie - producent dąży do osiągnięcia jak największej różnicy między przychodami ze sprzedaży wytworzonej produkcji, a nakładami na produkcję.

Zysk globalny przedsiębiorstwa zależy przede wszystkim od trzech elementów- od kosztów produkcji, ilości sprzedanych produktów oraz od ceny sprzedaży. Znając koszt wytworzenia produktu oraz cenę sprzedaży możemy obliczyć zysk brutto, który jest różnicą między ceną i kosztem. Jest to zysk jed­nostkowy, który pomnożony przez ilość sprzedanych produktów daje zysk global­ny brutto. Konkurencja między podmiotami gospodarczymi jest cechą gospodarki rynkowej. Może ona przybierać różne formy, a także może charakteryzować się różnym stopniem natężenia. Ważnym elementem konkurencji rynkowej jest cena produktu, wpływająca na kształtowanie się popytu i podaży. Wykorzystywanie ceny w walce konkuren­cyjnej między podmiotami gospodarczymi określa się mianem konkurencji cenowej.

O konkurencyjności danego produktu świadczy nie tylko jego cena. Również takie elementy jak jakość produktu, warunki gwarancji, zapewnienie usług serwisowych, odpowiednie warunki finansowania zakupów, reklama itp. mają zna­czący wpływ na poziom konkurencyjności wielu, współcześnie wytwarzanych produktów. Konkurowanie przy pomocy tych właśnie elementów jest charaktery­styczne dla konkurencji niecenowej.

W teorii ekonomii wyróżnia się zazwyczaj 4 rodzaje konkurencji (4 rodzaje rynków): konkurencja doskonała, monopol pełny, konkurencja monopolistyczna i oligopol.

Przedsiębiorstwa działające na rynku doskonale konkurencyjnym są podmiotami akceptującymi cenę rynkową, natomiast przedsiębiorstwa działające w ramach konkurencji niedoskonałej są podmiotami decydującymi o cenie.

KONKURENCJA DOSKONAŁA

Teoretyczna konstrukcja modelu konkurencji doskonałej, lub rynku doskonale konkurencyjnego, opiera się na 4 podstawowych założeniach:

założenie jednorodności produktu

produkty każdego z producentów są identyczne. Każdy z wielu producen­tów sprzedaje dokładnie taki sam produkt. Równocześnie kupujący traktują i oceniają produkty oferowane przez wielu producentów jako identyczne -kupujący nie odnosi żadnej korzyści z wyboru sprzedającego. W rzeczywi­stości gospodarczej odnajdujemy produkty spełniające powyższe założenia, aczkolwiek jest ich stosunkowo niewiele. Produktem jednorodnym są nie­które płody rolne, takie jak określony gatunek pszenicy, żyta czy ziemnia­ków. Ponieważ cechy takich produktów są identyczne, kupującemu jest obojętne od jakiego producenta pochodzi dany produkt;

założenie pełnej mobilności czynników produkcji

na rynku doskonale konkurencyjnym nie istnieją żadne przeszkody (ekono­miczne, prawne, społeczne) wchodzenia i wychodzenia przedsiębiorstw do i z danej gałęzi produkcji. Czynniki produkcji mogą być przesuwane bez przeszkód między różnymi ich zastosowaniami. Zgodnie z powyższym założe­niem nie istnieją ograniczenia dotyczące wielkości nakładów inwestycyjnych związanych z rozpoczęciem działalności gospodarczej lub z przeniesieniem jej do innej branży. Dlatego w przemysłach doskonale konkurencyjnych nie potrzeba dużych kapitałów dla uruchomienia przedsiębiorstwa - możliwości wejścia na rynek są otwarte dla wielu podmiotów gospodarczych;

Duża liczba sprzedających i kupujących

rynek doskonale konkurencyjny składa się z wielu producentów (sprze­dających) i z wielu kupujących. W rezultacie udział każdego producenta w globalnej podaży oraz udział każdego kupującego w globalnym popycie są stosunkowo niewielkie. Oznacza to, że jakakolwiek zmiana wielkości podaży pojedynczego producenta lub jakakolwiek zmiana popytu pojedyn­czego nabywcy jest zbyt mała, aby spowodować zmianę ceny rynkowej. Dlatego leż na rynkach doskonale konkurencyjnych zarówno sprzedający jak i kupujący są podmiotami akceptującymi cenę rynkową;

założenie doskonałej informacji o rynku

w modelu doskonalej konkurencji przyjmujemy, że wszyscy sprzedający . i kupujący posiadają pełną informację o produkcie i jego cenie, zarówno w danym momencie jak i w przyszłości. Zgodnie z tym założeniem nie występuje niepewność i ryzyko odnośnie kształtowania się tych elementów rynku w wyniku czego producent zawsze może określić rozmiary produkcji maksymalizujące zysk, natomiast kupujący zawsze może określić wielkość swojego popytu. W rzeczywistości podmioty gospodarcze nie posiadają doskonałej wiedzy o rynku. Zdobywanie informacji pociąga za sobą do­datkowe koszty a osiągnięcie informacji pełnej wymagałoby ogromnych nakładów. Tak więc przyjęcie założenia o posiadaniu przez sprzedających i kupujących pełnej wiedzy o rynku oznacza, że informacja jest darmowa.

Okres rynkowy

można utożsamiać z bardzo krótkim okresem czasu - lak krótkim, iż można przyjąć, że poziom produkcji każdego przedsiębiorstwa oraz liczba przedsiębiorstw w gałęzi są stale. Gałąź produkcji obejmuje przedsiębior­stwa wytwarzające identyczne produkty.

Krótki okres

czasu to taki okres, w którym rozmiary przedsiębiorstwa są stałe a wielkość produkcji zmienia się wraz ze zmianami wykorzystania czynni­ków zmiennych. W krótkim okresie czasu liczba przedsiębiorstw w gałęzi jest stała.

Długi okres

czasu to taki okres, w którym zmieniają się rozmiary przedsię­biorstwa w zależności od kosztów produkcji oraz od sytuacji rynkowej. Liczba przedsiębiorstw w gałęzi zmienia się - zmniejsza się, jeżeli sytuacja rynkowa jest niekorzystna oraz zwiększa się, jeśli warunki rynkowe sprzyjają rozwojowi produkcji oraz osiąganiu odpowiednio wysokich zysków.

Krzywa popytu na produkty przedsiębiorstwa

Popyt na produkty przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego jest doskonale elastyczny (Ep= -∞).

Cena, przychód całkowity, przeciętny i marginalny

Cena= Przychód przeciętny= Przychód marginalny

KRYTERIUM OPTYMALIZACJI

odnosi się zarówno do maksymalizacji zysku dodatniego jak i do minimalizacji zysku ujemnego (straty) przedsiębiorstwa.

RÓWNOWAGA W KRÓTKIM OKRESIE

Przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi jeśli przy danych kosztach produkcji i danej cenie rynkowej wytwarza wielkość produkcji maksymalizującą zysk.

PUNKTY GRANICZNE RENTOWNOŚCI

Biorąc pod uwagę krzywe kosztów przeciętnych i marginalnych możemy wskazać cenę opłacalności przedsiębiorstwa. Cena ta wraz z kosztami produkcji wyznaczają graniczny punkt opłacalności, nazywany również progiem rentowności przedsiębiorstwa. W punkcie tym następuje zrównanie przychodu całkowitego z kosztem całkowitym, a zysk przedsiębiorstwa osiąga wartość zero. Dla każdej ceny wyższej od ceny opłacalności PC jest większy od KC, a zysk przybiera wartości dodatnie.

W podobny sposób możemy wskazać cenę i punkt nieopłacalności produ­kcji, określany także jako punkt zamknięcia przedsiębiorstwa. Jeżeli cena rynkowa jest niższa od ceny nieopłacalności, wówczas nie opłaca się wytwarzać ani jednej jednostki produkcji- przedsiębior­stwo należy zamknąć.

