Powstanie Zakonu Krzyżackiego i charakterystyka stosunków polsko-krzyżackich od XIII do XVI wieku

Geneza zakonu Krzyżackiego

Powstanie Zakonu Krzyżackiego związane było związane z oblężeniem Akki w 1190 r., w trakcie którego rycerze niemieccy założyli przy szpitalu utworzonym przez mieszczan Lubeki nieformalne stowarzyszenie. Kolejnym etapem było przekazanie przez księcia szwabskiego Fryderyka szpitala owemu stowarzyszeniu, wymuszając jednocześnie na jego członkach dotrzymanie ślubów czystości.

Oficjalna nazwa szpitala brzmiała Szpital Najświętszej Maryi Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie - od jego imienia wywodziła się nazwa bractwa szpitalnego - Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.

W roku 1191 papież Klemens III oficjalnie zatwierdził istnienie bractwa, a po zdobyciu Akki przez Zakon przyznał mu rozległe tereny wokół miasta. Bractwo stało się wkrótce narzędziem, które cesarz niemiecki Henryk IV postanowił wykorzystać w swojej polityce. W tym celu nadał mu kolejne ziemie w południowych Włoszech. Kolejnym krokiem cesarza było wystaranie u papieża nadania bractwu statusu zakonu rycerskiego, co nastąpiło w 1198 r.

Po nieudanych krucjatach i śmierci Henryka IV w dziejach Zakonu nastąpił regres. Sytuacja diametralnie zmieniła się kiedy mistrzem zakonnym został Hermann von Salz, który drogą działań dyplomatycznych wyjednywał od papieży i cesarzy kolejne ziemie na terenie Włoch, Niemiec i Palestyny. Dzięki temu Zakon wkrótce stał się potęgą w sensie polityczno-ekonomicznym. Hermann von Salz okazał się fenomenalnym przywódcą, którego głównym celem było stworzenie niezależnego państwa krzyżackiego. Zdawał on sobie sprawę z niestabilności posiadłości zakonnych w Palestynie, dlatego dążył do uzyskania nabytków terytorialnych w innym rejonie.

Krzyżacy na Węgrzech

Pierwszym takim nabytkiem miały być ziemie w Siedmiogrodzie, gdzie Zakon zaprosił król węgierski Andrzej II dla obrony swoich wschodnich granic przed koczowniczymi plemionami Kumanów. Kiedy Krzyżacy w 1255 r. próbowali uzyskać szerszą autonomię wyłamując się spod lenna króla węgierskiego i przekazania go papieżowi, zostali wygnani przez Andrzeja II.

Struktura zakonu

Najwyższą osobą w hierarchii zakonu krzyżackiego był wielki mistrz, którego wybierała kapituła generalna dożywotnio. Wielki mistrz miał bardzo szerokie kompetencje w kluczowych kwestiach - m.in. takich jak rozpoczynanie wojny, czy zawieranie układów - musiał uzyskiwać zgodę kapituły. Członkowie kapituły byli rekrutowani z ogółu rycerzy zakonnych przez samą kapitułę w miejsce wakatu na skutek śmierci jednego z jej członków. W skład kapituły generalnej wchodzili mistrzowie krajowi - niemiecki, pruski, inflancki oraz urzędnicy zakonu: wielki komtur - kierownik gospodarczy, wielki marszałek - szef wojskowy, wielki szpitalnik - odpowiedzialny za działalność charytatywną, wielki szatny - zajmujący się odzieżą i ekwipunkiem, wielki skarbnik, a od XIV wieku także mincerz zakonu - czuwający nad mennicą i wielki szafarz - kierujący handlem.

