7. Dymorfizm płciowy człowieka

W zróżnicowaniu wewnątrzgatunkowym człowieka i zwierząt płeć stanowi ważny element różnorodnych podziałów biologicznych i społecznych. Płeć jest uwzględniana w teorii i praktyce antropologii, medycyny, w kulturze fizycznej, w psychologii, pedagogice i socjologii oraz w naukach o pracy — ergonomii i BHP.

Problem mężczyzny i kobiety, problem płci, stanowi od stuleci interesujące zagadnienie społeczne, wychowawcze, moralne i biologiczne. Dowodzą tego rozważania starożytnych myślicieli, koncepcje religijne stworzenia mężczyzny i kobiety. Platon i Empedokles podobnie jak i ogół współczesnych im myślicieli greckich byli zdania, że pierwotnie bogowie utworzyli istoty ludzkie mające podwójną płeć — Androgynes. Posiadały one dwie głowy, cztery ręce i tyleż nóg. Ludzie ci byli tak ogromnej postaci, że zaczęli walczyć z bogami. Aby ich osłabić i odebrać śmiałość, Zeus, czy według innych podań Jowisz, rozgniewawszy się rozdzielił Androgyny mieczem. Śladem tego podziału miał być pępek. Od tej pory ludzie obu płci szukają swojej drugiej dopełniającej połowy. Arystoteles twierdził, że mężczyzna i kobieta mają się tak do siebie jak forma do materii. Pierwsze (forma) — mężczyzna jest stroną aktywną, drugie (materia) — kobieta jest stroną bierną. Mężczyzna dostarcza motywu i siły formującej, kobieta zaś materiału, który ma być formowany - - jedno daje duszę, drugie ciało. Arystotoeles wierzył, że mężczyźni i kobiety produkują substancje prokreacyjne. Podobne mity były popularne w cywilizacji śródziemnomorskiej, bo również w judaizmie wyrażano niekiedy pogląd, że Adam stworzony był z jednej strony mężczyzną, z drugiej zaś kobietą, a bóg te dwa ciała rozdzielił. W końcu poglądy na ten temat zredukowano jednak do żebra Adamowego. Starożytnym nieobce było też pojęcie hermafrodytyzmu. Hermafrodytą był taki człowiek, który miał męskie narządy płciowe i dobrze ukształtowane piersi. Grecy upersonifikowali to w postaci Hermafrodytosa syna Hermesa i Afrodyty. Hermafrodytos połączył się na stałe z nimfą Salamoką i w następstwie tego był osobą dwupłciową. Już w XIX w. wyrażano poglądy, że pod względem moralnym i fizycznym kobiety stoją wyżej od mężczyzn, są bowiem bardziej opiekuńcze, wytrwalsze, cechuje je większy altruizm, łagodność, poczucie dobra i siła biologiczna. Poglądy takie wygłaszał K. Darwin żartując, że mężczyźni stanowią zdegenerowaną formę kobiet.

Termin dymorfizm płciowy oznacza dwupostaciowość organizmów, która zależna jest od płci (męska-żeńska) i przejawia się we właściwościach somatycznych, funkcjonalnych i psychicznych. Zatem pojęcie płci, obejmuje zespół właściwości, które odróżniają osobniki męskie od osobników żeńskich. Dla opisu cech typowo męskich i typowo żeńskich przyjmujemy istnienie dwóch typów hiperseksualnych: skrajnie męskiego i skrajnie żeńskiego, które w mowie potocznej mają odpowiedniki w postaci

7. Dymorfizm płciowy człowieka 211

tzw. 100% mężczyzny, czy 100% kobiety. Na ogół jednak każdy człowiek ma w mniejszym czy większym stopniu w swej strukturze psychofizycznej pewne przesunięcia w kierunku płci przeciwnej dlatego owych 100% w praktyce nie spotykamy, "w typ skrajnie męski można opisać następująco: większe rozmiary ciała, a więc wysokość, silny rozwój górnych części ciała obręcz barkowa, duża głowa, mocny kark, potężna klatka piersiowa, wąska miednica, silne umięśnienie z wyraźną rzeźbą mięśniową, skromna tkanka tłuszczowa rozmieszczona wokół obręczy barkowej. Natomiast typ skrajnie żeński wyróżniają mniejsze rozmiary ciała, mała głowa, słabo rozwinięta obręcz barkowa, znaczny biust, wcięta talia i tułów poszerzony w okolicach obręczy biodrowej, która jest szeroka i silnie otłuszczona. Rysy ciała nie są ostre, kształty ciała i jego różnych części zaokrąglone.

Początkowo wyróżniano płeć biologiczną i psychiczną, jednak badania w XX w. wykazały że pojęcie płci nie jest tak jednorodne i można wyróżnić kilka pojęć płci, a mianowicie:

1. Płeć genetyczna, która jest związana z rodzajem chromosomów płciowych, jakie
   zostały przekazane osobnikowi przez parę rodzicielską: XY-męska, XX-żeńska.

2. Płeć gonadalna, która jest wyznaczona przez typ posiadanych gonad: jądra
   u osobników męskich, jajniki u żeńskich.

3. Płeć hormonalna (metaboliczna), która jest związana z jakością i ilością
   wydzielanych hormonów płciowych warunkujących rozwój cech płciowych: androgeny

— cechy męskie, estrogeny — cechy żeńskie.

4. Płeć somatyczna, która jest określona na podstawie rozwoju zewnętrznych cech
   płciowych, takich jak prącie i moszna u mężczyzn, srom i piersi u kobiet, a także wielu
   innych wtórnych cech płciowych, które kształtują się w trakcie rozwoju.