PODAŻ W KRÓTKIM OKRESIE

Podaż przedsiębiorstwa jest zależnością między ceną rynkową a ilością produktów, jaką przedsiębiorstwo gotowe jest zaoferować na rynku. W tym zna­czeniu każdej cenie rynkowej odpowiada tylko jedna wielkość produkcji, ofero­wanej na rynek przez przedsiębiorstwo.

Krótkookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa działającego w warunkach doskonałej konkurencji pokrywa się z rosnącym odcinkiem krzywej KM, znajdującym się powyżej minimum krzywej KZP.

Krótkookresowa krzywa podaży gałęzi przemysłu jest sumą krzywych podaży (krzywych kosztów marginalnych) wszystkich przedsiębiorstw wchodzących w skład gałęzi.

RÓWNOWAGA RYNKOWA W KRÓTKIM OKRESIE

Punkt równowagi rynkowej znajduje się zarówno na krzywej popytu jak i na krzywej podaży, a wielkość zgłaszanego popytu jest równa wielkości oferowanej produktu. W punkcie równowagi następuje maksymalizacja zadowolenia wszystkich konsumentów oraz maksymalizacja zysków wszystkich przedsiębiorstw.

RÓWNOWAGA W DŁUGIM OKRESIE

Gałąź przemysłu znajduje się w punkcie równowagi długookresowej tylko wówczas, kiedy wszystkie przedsiębiorstwa wchodzące w skład gałęzi osiągają równowagę w długim okresie czasu.

Gałąź przemysłu osiąga równowagę w długim okresie czasu w punkcie zrównania się ceny rynkowej z minimum długookresowej krzywej KCP.

Przedsiębiorstwo osiąga równowagę, maksymalizację zysku w długim okresie czasu dostosowując swoją wielkość tak, aby przychód marginalny równał się kosztom marginalnym w długim i krótkim okresie czasu.

Krzywa podaży przemysłu w długim okresie

Zmianom skali produkcji całego przemysłu mogą towarzyszyć stale, rosnące lub malejące koszty produkcji przedsiębiorstw należących do danej gałęzi prze­mysłu. Można wyróżnić trzy rodzaje przemysłów:

Przemysł o kosztach stałych: jest to przemysł, w którym funkcja kosztów nie zależy od liczby przedsiębiorstw w gałęzi. Zmiana liczby przedsiębiorstw w gałęzi nie powoduje zmian (przemieszczania się) krzywych kosztów przed­siębiorstw znajdujących się w gałęzi.

Przemysł o kosztach rosnących: jest to przemysł, w którym wzrost (spa­dek) liczby przedsiębiorstw w gałęzi powoduje wzrost (spadek) krzywych kosztów przedsiębiorstw znajdujących się w gałęzi.

Przemysł o kosztach malejących: jest to przemysł, w którym wzrost (spa­dek) liczby przedsiębiorstw w gałęzi powoduje spadek (wzrost) krzywych ko­sztów przedsiębiorstw znajdujących się w gałęzi.

Krzywa podaży przemysłu w długim okresie czasu zależy od tego, czy jest to przemysł o stałych, rosnących czy malejących kosztach produkcji. Krzywa podaży gałęzi przemysłu w długim okresie czasu jest linią poziomą w przypadku przemysłu o kosztach stałych, jest linią o nachyleniu dodatnim w przypadku o kosztach rosnących oraz linią o nachyleniu ujemnym w przypadku przemysłu o kosztach malejących produkcji.

Przyczyny sprawiające, że niektóre gałęzie przemysłu charakteryzują się stałymi, inne zaś gałęzie rosnącymi lub malejącymi kosztami produkcji związane są z występowaniem czynników zewnętrznych, na które pojedyncze przedsię­biorstwo przemysłu nie ma wpływu.

MODEL MONOPOLU PEŁNEGO

Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, sytuacją na ryn­ku. Sytuacja ta ma miejsce wówczas, kiedy w danej gałęzi przemysłu istnieje tyl­ko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów.

Model monopolu pełnego opiera się na czterech założeniach:

Produkty jednorodne lub zróżnicowane.

Monopol pełny może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane. Zakłada się, że na rynku nie istnieją bliskie substytuty tych produktów.

Brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny.

Ograniczenia możliwości wejścia innych producentów lub sprzedawców do działalności monopolu pełnego mogą wynikać z uwarunkowań technicz­nych, ekonomicznych oraz administracyjno-prawnych. Wytwarzanie danego produktu może być objęte ochroną patentową, uniemożliwiającą podjęcie produkcji tego wyrobu przez innych producentów. Niemożność wejścia do danej działalności produkcyjnej czy usługowej innych producentów może być związana z koniecznością poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu (tzw. monopole naturalne, takie jak usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody, itp.).

Jeden sprzedający i wielu kupujących.

Założenie doskonałej informacji o rynku.

Krótkookresowa równowaga monopolu

Biorąc pod uwagę koszty produkcji oraz kształtowanie się przychodów monopol poszukuje optymalnej kombinacji między ceną i wielkością pro­dukcji, tzn. takiej kombinacji, która maksymalizuje zysk monopolu w krót­kim okresie czasu.

Warunki maksymalizacji zysku monopolu pełnego:

warunek konieczny: PMp= KM,

warunki wystarczające: KM rosnący lub KM malejący, lecz wolnej aniżeli PMp.

CENA MONOPOLOWA

Wielkość produkcji maksymalizująca zysk wyznacza punkt równowagi monopolu w krótkim okresie czasu. Monopol pełny sam wyznacza cenę sprzedaży swoich produktów i koryguje ją w zależności od reakcji popytu. W punkcie równowagi monopol może ustalić cenę maksymalną, po której sprzeda wszystkie wytworzone produkty maksymalizujące zysk monopolu. Jest to cena monopolowa.

Cena monopolowa

wyznaczana jest w punkcie przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji maksymalizującą zysk monopolu.

Krzywa podaży monopolu w krótkim okresie

W przypadku monopolu nie ma jednego związku między ceną i oferowaną ilością produktów. Krótkookresowa krzywa podaży monopolu nie istnieje.

Nie istnieje jedyna zależność między ceną, a oferowaną ilością produkcji - nie istnieje więc krzywa podaży w krótkim okresie czasu. W dotychczasowej analizie monopolu przyjmowaliśmy, że sprzedaje on każ­dą jednostkę ze swoich produktów po takiej samej cenie każdemu kupującemu. Monopol może jednak stosować różne ceny tego samego produktu dla różnych odbiorców. Monopol może także stosować różne ceny dla kolejnych jednostek produktu sprzedawanych danemu odbiorcy.

Zjawisko takie określamy mianem dyskryminacji cenowej.

Dyskryminacja cenowa ma miejsce wówczas, kiedy ten sam produkt sprzedawany jest w tym samym miejscu i czasie po różnych cenach.

Monopol stosujący dyskryminację cenową zmierza do tego, aby przychód marginalny zrównał się z kosztem marginalnym na wszystkich rynkach, na których sprzedaje swój produkt.

Monopol stosujący dyskryminację cenową sprzedaje ten sam produkt po cenie wyższej na rynku, na którym popyt jest stosunkowo sztywny oraz po cenie niższej na rynku o popycie bardziej elastycznym.

Założenia modelu konkurencji monopolistycznej

Model konkurencji monopolistycznej opiera się na czterech, podstawowych założeniach:

Produkty na rynku są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty. Na rynku konkurencji monopolistycznej producenci sprzedają zróżnicowano produkty będące bliskimi substytutami. Dwa proszki do prania, występujące na rynku pod różnymi markami i w różnych opakowaniach są odmiennymi produktami, pomimo za ich skład chemiczny może być jednakowy. Dwa ubrania wykopane z tego samego materiału i według tego samego kroju są różnymi produktami, jeśli jedno z nich sprzedawane jest w „normalnym" sklepie odzieżowym, drugie zaś w bardziej ekskluzywnym domu mody. Równocześnie wszystkie, tak zróżnicowane produkty są bliskimi substytutami. Występowanie zróżnicowanych produktów sprawia, iż koncepcja gałęzi przemysłu traci na znaczeniu. W rzeczywistości istnieje tyle przemysłów i tyle rynków, ile jest zróżnicowanych produktów. Tak więc w analizie rynku każdy produkt należy traktować osobno.

Swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku. Założenie to jest identyczne jak w modelu konkurencji doskonalej.

Wielu sprzedających i kupujących. Podobnie jak w modelu konkurencji doskonałej na rynku konkurencji mono­polistycznej występuje wielu producentów (sprzedających) i wielu kupu­jących.

Założenie doskonalej informacji o rynku. Podmioty działające na rynku konkurencji monopolistycznej posiadają pełną wiedzą o rynku oraz o produktach na nim występujących.

Krzywa popytu na runku konkurencji monopolistycznej

Przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji monopolistycz­nej spotyka się z dwiema różnymi krzywymi popytu.

Pierwsza krzywa popytu charakteryzuje się tym, że zmianie ceny produktów przedsiębiorstwa nie towarzyszą zmiany cen produktów przedsiębiorstw konkurencyjnych.

Druga krzywa popytu powstaje wówczas, kiedy w odpowiedzi na zmianę ceny produ­któw przedsiębiorstwa konkurenci także zmieniają ceny swoich produktów.

Konkurencja za pomocą jakości i reklamy

Różnicowanie produktów dotyczy przede wszystkim cech jakościowych, marki produktu, lokalizacji sprzedaży a także usług naprawczych i remontowych (np. sprzęt gospodarstwa domowego, telewizory, samochody, itp.). Producent stara się przekonać kupujących, że relacja ceny do jakości jego produktów jest korzystniejsza w porównaniu do produktów konkurentów. Jakość produktów jest często ważniejszym argumentem walki konkurencyjnej, aniżeli cena. Wyższej cenie musi towarzyszyć wyższa jakość produktu, natomiast obniżenie ceny nie może być powiązane z niższą jakością produktu. Możliwości różnicowania pro­duktów są ogromne. Produkty mogą faktycznie różnić się pewnymi cechami fizy­cznymi. Równocześnie różnicowanie produktów polega na zmianie opakowania czy też zmianie nazwy produktu.

Reklama, lub szerzej promocja sprzedaży jest kolejną cechą konkurencji monopolistycznej. Na rynku konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo może sprzedać każdą ilość produktów po dawnej cenie rynkowej. Ponoszenie dodat­kowych kosztów na reklamę, z której skorzystaliby również inni producenci, nie ma sensu.

Jeżeli w wyniku poprawy jakości produktów lub przedsięwzięć promocyjno-reklamowych krzywa popytu przesunie się w prawo, wówczas przedsiębiorstwo może osiągnąć większe zyski nie zmieniając ceny sprzedaży.

ZAŁOŻENIA MODELU OLIGOPOLU

OLIGOPOL jest kolejną sytuacją na rynku konkurencji niedoskonałej. W porów­naniu do konkurencji doskonalej, monopolu pełnego i konkurencji monopolisty­cznej rynek oligopolu jest bardziej skomplikowany, ponieważ nie prowadzi do jednoznacznych rozwiązań optymalizacyjnych. Na rynku oligopolistycznym ist­nieje silna współzależność między przedsiębiorstwami. Możliwości wyznaczania ceny i wielkości produkcji przez dane przedsiębiorstwo uzależnione są od po­stępowania przedsiębiorstw konkurencyjnych.

Podstawowe założenia modelu oligopolu są następujące:

Produkty jednorodne lub zróżnicowane. Na rynku oligopolistycznym przedsiębiorstwa mogą sprzedawać zarówno produkty jednorodne, jak i produkty zróżnicowane. W rzeczywistości gospo­darczej więcej jest przypadków przedsiębiorstw oligopolistycznych wytwa­rzających i sprzedających produkty zróżnicowane, będące w stosunku do siebie dość bliskimi substytutami. Typowym przykładem jest rynek samo­chodów osobowych, na którym poszczególne rodzaje samochodów są, w mniejszym lub większym zakresie, substytutami.

Niewielka liczba sprzedawców i wielu kupujących. Rynek oligopolistyczny danego produktu (danej grupy produktów) opanowa­ny jest przez niewielką liczbę producentów. Każdy z producentów posiada znaczącą część rynku. W rezultacie każda decyzja przedsiębiorstwa wpły­wająca na zmianę wielkości produkcji i sprzedaży jest zauważana przez konkurentów, którzy mogą podejmować odpowiednie kroki dostosowawcze. Konieczność liczenia się z reakcjami przedsiębiorstw konkurencyjnych jest istotną cechą oligopolu. Nie istnieje górna granica wyznaczająca maksymalną liczbę przedsiębiorstw wskazującą na to, że dany rynek ma charakter oligopolu. Szczególnym przy­padkiem jest duopol, tzn. rynek opanowany przez dwa przedsiębiorstwa.

Ograniczony dostęp do rynku. Dostęp na rynek opanowany przez kilku znaczących producentów (sprze­dawców) jest utrudniony, głównie przez czynniki natury technologicznej, a także czynniki związane z kosztami produkcji. Możliwości rozpoczęcia produkcji samochodu i wejścia na rynek samochodowy nie są ograniczone żadnymi przepisami administracyjnymi. Wymagania współczesnej techno­logii produkcji samochodów a także kształtowanie się kosztów produkcji sprawiają, że rozpoczęcie produkcji samochodów związane jest z ogromny­mi nakładami kapitałowymi. Zgodnie z niektórymi ocenami specjalistów produkcję samochodów opłaca się rozpoczynać wówczas, jeżeli roczna produkcja może osiągnąć przynajmniej 100000 egzemplarzy. Równocześ­nie koniunktura na rynku samochodowym nie jest stabilna i nie gwarantuje nieustannego wzrostu popytu na samochody. Wejście nowych producentów na oligopolistyczny rynek samochodowy jest praktycznie niemożliwe, a nie­które, znane od dawna, firmy samochodowe walczą o przetrwanie na tym rynku.

Pełna informacjo o rynku. Podobnie jak w poprzednich modelach rynku także w odniesieniu do oligopolu przyjmuje się, że podmioty posiadają doskonalą informację o rynku.

DUOPOL jest szczególnym przypadkiem oligopolu i przedstawia rynek, na którym działają jedynie dwaj producenci (sprzedawcy) oferujący ten sam produkt. Działania jednego producenta są zależne od działań drugiego producenta. Współzależności między dwoma przedsiębiorstwami mogą dotyczyć procesu wyznaczania wielkości produkcji lub wyznaczania poziomu cen sprzedaży. Me­chanizmy funkcjonowania duopolu zależą od przyjętych założeń odnośnie cha­rakteru współzależności między przedsiębiorstwami. Najbardziej znane modele duopolu zostały opracowane przez A. Cournota.

Model Cournota

opiera się na założeniu jednorodności produktu oraz przyję­ciu, że koszty produkcji obydwu producentów są takie same. Ponadto koszty marginalne (KM) wynoszą zero, czyli pokrywają się z osią odciętych. Analizę duopolu można rozpocząć od sytuacji, w której na rynku monopolu pełnego pojawia się drugi producent tego samego produktu. Reakcje producen­tów polegają na ustalaniu wielkości produkcji, przy czym każdy z nich zakłada, że wielkość produkcji konkurenta pozostaje niezmienna. Każdy z duopolistów przyjmuje, iż jego działania nie wywołują reakcji produkcji przedsiębiorstwa kon­kurencyjnego. Pomimo tego proces kolejnych dopasowań doprowadza duopol do stanu równowagi.