Kapituła wyłaniała także rząd Zakonu, w skład którego wchodzili wybierani przez nią dygnitarze, byli to:

- wielki komtur - pełniący rolę ministra gospodarki i spraw wewnętrznych

-wielki marszałek - pełniący rolę ministra wojny

-wielki szpitalnik - pełniący rolę ministra spraw zagranicznych, a w praktyce zajmujący się działalnością charytatywną Zakonu

-wielki skarbnik - zajmujący się finansami Zakonu

-wielki mincerz - odpowiedzialny za opiekę nad uzbrojeniem, końmi i stanem twierdz

-wielki szafarz - odpowiedzialny za handel

Oprócz tych urzędów centralnych w poszczególnych prowincjach Zakonu funkcjonowali komturzy krajowi, którzy mieli wokół siebie lokalne kapituły i lokalnych dygnitarzy. Zakon podzielony został na konwenty. W jego skład wchodziło 15 braci - rycerzy, komturie - domy zakonne i prowincje - baliwaty. Krzyżacy jak zakon rycerski przebywali w Jerozolimie, Prusach i w Inflantach w innych baliwatach i komturiach zajmowali się pomocą chorym oraz gospodarką. Intencją obu rodzajów tych działalności było rozszerzenie wpływów zakonnych.

Tworzenie się państwa krzyżackiego na terenie Polski

Formowanie się państwa krzyżackiego było związane ze zdobywaniem nowych terenów i utrwalaniem nowych granic. Z tym trudnym procesem związane były różne konflikty, których przedmiotem była walka o określone terytorium. Jeden z takich konfliktów zaistniał już w najwcześniejszym okresie formowania się państwa polskiego, na północnym - wschodzie zamieszkiwanym przez plemiona pruskie. Do nasilenia konfliktów doszło w początkach XIII wieku, kiedy to książęta polscy prowadzili najazdy na pogranicze pruskie. Te plemiona z kolei organizowały się w struktury ponad plemienne prowadząc najazdy odwetowe na ziemię chełmińską i północne Mazowsze. Przeciw Prusom przeprowadzano zbrojne najazdy, próbowano również zorganizować obronę granic. Zaostrzanie konfliktu obfitowało więc w coraz bardziej zorganizowane akcje i struktury. Wyrazem tego procesu było powołanie „stróży” z rycerzy zakonnych: kalatrawensów, krzyżaków i braci dobrzyńskich. Z nich tylko krzyżacy wykazali się największą skutecznością.

W 1226 r. Konrad I Mazowiecki zaprosił na swoje ziemie Zakon przyznając mu w dzierżawę Ziemię Chełmińską, z której Zakon miał dogodny punkt strategiczny do walki z plemionami Prusów. Cesarz niemiecki Fryderyk II i papież Grzegorz IX zezwolili Zakonowi oficjalnie na założenie na terenach odebranych Prusom swojego własnego księstwa, które formalnie miało stać się częścią Cesarstwa Niemiec i jednocześnie lennem książąt mazowieckich.

W ten właśnie sposób Konrad stał się ofiarą zręcznej polityki cesarza niemieckiego i Zakonu.

Pierwsi rycerze z zakonu krzyżackiego pojawili się w Polsce w 1228 r., a następni w dwa lata później. Krzyżacy w pierwszym dziesięcioleciu dotarli wybrzeżem morskim do Sambii. Na obszarach zdobytych przez rycerzy zakonnych zakładano grody. Stanowiły one punkty strategiczne Zakonu pozwalając na rozciągnięcie władzy na określone terytorium. W ten właśnie sposób powstały m.in. Toruń, Kwidzyn, Chełmno, Elbląg.

Kolejnym etapem w dziejach Zakonu Krzyżackiego było połączenie się Krzyżaków w 1237 r. z zakonem rycerskim Braci Chrystusa zwanym od czerwonego krzyża na czarnym płaszczu - Zakonem Kawalerów Mieczowych. Dzięki temu powstały nowe możliwości ekspansji w kierunku Żmudzi i Litwy, które dzieliły obszary opanowane przez oba Zakony.

W połowie XIII wieku Krzyżacy zbudowali Kłajpedę i Królewiec. Na końcu podbili oni obszar pruski zwany Jaćwież-Sudowia w 1282 r.