Model Edgewortha

powstał w wyniku krytyki podstawowego założenia mo­delu Cournota, zgodnie z którym każdy duopolista przyjmuje wielkość produkcji i sprzedaży konkurenta jako stalą. Wielkość produkcji jest zmienną decyzyjną, natomiast cena jest wielkością wynikową. F. Y. Edgeworth odwraca powyższe założenie przyjmując, że cena jest zmienną decyzyjną a produkcja wielkością wynikową. Zmiana założenia prowadzi do całkowicie odmiennego rozwiązania równowagi duopolu.

Model Chamberlina

jest trzecim, najczęściej prezentowanym w literaturze przedmiotu, modelem duopolu. Równocześnie jest to model oparty na bardziej realistycznych założeniach, aniżeli dwa poprzednie. Chamberlin uważa, że każ­dy z duopolistów wyciąga wnioski na podstawie nabytych doświadczeń i reaguje odpowiednio na zmiany decyzji konkurenta. Ponieważ produkt jest identyczny oraz koszty produkcji i popyt są takie same dla obydwu producentów, duopoliści dochodzą do wnioski, że najlepszym rozwiązaniem jest równy podział zysku monopolowego.

PRZYWÓDZTWO CENOWE

Na rynkach wielu produktów zaobserwować można zjawisko polegające na tym, że jeśli jedno przedsiębiorstwo gałęzi podnosi lub obniża cenę sprzedaży, pozostali producenci robią to samo.

Wyróżnia się dwa rodzaje przywództwa cenowego: przywództwo cenowe przedsiębiorstwa dominującego oraz przywództwo przedsiębiorstwa o niskich kosztach.

GRY STRATEGICZNE

Podstawy teorii gier strategicznych

Konkurujące ze sobą przedsiębiorstwa możemy potraktować jako graczy, realizujących własne strategie działania.

Jeżeli jedna z firm wyznaczy sobie określony cel (np. zdobycie 50% rynku krajowego), wówczas może go osiągnąć przy pomocy różnych instrumentów (cen, reklamy, promocji, wprowadzenia nowych wyrobów, rozbudowy kanałów dystrybucji, utrwalenia marki produktów i marki firmy itp.).

Może on również zdecydować się na inną strategię, zgodnie z którą cena nie będzie ulegała zmianie, wydatki na reklamę wyniosą 0,5 mln zł, natomiast 5 mln zł zostanie przeznaczone na wyprodukowanie nowego rodzaju piwa.

Osiągnięcie celu poprzez realizację wybranej strategii byłoby stosunkowo proste, gdyby zależało to wyłącznie od danego producenta. Jednakże firmy kon­kurencyjne także stawiają sobie określone, często identyczne cele, które starają się osiągnąć przy pomocy różnych, możliwych strategii.

Gry dwuosobowe o sumie zero.

Najprostszym przypadkiem jest gra, w której udział biorą dwaj gracze, a su­ma wygranych obu graczy równa się zero. W przypadku tego rodzaju gry wygra­na jednego gracza równa się przegranej drugiego. Gry takie noszą nazwę dwuosobowych o sumie zero.

Dobrym przykładem gry dwuosobowej o sumie zero jest rynek duopolu, gdzie każdy z producentów zmierza do maksymalizacji swojego udziału ryn­kowego. Wygrana jednego z nich (w postaci zdobycia udziału rynkowego) ozna­cza przegraną drugiego (w postaci odpowiedniej utraty udziału rynkowego).

Najlepszy z najgorszych - zasada maksiminu.

Firma A zakłada, iż decydując się na wybór danej strategii może spodziewać się najgorszego ze strony konkurenta - firmy B, która zastosuje najlepszą dla siebie strategię (strategię przeciwważną w stosunku do firmy A).

Jeżeli firma A zastosuje strategię a,, wówczas w zależności od strategii prze­ciwnej zastosowanej przez firmę B, możliwe jest zdobycie udziału rynkowego w wysokości 5%, 24%, 10% lub 30%.

Ponieważ wzrost udziału rynkowego firmy A oznacza utratę udziału dla firmy B, ta ostatnia zastosuje strategię najlepszą dla siebie (najgorszą dla firmy A), która w największym stopniu ogranicza możliwości powiększenia udziału rynko­wego firmy A.

Najgorszy z najlepszych - zasada minimaksu.

Z macierzy wygranych (udziałów rynkowych) firmy A otrzymujemy pośrednio informacje o wygranych (udziałach rynkowych) firmy B.

Firma B stosuje własne strategie dążące do opanowania maksymalnej części rynku. Zakłada przy tym, że firma A zastosuje najkorzystniejszą spośród swoich strategii.

Firma B postępuje w następujący sposób: dla każdej sytuacji (dla każdej kolumny strategii w macierzy) bierze pod uwagę maksymalny rezultat (udział rynkowy) osiągany przez firmę A. Dla firmy B jest to najgorszy z możliwych re­zultatów z zastosowania odpowiedniej strategii, tzn. maksymalna utrata udziału rynkowego.

Gra o sumie różnej od zera.

W grach o sumie zero przyjmuje się dość rygorystyczne założenie, iż wygra­na jednego z graczy równa się stracie drugiego gracza. Jeśli firma A powięk­szyła swój udział w rynku o 20%, to firma B utraciła 20% rynku.

W rzeczywistości powyższe założenie jest trudne do utrzymania. Często ko­rzyść (wygrana) jednego gracza (firmy) nie oznacza identycznej straty dla dru­giego gracza (firmy). W tym przypadku mamy do czynienia z grą o sumie różnej od zera.

Podobnie jak poprzednio rozpatrzymy przypadek duopolu, gdzie celem firmy A i B jest maksymalizacja zysku. Obydwie firmy wytwarzają identyczne produkty (lub produkty będące bliskimi substytutami, np. dwa rodzaje piwa) a krzywe popytu mają nachylenie negatywne. W konsekwencji jeśli jedna z firm sprzedaje swój produkt po niższej cenie, może go sprzedać więcej niż druga firma.

Strategie maksiminu (minimaksu) prowadzą do_: rozwiązań optymalnych w grach o sumie zero. W - grze o sumie różnej od zera strategie te nie muszą prowadzić do rozwiązania optymalnego.

FORMY MONOPOLIZACJI

Istnieją dwie podstawowe drogi umożliwiające przedsiębiorstwom osiąganie pozycji monopolistycznej.

Pierwsza polega na nieustannym inwestowaniu w roz­wój przedsiębiorstwa i opanowywaniu danej dziedziny produkcji lub rynku zbytu. Ponieważ konkurenci również podejmują podobne działania, proces len jest niezwykle kosztowny (ogromne nakłady inwestycyjne oraz ryzyko związane z in­westowaniem) i długotrwały.

Innym rozwiązaniem, umożliwiającym szybsze zdo­bycie pozycji monopolistycznej, jest łącznie się ze sobą przedsiębiorstw, często będących dotychczas konkurentami. Proces ten określa się mianem fuzji przedsiębiorstw. Łączenie się kapitałów przedsiębiorstw może mieć charakter tymczasowy lub trwały.

W wyniku łączenia się firm powstają nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane to:

poole i ringi, kartele, syndykaty, trusty, koncerny, konglomeraty oraz holdingi.

Poole i ringi.

Przedsiębiorstwa tworzą poole lub ringi w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści ekonomicznych o charakterze monopoli­stycznym. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np. wspólną politykę cenową, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu. Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe i po wykonaniu przedsięwzięcia ulegają rozwiązaniu.

Kartel.