Spory Krzyżaków z Polską i Litwą

Zatargi polsko - krzyżackie nabrały szczególnej siły na Pomorzu Gdańskim. Władca tego terenu Władysław Łokietek zwrócił w 1308 r. do Krzyżaków o pomoc, gdy ziemię tę zaatakowali Brandenburczycy. Po wykonaniu zadania Krzyżacy zaatakowali północną część Pomorza, wprowadzając tam swoją administrację. Od tamtej pory stolicą Krzyżaków stał się Malbork w miejsce Wenecji. Było to z pewnością sygnałem nowego etapu ekspansji krzyżackiej. Rozrastające się państwo krzyżackie zaczęło odgrywać coraz większą rolę w stosunkach z państwem polskim nawet zagrażając jego suwerenności.

Władysław Łokietek podjął kroki w kierunku odzyskanie Pomorza. Ich wynikiem był proces polsko - krzyżacki w latach 1320-1321 w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim. Sąd jednak nie doprowadził do ugody -Krzyżacy nie uznali jego wyroku, natomiast Łokietek nie chciał sprzedać Pomorza i zrezygnować praw do niego, to też wkrótce doszło do konfliktu zbrojnego. Wojna w latach 1326-1332 doprowadziła do utraty przez Polskę Ziemi Dobrzyńskiej i Kujaw. Największą bitwę zwycięską dla Polaków stoczono pod Płowcami w 1331 roku.

Następca Władysława Łokietka, Kazimierz Wielki przyjął inną linię postępowania wobec Zakonu. Była to droga dyplomatycznych zabiegów ukierunkowanych na arbitraż władców sąsiednich państw. Konsekwencją tej polityki był sąd z udziałem królów Czech i Węgier w 1335 roku, następnie kolejny proces z Krzyżakami w Warszawie jako miejscu neutralnym odbył się w 1339 roku, co doprowadziło do zwarcia pokoju w Kaliszu w 1343 roku. Jego postanowienia przyznawały Polsce Kujawy i Ziemię Dobrzyńską, pozostawiając jednak Pomorze w rękach krzyżackich. Kazimierz nie zrezygnował z formalnych aspiracji do tych ziem, co wyrażało się w tytułowaniu się przez króla polskiego „panem i dziedzicem” tych ziem.

Pokój kaliski wytrącił z rąk krzyżackich narzędzie otwartego konfliktu zbrojnego wobec państwa polskiego, dlatego też Zakon skierował się przeciwko Litwie. Starała się ona podporządkować ziemie ruskie na wschodzie i południu. To zaangażowanie osłabiało jej skuteczność obrony na zachodzie przed Krzyżakami. Ta sytuacja przyczyniła się do zawarcia przez Władysława Jagiełłę układu z Zakonem, na mocy którego Krzyżacy otrzymali Żmudź oraz obietnicę chrystianizacji Litwy

. Układ ten się rozpadł, gdyż zaczął prowadzić pertraktacje z Polską. Trzy lata później zwarta została unia polsko-litewska. Na mocy której Jagiełło zobowiązał się w zamian za objęcie tronu w Polsce zawrzeć małżeństwo z Jadwigą, przyjąć chrzest, dokonać chrystianizacji swego państwa oraz odzyskać utracone tereny polskie.

Układ polsko-litewski zmienił diametralnie sytuację Zakonu, osłabiając możliwości jego politycznej ekspansji.

Krzyżacy nie respektowali chrystianizacji Litwy przez Polskę, mało tego Wielki Mistrz zaproszony do Krakowa w charakterze ojca chrzestnego Władysława Jagiełły, nie przybył na tą uroczystość. To rozpoczęło krzyżacką manifestację wrogiego stanowiska Zakonu wobec Litwy i Polski, która zmierzała do kompromitacji tych państw na arenie międzynarodowej. Od tamtej pory Krzyżacy przez wiele lat oskarżali Polaków o wejście w układ z pogańską Litwą, króla polskiego Władysława Jagiełłę nazywano poganinem, gdyż sam wywodził się z Litwy. Zakon aby podkopać stosunki polsko-litewskie wmieszał się w spór wewnętrzny Litwy, który rozegrał się między Jagiełłą a jego kuzynem Witoldem.

Do zaognienia sytuacji doszło, gdy Krzyżacy zajęli w 1392 r. Ziemię Dobrzyńską. Konflikt zbrojny wydawał się nieuchronny dla strony polskiej, jeżeli nie zamierzała ona poświęcać swoich interesów na północy. Pretekstem do wojny okazało się powstanie żmudzkie w 1409 roku. Wtedy to strona polska stwierdziła, że jeśli Krzyżacy zaatakują Litwę to nasze państwo wesprze w tym konflikcie Witolda. W konsekwencji doszło do wojny, w której pierwsi zaatakował zakon ziemie Kujaw i Wielkopolski. Strona polska natomiast odzyskała Bydgoszcz, następnie doszło do zawieszenia broni podczas, którego obie zwaśnione strony szykowały się do wojny.

Grunwald

Wielka wojna z Zakonem w latach 1409-1411 miała rozstrzygnąć definitywnie o hegemonii jednej z walczących stron w rejonie Pomorza. Decydującym momentem w tej kampanii wojennej była bitwa pod Grunwaldem dnia 15 lipiec 1410 roku zakończona pogromem wojsk krzyżackich.

W dniu 30 czerwca 1410 roku wojska polskie pod dowództwem króla zjednoczyły się z armią litewską i wojskiem książąt mazowieckich a następnie ruszyły na państwo krzyżackie. Wojsko polsko-litewskie napotkało armię krzyżacką w okolicach wsi Grunwald. W dniu 15 lipca 1410 roku we wtorek rozegrała się tam bitwa, która okazała się jedną z największych w średniowieczu.

Obecnie historycy określili liczbę wojsk Jagiełły na około 30 tysięcy. Najliczniejszą jej grupę stanowili Polacy w liczbie około 20 tysięcy. Kolejne 10 tysięcy rozkładało się na: Rusinów, Litwinów, Żmudzian, Tatarów, Czechów i Morawian. Na czele armii polskiej stał król Władysław Jagiełło, a jego zastępcami byli Zbigniew z Brzezia i książę Witold.

Krzyżackim dowódcą w tej bitwie był Wielki Mistrz Ulrich von Jungingen. Zakon przeciwstawił pod Grunwaldem stronie polsko-litewskiej 20 tysięcy wojska. O zwycięstwie zadecydowało starcie konnicy obu stron w walce bezpośredniej.

W wyniku tej bitwy Krzyżacy stracili 8 tysięcy ludzi, a dalsze 14 tysięcy została wzięta do niewoli. Wygrana wojsk polsko-litewskich raz na zawsze przełamała siłę wojskową oraz pokazała, że wojska krzyżackie można pokonać w co nie wierzono do tej pory.

Dalsze walki polsko-krzyżackie

Po wygranej bitwie armia polsko-litewska ruszyła pod mury Malborka. Do samej stolicy państwa krzyżackiego nikt ich nie zatrzymywał, mało tego wiele zamków i miast poddawało się Jagielle. Próba zdobycia Malborka okazała się niemożliwa. Dlatego we wrześniu Litwini, Mazowszanie i Polacy opuścili Prusy, pozostawili oni część wojska w zamkach i miastach, które się dobrowolnie poddały.