Kartele powstały w Niemczech na przełomie XIX i XX w. Umowy kartelowe dotyczą wspólnej polityki ustalania cen, podziału rynków zbytu (wyznaczania kwot rynkowych), a także koordynacji planów inwestycyjnych przedsiębiorstw. W skład karleli mogą wchodzić przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne a niekie­dy instytucje rządowe poszczególnych krajów. Jednym z najbardziej znanych karteli międzynarodowych jest OPEC - Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej. Zasadniczym celem umowy kartelowej jest ograniczenie wzajemnej konku­rencji oraz podział osiąganych zysków monopolowych. Producenci wchodzący w skład kartelu wyznaczają odpowiednie kontyngenty produkcji dla każdego, przedsiębiorstwa i równocześnie określają ceny sprzedaży. Podział zysków jest zazwyczaj funkcją przyznanych kontyngentów produkcyjnych lub rynkowych. Przedsiębiorstwa kartelu walczą nieustannie między sobą o przydziały kontyngentów, o wielkości udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków.

Syndykat.

Syndykat powstaje w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólną politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia rolę wspólnego biu­ra handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpo­wiednią politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyj­ne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycję monopolistyczną zrzeszonych przedsiębiorstw. Poole, ringi, kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi.

Trust.

Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji. Trust jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotych­czas firm. Akcjonariusze (udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przeka­zują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład trustu tracą swą niezależność ekonomicz­ną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane przez przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.

Koncern.

Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże, silne kapitałowo przedsiębiorstwo wyku­puje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrolę nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu o rachunek ekonomiczny. Równocześnie jed­nak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla im zasięgi rynków zbytu. Konkurencja między przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.

Konglomerat.

Konglomeraty zaczęły powstawać po II wojnie światowej jako wyraz ekspan­sji dużych firm monopolistycznych i rozszerzania ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu. Monopol dominujący w danej dziedzinie produkcji zdobywa udziały w firmach z różnych gałęzi, zwłaszcza w tych, gdzie istnieje mniejsza koncentracja produkcji. W ten sposób monopol inwestuje swoje zyski monopolowe i dywersyfikuje rodzaje produkcji i rynków zbytu. Celem dywersyfikacji jest nie tylko osiąganie zysków z dodatkowych dziedzin, lecz również rozłożenie ryzyka na większą liczbę różnorodnych sfer działania.

Holding.

Holding jest stosunkowo skomplikowaną formą monopolizacji, pozwalającą na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem (najczęściej spółką akcyjną), które poprzez posiadane akcje innych przedsię­biorstw (dosłowne „trzymanie" akcji) sprawuje kontrolę nad nimi. Spółka akcyjna jest taką formą prawną przedsiębiorstwa, w której władzę sprawują akcjonariusze (współwłaściciele przedsiębiorstwa). Teoretycznie należy posiadać przynajmniej 51% wszystkich akcji, aby decydować o działalności spółki. W rzeczywistości mamy często do czynienia z rozproszeniem akcji. Cześć akcji (np. 20-30%) należy do bardzo wielu właścicieli, z których każdy posiada niewielką ilość akcji. W rezultacie skupienie w ręku jednego właściciela znacznie mniej niż 51% akcji pozwala na całkowitą kontrolę spółki. Im większe rozproszenie akcji, tym mniejsza jest ilość akcji potrzebna do władania spółką.

USTAWODAWSTWO ANTYMONOPOLOWE

Teoria ekonomii wsparta wieloma doświadczeniami praktyki gospodarczej wykazuje, że monopolizacja produkcji sprzedaży lub zakupów prowadzi do mniejszej efektywności alokacji zasobów(mniejszej efektywności gospo­darowania) w porównaniu do wolnej konkurencji.

1890 r. pierwsza na świecie ustawa antymonopolowa (anty­trustowa), zwanej Sherrnan Act (od nazwiska senatora, który przygotował pro­jekt ustawy). Zastosowanie w praktyce przepisów ustawy doprowadziło do całkowitej likwidacji trustów.

Najważniejszym elementem pierwszej ustawy antymonopolowej jest przeko­nanie, iż wolność konkurencji musi być chroniona. W konsekwencji praktyki zmierzające do ograniczenia konkurencji, takie jak np. zmowy i związki mające na celu ograniczenie handlu i wymiany towarowej, czy też dążące do zmono­polizowania jakiejkolwiek części handlu lub wymiany towarowej między stanami lub narodami zostały uznane za nielegalne (przestępcze).

Późniejsze zmiany amerykańskiego ustawodawstwa antymonopolowego rozszerzały i uściślały zasięg definicyjny praktyk monopolistycznych. Ustawa z 1914 r., zwana Clayton Act, zakazuje m.in. bezpośredniej lub pośredniej dys­kryminacji cenowej (tzn. sprzedaży produktu konkurującym ze sobą nabywcom po różnych cenach), zakazuje fuzji spółek poprzez nabywanie akcji, zakazuje określonych połączeń personalnych członków i pracowników zarządów przed­siębiorstw, itp. Także doświadczenia rozwiniętych krajów kapitalistycznych wskazywały na ko­nieczność szybkiego uregulowania prawnego zasad konkurencji rynkowej w Polsce.

W dniu 24 lutego 1990 r. wprowadzono w Polsce Ustawę o Przeciwdziałaniu Praktykom Monopolistycznym.

Podobnie jak światowe regulacje antymonopolistyczne, polska ustawa okre­śla i definiuje praktyki monopolistyczne podmiotów gospodarczych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które podlegają zakazom.

Równocześnie ustawa określa odpowiedzialność za stosowanie praktyk monopolistycznych oraz wyznacza administracyjny i sądowy tryb postępowania w zapobieganiu praktykom monopolistycznym. Tryb ten realizowany jest przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, powoływany przez Prezesa Rady Ministrów. Od decyzji Urzędu Antymonopolowego podmioty gospodarcze mogą odwoływać się do Sądu Antymonopolowego.

Za praktyki monopolistyczne uważa się takie postępowania podmiotów go­spodarczych, które polegają na:

wykorzystywaniu swojej pozycji w celu narzucania uciążliwych warunków umów przynoszących nieuzasadnione korzyści lub uzależnianiu umowy od spełnienia świadczeń nie związanych z przedmiotem umowy,

dokonywaniu porozumień między konkurentami w celu ustalania cen (sprzedaży, zakupu, marż handlowych, prowizji) dla osób trzecich, w celu podziału rynku lub ograniczania wielkości produkcji, sprzedaży i zakupu towarów, a także w celu ograniczania dostępu do rynku lub eliminowania z rynku pod­miotów nie będących członkami porozumienia,

wykorzystywaniu pozycji dominującej w celu ograniczania konkurencji, dzielenia rynku, przyznawania przywilejów wybranym podmiotom gospodarczym lub dyskryminowania podmiotów poprzez odmowę sprzedaży lub zakupu to­warów a także stosowaniu cen dampingowych (poniżej kosztów produkcji) w celu eliminowania konkurentów,

łączeniu się podmiotów na drodze nabywania akcji bądź majątku podmiotów, w efekcie czego następuje istotne osłabienie konkurencji,

łączeniu stanowisk i funkcji dyrektora, członka zarządu, rady nadzorczej, ko­misji rewizyjnej w konkurujących ze sobą podmiotach gospodarczych, z których co najmniej jeden posiada ponad 10% udziału w rynku.

Ustawa odnosi się również do podmiotów gospodarczych, które już posiadają pozycję monopolistyczną i wykorzystują ją do podwyższania cen. Tak więc mo­nopolistom zakazuje się:

ograniczania produkcji i sprzedaży (mimo posiadanych możliwości), zwłaszcza prowadzącego do zwiększania cen,

wstrzymywania sprzedaży w celu podwyższania cen,

pobierania nadmiernie wygórowanych cen.

RYNEK CZYNNIKÓW PRODUKCJI

W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk powinno zwiększać zakup czynnika zmiennego, aż do momentu spełnienia następujących warunków:

warunek konieczny - zrównanie się WPM czynnika z jego KM.

warunki wystarczające - krzywa WPM jest malejąca i położona poniżej krzywej WPP w punkcie równowagi WPM z KM.

Konsument dzieli swój zasób czasu na czas pracy i czas wolny. W wyniku podjętej decyzji konsument oferuje na rynku określoną ilość godzin pracy (dziennie, tygodniowo, miesięcznie, rocznie). Konsument dokonuje wyboru między dwoma specyficznymi dobrami: między dochodem z pracy (sumą dóbr, które może zakupić) oraz czasem wolnym od pracy.

Rynkowa podaż pracy jest sumą krzywych podaży pracy każdego pracowni­ka, przy czym indywidualne krzywe podaży są niezależne w stosunku do siebie. Sumowanie krzywych podaży pracy odbywa się na tych samych zasadach, jak dodawanie krzywych popytu konsumentów w celu wyznaczenia krzywej popytu rynkowego.

Krzywa podaży pracy pracownika charakteryzuje się tym, że początkowo jej nachylenie jest dodatnie, później natomiast nachylenie krzywej jest ujemne. W rezultacie krzywa rynkowej podaży pracy posiada nachylenie dodatnie dla niskich poziomów plac oraz nachylenie ujemne dla plac wysokich.

Krótkookresowa równowaga na doskonale konkurencyjnym rynku pra­cy powstaje w punkcie przecięcia się krzywej podaży rynkowej z krzywą popytu rynkowego. Popyt rynkowy na pracę jest sumą krzywych popytu na prace poszczególnych przedsiębiorstw. Nachylenie krzywej popytu rynkowego na pracę jest ujemne.

Kluczową kategorią analizy jest płaca minimalna, zapewniająca w danych warunkach prostą reprodukcję siły roboczej. Płaca minimalna gwarantuje pod­stawową konsumpcję pracownika i jego rodziny, umożliwiając w ten sposób prostą reprodukcję ilości członków rodziny. Jeżeli place pracowników są wyższe od płacy minimalnej, wówczas liczba ludności wzrasta. W rezultacie podaż pra­cy wzrasta, pociągając za sobą spadek płacy. Spadek plac poniżej minimalnej prowadzi do zmniejszenia liczby ludności. Podaż pracy zmniejsza się wywo­łując, przy danym popycie na pracę, wzrost plac, itd.

W długim okresie czasu płace zbliżają się do poziomu płacy minimalnej. Pracownicy otrzymują płacę, pozwalającą Im na proste odtwarzanie siły roboczej. Krzywa podaży pracy w długim okresie czasu jest doskonale elasty­czna w stosunku do ceny pracy (płacy). Podobnie jest w odniesieniu do innych, odtwarzalnych zasobów produkcji.

RÓŻNICE PŁACOWE

Jeżeli różnice płacowe mają charakter kompensacyjny, tzn. kompensują je­dynie różnice niepłacowe związane z różną atrakcyjnością poszczególnych ro­dzajów pracy, wówczas zróżnicowanie płac na rynku utrzymuje się w dalszym ciągu. Ten rodzaj różnic placowych określa się mianem różnic kompensacyjnych. Gdyby wszyscy ekonomiści stwierdzili, iż preferują spokój i bezpie­czeństwo swojej pracy w porównaniu do większej płacy, którą mogliby uzyskać pracując jako strażacy, wówczas nie nastąpią żadne przemieszczenia między dwoma rynkami pracy.

MONOPSON NA RYNKU PRACY

Monopson oznacza sytuację, kiedy na rynku występuje jedyny kupujący dany produkt lub dany czynnik produkcji (w tym wypadku czynnik pracy). Monopson na rynku pracy jest zjawiskiem spotykanym w rzeczywistości gospo­darczej. W wielu mniejszych miejscowościach w Polsce istnieje jedno duże przedsiębiorstwo, dające zatrudnienie większości mieszkańców tych miejsco­wości. Równocześnie przedsiębiorstwo to sprzedaje swoje produkty na ryn­kach konkurencyjnych, na których jest jednym z wielu sprzedających.

Monopson, jako jedyne przedsiębiorstwo kupujące na rynku czynnik pracy stwierdza, iż krzywa podaży pracy ma nachylenie dodatnie. Oznacza to, że zwiększanie zatrudnienia pracowników wymaga zwiększania płacy. Jeżeli monopson nie stosuje dyskryminacji płacowej, wówczas musi płacić więcej nie tyl­ko dodatkowo zatrudnianemu pracownikowi, lecz także wszystkim pracownikom dotychczas zatrudnionym.

Monopson zwiększa zatrudnienie, aż do momentu zrównania się kosztu marginalnego pracy z przychodem ze sprzedaży produktu marginalnego pracy.

MONOPOL NA RYNKU PRACY

Analizując zjawisko monopolu na rynku pracy możemy uwzględnić dwie sytu­acje. Pierwszą z nich jest monopol bilateralny, charakteryzujący się tym, że monopolowi związków zawodowych po stronie sprzedaży pracy odpowiada mo­nopol (monopson) po stronie zakupu czynnika pracy. Druga sytuacja charakte­ryzuje się tym, iż monopol związków zawodowych napotyka na konkurencyjne przedsiębiorstwa, kupujące siłę roboczą na rynku pracy.

Monopol jest jedynym sprzedającym produkt (pracę) na rynku. W rezultacie krzywa popytu monopolu jest równoznaczna z popytem rynkowym i posiada na­chylenie negatywne. Krzywa przychodu marginalnego ma również nachylenie negatywne i położona jest poniżej krzywej popytu. Monopol osiąga maksymalny przychód całkowity ze sprzedaży produktu wówczas, gdy PM=0.

Rozwiązanie sytuacji, którą tworzy monopol bilateralny nie opiera się na mechanizmie rynkowym lecz na mechanizmie negocjacji miedzy dwoma grupami społecznymi - związkami zawodowymi i pracodawcami.

Obydwie grupy są skazane na negocjacje placowe i osiągnięcie rozwiązań kompromiso­wych. Brak kompromisu ze strony pracodawcy może wywołać akcje strajkowe i w skrajnych przypadkach doprowadzić przedsiębiorstwo do bankructwa. Rów­nocześnie długotrwałe strajki oznaczają znaczący, a w przypadku bankructwa przedsiębiorstwa, całkowity spadek dochodów pracowników. Rozsądek wskazu­je więc na konieczność osiągnięcia kompromisu. W rzeczywistości najczęściej dochodzi do porozumień placowych, aczkolwiek nigdy nie można przewidzieć z góry jaka wysokość płacy zostanie ostatecznie zaakceptowana.

W krótkim okresie czasu podaż zasobów kapitałowych i naturalnych jest doskonale sztywna i przyjmuje postać linii pionowej, równoległej do osi rzędnych.

RENTA I QUASI - RENTA

Ze względu na specyficzne właściwości tego rodzaju czynników ich wynagro­dzenie musi być znacznie wyższe, aniżeli normalna płaca. Przyciągniecie usług takich czynników wymaga nadzwyczajnego ich wynagrodzenia, określanego mianem renty ekonomicznej. Otrzymanie renty ekonomicznej związane jest nie tylko z niepowtarzalnymi właściwościami czynników- zależy to również od rozmiarów zapotrzebowania (popytu) na usługi takich czynników. Znani piłkarze drużyn europejskich otrzymują wynagrodzenie przekraczające wiele razy wysokość płacy, którą mogliby zarobić poza działalnością sportową. Ponieważ w Eu­ropie piłka nożna jest bardzo popularna istnieje wielu zwolenników tego sportu gotowych zapłacić wysokie ceny za możliwość oglądania mistrzów piłkarskich w akcji. Za przyciągnięcie usług pracy (gry w piłkę) tych sportowców trzeba zaoferować im nadzwyczajne wynagrodzenie - rentę ekonomiczną. W USA piłkarze równie utalentowani jak gracze europejscy mogą nie otrzymywać renty ekonomicznej z racji niewielkiego zainteresowania piłką noż­ną (niewielkiego popytu na usługi pracy piłkarzy).