Oblężenie Malborka i oddanie inicjatywy Krzyżakom było rażącym błędem taktycznym strony polsko-litewskiej. Dzięki temu Zakon odzyskał utracone zamki i miasta. Tymczasem armia polska walczyła w Kujawach z dala od zdobytych miast i zamków. Zimą 1411 roku obie strony podpisały w Toruniu pokój, w którym Litwa otrzymała Żmudź do czasu śmierci Witolda i Jagiełły, a Polacy otrzymali Ziemię Dobrzyńską. Pokój toruński nie zapewnił Polakom trwałego pokoju z Zakonem Krzyżackim. Strona polsko - litewska nie wykorzystała zwycięstwa grunwaldzkiego, nie znalazła też sposobu na trwałe unormowanie stosunków z Krzyżakami. Mimo tego Jagiełło dalej toczył walki z zakonem. Ich konsekwencją był podpisany pokój w 1422 r. nad jeziorem Melno w pobliżu Raciąża. W jego wyniku Polska otrzymała Kujawy a Litwa Żmudź tym razem była to trwała zdobycz.

Wojna trzynastoletnia

W progu XV wieku w Prusach właściwych łącznie z Ziemią Chełmińską zamieszkiwało około 350 tysięcy osób, z czego blisko połowa było Niemcami, ludność pruska na tych terenach wynosiła od 120 do 140 tysięcy osób. Pomorze Gdańskie było zaludnione w tym czasie przez około 130 tysięcy osób, liczba Niemców na tym terenie kształtowała się w granicach 30 tysięcy. Władzę w państwie krzyżackim sprawowali Niemcy, to właśnie oni stali na czele średniego i bogatego rycerstwa oraz duchowieństwa.

Prusy dla Krzyżaków, którzy wywodzili się z Niemiec były traktowane jak kolonia. Dlatego Prusaków nie dopuszczali do władzy, nawet jeśli mieli pochodzenie niemieckie. Poprzez takie postępowanie zostało utworzone w 1397 roku Towarzystwo Jaszczurcze, które stanowiło opozycję skierowaną przeciwko Krzyżakom. Nie uwzględnienie w państwie zakonnym przez Krzyżaków interesów innych warstw społecznych, przy jednoczesnym sąsiedztwie państwa polskiego, gdzie sytuacja była pod względem gospodarczym o wiele lepsza dla tych grup powodowało konflikty wewnątrz państwa krzyżackiego. Po przegranej bitwie pod Grunwaldem problemem zakonu stał się pusty skarb. W związku z tym zakon wprowadził duże podatki, usunięto rycerzom pruskim przywileje oraz zaczęto obniżać wartość monet. Poza tym ucierpiał na tym handel Krzyżaków z innymi krajami, na plan pierwszy wysunęły się stosunki gospodarcze polsko-pruskie, które się zacieśniały. Duchowieństwo, mieszczanie i rycerze w związku z wprowadzeniem ucisku w Prusach przez władze zakonne dążyli do wzmocnienia swojej pozycji w swoim kraju. Dążono do zwiększenia swoich wpływ na kształtowanie prawa, podatków i sądów. Wielki Mistrz Krzyżacki kategorycznie się temu sprzeciwiał. W związku z zaistniałą sytuacją w Prusach powstała konfederacja stanów miejscowej ludności, która w 1440 r. przeobraziła się w Związek Pruski.

W styczniu 1454 roku przedstawiciele Związku Pruskiego pojawili się na dworze Kazimierza Jagiellończyka aby poddać mu swój kraj pod opiekę. W tym samym czasie Prusacy wypowiedzieli posłuszeństwo Krzyżakom, przejmując z ich rąk większość zamków. Następnie zaproponowano królowi polskiemu aby stał się ich królem. Kazimierz Jagiellończyk przyjął propozycję Prusaków, doszło wówczas do włączenia tego państwa w obszar Królestwa Polskiego, do historii to wydarzenie przeszło jako inkorporacja Prus. Następstwem tego było wypowiedzenie wojny Zakonowi.

Początkowo w wojnie tej przewagę mieli Krzyżacy świadczy o tym rozbicie polskiego pospolitego ruszenia pod Chojnicami oraz zdobycie przez nich Prus wschodnich z Królewcem. Pierwsze zwycięstwa wyczerpały jednak finansowo zakon w związku z czym dzięki pieniądzom pruskim strona polska wykupiła od najemników Malborka. Następnie zdobyli miasta nad dolną Wisłą. Szala na stronę polską jednak przesunęła się dzięki zwycięskim dwóm bitwom pod Świecinem i na Zalewie Wiślanym.