Renty odnoszące się do usług czynników, których podaż reaguje w dłu­gim okresie czasu na zmiany cen usług nazywamy quasi - rentami.

RENT GRUNTOWA

Szczególnym rodzajem renty, analizowanym od dawna przez ekonomistów, jest renta gruntowa. Renta gruntowa jest ceną płaconą właścicielowi za wyna­jęcie (wydzierżawienie) ziemi. Teoria renty gruntowej zawdzięcza swój rozwój klasykom ekonomii, wśród których poczesne miejsce zajmuje David Ricardo.

Ziemia jest nieodnawialnym czynnikiem produkcji. W rezultacie podaż ziemi w długim okresie czasu jest nieelastyczna. Ziemia jest zróżnicowana pod wzglę­dem jakości- istnieją grunty lepsze i gorsze, bardziej żyzne i mniej żyzne. Upra­wa różnych klas ziemi związana jest z liczbą ludności. Jeśli, w danym kraju liczba ludności jest stosunkowo niewielka, wtedy uprawia się głównie ziemie lep­szej jakości. Wraz ze wzrostem ludności zwiększa się popyt na produkty rolne i zachodzi konieczność rozszerzania upraw na tereny gorszej jakości. Uprawiający hektar ziemi lepszej osiąga większy zysk netto, aniżeli uprawiający he­ktar ziemi gorszej. Powstająca w ten sposób różnica jest rentą gruntową, którą rolnicy płacą właścicielom ziemi lepszej jakości.

ELEMENTY ZEWNĘTZRNE EKONOMII

Inflacja przejawia się w stałym wzroście cen większości produktów i usług. Tempo wzro­stu cen (stopa inflacji) jest zróżnicowane w poszczególnych gospodarkach. W USA oraz w krajach Europy Zachodniej roczna stopa inflacji wynosiła w 1995 r. średnio 2-3%. W Polsce stopa inflacji w 1995 r. przekroczyła 20%. Inflacja prowadzi do spadku siły nabywczej oszczędności konsumenta. Konsument gromadzący oszczędności y domu traci na ich sile nabywczej. Spadek siły nabywczej oszczędności zależy od wysokości stopy inflacji. Racjonalny konsument nie będzie zatrzymywał swoich oszczędności w do­mu. Innym rozwiązaniem jest pożyczenie oszczędności podmiotom, (kon­sumentom, przedsiębiorstwom), które poszukują kapitału pieniężnego na realizację bieżących przedsięwzięć (konsumpcji, inwestycji) i nie posiadają do­statecznej ilości kapitału własnego. Oszczędzając rezygnujemy z konsumpcji bieżącej na rzecz konsumpcji przyszłej. Pożyczając swoje oszczędności innym podmiotom, konsument traci na pewien czas kontrolę nad własnym kapitałem, traci możliwość dysponowania oszczędnościami. W zamian za pożyczenie oszczędności konsument musi uzy­skać odpowiednią rekompensatę. Jest nią procent od pożyczanego kapitału, płacony przez pożyczkobiorcę.

Kategorią rynku kapitałowego oznaczającą cenę kapitału pożyczkowego jest stopa procentowa (i). Jeśli aktualny procent wynosi w stosunku rocznym 20 a pożyczona kwota 100 zł, oznacza to, iż po roku otrzymamy 100 zł + 20 zł = 120 zł. Są to jednak wartości nominalne - i jest w tym wypadku nominalną stopą procentową. Rzeczywista wartość pożyczanych 100 zł zależy od stopy inflacji. Jeśli roczna inflacja osiągnie 25%, wówczas dla zachowania siły nabywczej 100 zł musieli­byśmy otrzymać 25 zł, a nie 20 zł odsetek. Rzeczywista stopa procentowa musi uwzględniać inflację.

Konsument, który nic posiada wystarczających dochodów bieżących na za­kup preferowanych dóbr może przyspieszyć ich nabycie pożyczając pieniądze od innych. W ten sposób linia budżetowa konsumenta przesuwa się w prawo pozwalając mu osiągnąć wyższą krzywą preferencji.

Kapitał pożyczkowy przyspiesza w czasie realizację konsumpcji. Konsument preferuje konsumpcję bieżącą w stosunku do konsumpcji przyszłej. W ekonomii zjawisko to nosi nazwą pozytywnej preferencji czasu.

Kapitał pożyczkowy umożliwia spełnienie tej preferencji, za co konsument musi zapłacić określoną cenę - procent od pożyczonego kapitału. Odpowiedź na to pytanie związana jest z rentownością inwestycji. Jeśli zy­ski przedsiębiorstwa wynikające z inwestycji (nowe maszyny umożliwiające ob­niżkę kosztów produkcji) są większe od kosztów pożyczki kapitału, wówczas pożyczenie kapitału jest korzystne w świetle zasady maksymalizacji zysku.

Obli­czenie rentowności inwestycji i porównanie jej z wielkością procentu płaconego za kapitał pożyczkowy wymaga uwzględnienia wpływu czasu na wartość pie­niądza. Dla pożyczkodawcy istotne znaczenie ma określenie przyszłej wartości obec­nie pożyczanej kwoty. Znając wielkość pożyczanego kapitału, okres pożyczki oraz stopę procentową można ustalić wartość kapitału w przyszłości.

Przedsiębiorca ocenia wartość inwestycji, która jest sumą osiąganych w przyszłości przychodów z inwestycji, zdyskontowaną (skorygowaną) odpowiednią stopą procentową. Innym kryterium oceny korzyści z inwestycji jest stopa zwrotu nakładu inwestycyjnego. Stopa zwrotu informuje w jakiej wielkości (promocji) poniesiony nakład inwestycyjny zwraca się w każdym okresie (w każdym roku). W dotychczasowych analizach procesów podejmowania decyzji przez poje­dyncze podmioty gospodarcze nie uwzględnialiśmy zjawisk noszących miano efektów zewnętrznych. W rzeczywistości gospodarczej nie wszystkie działania pojedynczych podmiotów znajdują odbicie w cenach rynkowych. Często prywatne koszty i prywatne zyski nie są równoznaczne z kosztami i zyskami społecznymi (częściowo zwracaliśmy na to uwagę omawiając koszty produkcji). Wynika to z faktu, iż decyzje gospodarcze podmiotu wywołują powstawanie efektów zewnętrznych. Korzystne efekty zewnętrzne mają miejsce wówczas, kiedy w wyniku pod­jęcia decyzji przez konsumenta lub producenta powstają korzyści dla innych (dla społeczeństwa) - korzyści, za które podmiot nie jest bezpośrednio wyna­gradzany. Niekorzystne efekty zewnętrzne powstają wówczas, kiedy indywidualny podmiot stwarza swoimi decyzjami dodatkowe koszty dla innych (dla społeczeń­stwa) - koszty, których sam bezpośrednio nie ponosi. Najbardziej widoczne i odczuwalne są efekty zewnętrzne powstające w sfe­rze produkcji. Przedsiębiorstwa zanieczyszczające środowisko naturalne (wody, powietrze, lasy) przyczyniają się do powstawania wielu kosztów, które muszą ponosić inni. Zanieczyszczenie jezior lub morza zmniejsza ilość ryb, co wpływa niekorzystnie na rybołówstwo i przemysł przetwórstwa ryb.

W warunkach doskonałej konkurencji różnica między kosztem (zyskiem) społecznym i prywatnym prowadzi do nieoptymalnej alokacji zasobów:

• jeśli koszt społeczny > koszt prywatny; produkt wytwarzany jest w nadmiernych ilościach (marnotrawstwo zasobów),

• jeżeli koszt społeczny < koszt prywatny; produkt jest wytwarzany w niedostatecznych ilościach (niewykorzystanie zasobów).

Warunkiem społecznego optimum produkcji jest zrównanie się społecz­nych kosztów marginalnych ze społecznymi korzyściami (zyskami) mar­ginalnymi. Rynek działa skutecznie - twierdzenie Coase.