Działania wojenne zakończono w 1466 r. wówczas także podpisano pokój w Toruniu. Na jego mocy Pomorze Gdańskie, które nazwano Prusami Królewskimi, Ziemia Chełmińska i Michałowska oraz Warmia, Malbork i Elbląg zostały włączone do Polski. W rękach krzyżackich pozostały tereny nad Zalewem Wiślanym z Królewcem, które stały się lennem polskim.

Podobnie jak poprzedni pokój toruński, ten traktat nie regulował kwestii krzyżackiej w sposób, który przyczyniłby się do stałego unormowania stosunków polsko - krzyżackich.

Prusy Zakonne :1466-1525

Zakon Krzyżacki nie mógł się pogodzić z postanowieniami II pokoju toruńskiego dlatego chcieli unieważnić go i przywrócić stan rzeczy sprzed 1466 r. Byli oni wspierani przez papieża, cesarza i Niemców. Wielcy Mistrzowie Krzyżaccy ociągali się z obietnicą lenną dla króla polskiego, do której się zobowiązali Toruniu. W wyniku czego doszło do kolejnego sporu polsko-krzyżackiego, a jego kulminacja przypadła na czasy rządów Wielkiego Mistrza Albrechta Hohenzollerna. Był on siostrzeńcem króla polskiego Zygmunta Starego oraz synem elektora brandenburskiego. Albrecht nie złożył hołdu stronie polskiej, mało tego zawarł sojusz z Moskalami i zażądał od Zygmunta Starego zwrotu wszystkich ziem utraconych w wyniku II pokoju toruńskiego. W związku z czym doszło do ostatniej już wojny polsko-krzyżackiej w 1519 r. Strona polska ponownie pokazała swą wyższość nad Krzyżakami dlatego w 1521 r. Hohenzollern prosił króla Polski o rozejm.

W 1525 roku w Krakowie doszło do hołdu pruskiego w wyniku, którego Albrecht Hohenzollern wraz ze wszystkimi zakonnikami zmienił wiarę na luteranizm. Czego efektem było przekształcenie państwa krzyżackiego w kraj świecki. Hohenzollern utracił wówczas poparcie papieża i cesarza, natomiast nowe państwo stało się lennem Albrechta, a władzę zwierzchnią nad tym terenem sprawowali Polacy. W przypadku, gdyby nowy władca pruski nie miał potomków, wówczas jego ziemie na trwałe miały zostać włączone do Polski. Z kolei Hohenzollern jako lennik króla polskiego zasiadał w polskim senacie, oraz miał wspierać stronę naszego Państwa militarnie i finansowo.

Los Zakonu Krzyżackiego podzielił zakon Kawalerów Mieczowych w 1561 r. Wielki Mistrz tego rycerskiego zakonu stał się dziedzicznym władcą lennego księstwa Kurlandii i Semigalli.

Podsumowanie

Zakon Krzyżacki sprowadzony przez Konrada Mazowieckiego do Polski w 1226 r. okazał się nie tylko zręcznym narzędziem w rękach cesarzy niemieckich, ale również sam przedstawiał realną siłę polityczną, która była w stanie wpłynąć na politykę polską na Pomorzu. Jako potęga militarna zagroził państwowości polskiej i litewskiej. Świadczą o tym wojny prowadzone z Krzyżakami. Jego dwukrotna porażka w wojnach z lat 1409-1411 oraz 1454-1466 zakończona pokojami toruńskimi w 1411 i w 1466 roku nie została wykorzystana przez państwo polskie. Polityka polska względem Zakonu z pewnością nie była zręczna, ani konsekwentna, co umożliwiło Zakonowi przetrwanie w cieniu potęgi polsko-litewskiej i czekanie na odpowiedni moment, by ponownie odegrać swoją rolę w polityce międzynarodowej.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

10

---