Przyjmijmy następujący przykład: na terenie malowniczo położonej gminy działa firma produkcyjna zanieczyszczająca powietrze oraz przedsiębiorstwo turystyczne zarządzające ośrodkiem wypoczynkowym (hotel, basen, korty teniso­we itp.). Technologia stosowana w firmie produkcyjnej wymaga używania czystego powietrza, natomiast stan środowiska rzutuje na popyt na usługi ofero­wane przez firmę turystyczną. Jeżeli powietrze pozostaje dobrem wolnym (nikt nie ma w stosunku do niego prawa własności), wówczas nie działają prawa rynku- brak jest ceny czystego powietrza, a firma zanieczyszczająca środowisko może traktować koszt używa­nia czystego powietrza jako zerowy. Gdyby firma produkcyjna była właścicielem powietrza, wówczas mogłaby osiągać korzyści sprzedając czyste powietrze przedsiębiorstwu turystycznemu. Równocześnie właściciel musiałby ograniczyć zanieczyszczanie powietrza, bo­wiem wzrost zanieczyszczenia oznacza utratę dochodów otrzymywanych od fir­my turystycznej. Gdyby prawo własności do czystego powietrza posiadała firma turystyczna, wtedy obciążałaby opłatami firmę produkcyjną za zanieczyszczanie powietrza, powiększając jej koszty produkcji.

Podstawowym warunkiem skutecznego rozwiązania problemu efektów zewnętrznych za pośrednictwem rynku jest prywatna własność zasobów. Ograniczając produkcję i w ślad za tym zanieczyszczenie powietrza firma pro­dukcyjna porównuje utratę korzyści (zysków) związanych z tą decyzją z korzyścia­mi w postaci przychodów kompensacyjnych otrzymywanych od firmy turystycznej. Jeśli przychody kompensacyjne będą większe od utraconych zysków, wówczas fir­ma będzie redukować produkcję i poziom zanieczyszczenia powietrza. Rozwiązanie rynkowe dotyczy tych wszystkich sytuacji, w których pra­wa własności zasobów są jednoznacznie przypisane przynajmniej jednemu z podmiotów. Mechanizm rynkowy jest wówczas skuteczny, doprowadzając do optymalnego (społecznie) rozwiązania.

Optymalny poziom produkcji i zanieczyszczenia jest wynikiem przetargu między podmiotami.

Pozwolenie na emisję zanieczyszczeń.

W niektórych krajach, np.: w USA wykorzystuje się pozwo­lenia na emisję zanieczyszczeń, które mogą być przedmiotem handlu między przedsiębiorstwami. Firmy zanieczyszczające środowisko otrzymują pozwolenia na emitowanie określonej ilości dartych zanieczyszczeń. Emisja większych za­nieczyszczeń karana jest znacznymi sankcjami pieniężnymi. Suma wszystkich pozwoleń wyznacza maksymalny poziom emisji zanieczyszczeń, wyznaczony przez władze administracyjne. Pozwolenia można kupować i sprzedawać. Przedsiębiorstwo może kupić pozwolenie lub kupić urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń, w zależności od relacji kosztów kupna urządzeń i kupna pozwoleń.

Podatek Pigou.

Rząd może nakładać podatki na firmy wywołujące negatywne efekty zew­nętrzne zwiększając tym samym cenę produktów wytwarzanych w tych przed­siębiorstwach. Podatek taki nosi nazwę podatku Pigou (od nazwiska znanego ekonomisty angielskiego C. Pigou, jednego z głównych przedstawicieli kierunku marginalistycznego oraz twórcy teorii dobrobytu).

Podatek Pigou jest podatkiem nakładanym na każdą jednostkę wytworzonej produkcji. Podatek stanowi różnicę między marginalnym kosztem społecznym i marginalnym kosztem produkcji. W ten sposób cena produktu zawiera koszty efektów zewnętrznych (np. koszty zewnętrzne zanieczyszczeń środowiska). Jakie są koszty społeczne palenia papierosów? Produkcji papierosów towarzyszą znaczne, negatywne efekty zewnętrzne. O skali tego zjawiska mogą świadczyć chociażby następujące fakty. Ostatecznym i najbardziej drastycznym rezulta­tem palenia papierosów jest przedwczesna śmierć ogromnej ilości osób.

Na koszty społeczne produkcji i palenia papierosów składają się następujące elementy:

• koszty leczenia ambulatoryjnego i szpitalnego,

• straty dochodów osób hospitalizowanych oraz osób zmarłych przedwcześnie,

• straty produkcji po­wstające w miejscach pracy tych osób,

• utraty świadczeń społecznych,

• koszty pożarów lasów i nieruchomości wywołanych niedopałkami papierosów,

• wydatki budżetowe na profilaktykę antynikotynową.

Efekt cieplarniany.

Ogromny wzrost produkcji przemysłowej, jaki nastąpił w wielu krajach po II wojnie światowej wywołał, obok wielu korzystnych zjawisk gospodarczych i społecznych, szereg efektów negatywnych. Jednym z nich jest gromadzenie się i ulatnianie do atmosfery gazów przemysłowych, takich jak dwutlenek węgla metan, nadtlenek azotu, freony. Gazy te przepuszczając promieniowanie krótkofalowe i zatrzymując promienie podczerwone przyczyniają się do wzrostu temperatury za Ziemi. Największe zmiany temperatur obejmą obszary Ameryki Północnej, Azji Pół­nocnej, Europy oraz Chin. Jakie są i będą najważniejsze skutki efektu cieplarnianego i jakie koszty społeczne będą z tym związane?

Głównym efektem wzrostu temperatury będzie podniesienie się poziomu mórz i oceanów (topnienie lodów np. na Antarktyce). Podniesienie się poziomu mórz wywoła kolejne skutki, takie jak zmiany warunków wegetacji roślin, wzrost liczby i gwałtowności naturalnych katastrof (tajfuny, powodzie, pożary itp.), zmiany stref produkcji żywności, a także prze­mieszczanie się ludności z obszarów nadmorskich oraz wysp w głąb lądów. Wszystkie te efekty zewnętrzne procesów uprzemysłowienia rodzą określo­ne, niekiedy trudne jeszcze do oszacowania, koszty społeczne w skali poszcze­gólnych krajów, a także w skali ogólnoświatowej. Ustawa o czystym powietrzu. W 1990 r. w USA przyjęto Ustawę o Czystym Powietrzu, która stworzyła rynek na zanieczyszczenia emitowane przez elektrownie. Po określeniu standardów emisji, agencja rządowa wydala pozwolenia. Każ­de pozwolenie umożliwiało przedsiębiorstwu na emitowanie 1 tony SO₂ rocznie. Przekroczenie limitu zawartego w pozwoleniu sankcjonowane było wysoką karą pieniężną. Jeżeli w ciągu roku przedsiębiorstwo nie wykorzystało otrzymanych pozwoleń, mogło je sprzedać innym firmom. Przy założeniu zerowych (lub minimalnych) kosztów negocjacji, doskonalej informacji oraz określeniu prawa własności wszystkich zasobów, negocjacje będą trwały tak długo, jak długo istnieją możliwości osiągania korzyści przez obydwie strony. Rozwiązanie optymalne (punkt optimum Pareto) powstaje wówczas, kiedy kolejne decyzje nie przynoszą już wzajemnych korzyści - żadna ze stron nie polepszy swojej sytuacji nie prowadząc równocześnie do pogorszenia sytuacji drugiej strony. Jeśli prawa własności zasobów nie są określone, judzie nie mają już możliwości prowadzić negocjacji o te zasoby. W rezultacie alokacja zasobów nie będzie optymalna, pomimo znikomych kosztów negocjacji (jest to isto­ta twierdzenia Coase, które omawialiśmy już poprzednio).

---