5. Płeć metrykalna, czyli socjalna, która jest ustalona po urodzeniu na podstawie
   stanu rozwoju zewnętrznych cech płciowych. Niekiedy jednak stan rozwoju tych cech
   jest słaby i możliwe są określenia mylne.

6. Płeć psychiczna, która przejawia się poczuciem przynależności do płci męskiej
   lub żeńskiej.

Dymorfizm płciowy przejawia się w życiu płodowym i stale narasta w trakcie rozwoju, zwłaszcza w okresie dojrzewania. Jego największe nasilenie występuje w wieku dorosłym, następnie zmniejsza się w procesie starzenia się organizmu. Dla antropologa, lekarza, pedagoga, psychologa interesująca jest odpowiedź na pytania: Jak przebiega rozwój somatyczny chłopców i dziewcząt? Jakie są różnice biologiczne i zdrowotne ludzi dorosłych? Jak reagują mężczyźni i kobiety na różne wpływy np. stresy środowiskowe?

Przez stulecia wyrażano przekonanie, ze kobiety stanowią płeć słabą wymagającą specjalnej troski, opieki, że częściej chorują, są fizycznie słabsze i krócej żyją. Wiek XX w kręgu cywilizacji europejskiej przyniósł kobietom wiele udogodnień związanych z równouprawnieniem obu płci. Odwróciły się proporcje wcześniejszej umieralności kobiet na wcześniejszą umieralność mężczyzn. Lekarz demograf Stefan Klonowicz w książce pt. Żyć można dtużej w rozdziale o umieralności określenie „słaba płeć" odniósł do mężczyzn. W nawiązaniu do tego co powiedziano już o dymorfizmie płciowym, który to termin wywodzi się od greckich słów dyo -- podwójne, morphe

213

- kształt, warto wyjaśnić drugi termin — seks. Ten termin wywodzi się od łacińskich słów sexus, secare - - podział, dzielić. W znaczeniu biologicznym podobnie jak w terminologii angielskiej słowo to wyraża zbiorcze właściwości struktury i funkcji, które odróżniają mężczyzn i kobiety. Słowo seks jest tu raczej odpowiednikiem słowa płeć, a nie - - jak u nas potocznie przyjęto - - jedynie zachowania płciowe. Proces biologiczny, w trakcie którego kształtują się różnice między osobnikami obu płci nazywamy różnicowaniem się płci. Proces ten uruchamiają geny i kontrolują hormony, chociaż w trakcie jego trwania regulują go również czynniki środowiskowe. U zwierząt poligamicznych dymorfizm płciowy jest morfologicznie bardzo silnie wyrażony, u zwierząt monogarmcznych zaś wyrażony jest słabo. Wśród ssaków naczelnych w różnych strategiach rozrodczych mamy do czynienia z poligamią i monogamią. U człowieka, zwłaszcza u mężczyzn tendencje poligamiczne wyrażane są w znacznym dymorfizmie płciowym. Tendencje te ograniczone są jednak w różnym stopniu przez struktury społeczne rodziny i rody. Silne więzi rodzinne, społeczny podział ról na etapie zbieracko-łowieckim niewątpliwie ograniczał poligamię ze względu na długotrwałą opiekę rodziców nad potomstwem. Zarówno silne więzi rodzinne, jak i monogamiczny charakter więzi mężczyzn i kobiet ograniczają różne formy rozwoju współczesnej cywilizacji prowadzące m.in. do zaniku tradycyjnego podziału ról na męskie i kobiece. Wróćmy do niektórych problemów kształtowania się płci w rozwoju. U człowieka począwszy od 6 tygodnia życia wewnątrzłonowego pierwotne gonady posiadają potencjalne możliwości rozwoju w kierunku męskim bądź żeńskim. Różnicowanie w kierunku płci żeńskiej następuje nieco później niż różnicowanie się jąder. Rozwój gonad w kierunku żeńskim zachodzi samoistnie, w kierunku męskim zaś pod wpływem hormonów wydzielanych przez jądra płodu. Przy braku działania hormonów męskich, wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe ulegają feminizacji. Komórki produkujące androgeny w jądrach płodów giną wkrótce po urodzeniu i pojawiają się znów w okresie dojrzewania płciowego.

214

7. Dymorfizm płciowy człowieka

Cechy płci przejawiają się u ludzi z różnym nasileniem. W praktyce wyróżniamy cechy płci dzieląc je na pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe. Niektórzy nawet wyróżniają cechy czwartorzędowe. Cechy pierwszorzędowe odpowiadają płci gonadalnej bowiem stanowią je gruczoły płciowe — gonady oraz drogi wyprowadzające. Drugorzędowe cechy płciowe odpowiadają płci somatycznej bowiem stanowi je zespół różnic morfologicznych i funkcjonalnych występujących między mężczyzną i kobietą. Cechy te kształtują zwłaszcza hormony płciowe. Dotyczą one budowy ciała, barwy głosu, właściwości fizjologicznych, sprawnościowych. Trzeciorzędowe cechy płciowe podlegają modyfikującym wpływom środowiska, które nadają im ostateczny charakter. Przykładem tego może być trening fizyczny ostatecznie kształtujący cechy płciowe szkieletu, a zwłaszcza mięśni. Cechy te uzyskują swój ostateczny charakter w okresie dojrzewania. Cechy czwartorzędowe to głównie cywilizacyjno-kulturowe czynniki wzmagające cechy płci i jej identyfikację. Można tu wyróżnić formy językowe — on, ona, arbitralnie przyjmowane cechy ubioru, uczesanie włosów, wyboru zabawek, sportu czy form pracy. W sferze zachowań i psychiki podkreśla się instynkt opiekuńczy i odwagę mężczyzn oraz kokieterię, czułość, wstydliwość kobiet. Właściwości te zostały wypracowane w rozwoju historycznym grup ludzkich i oddziałują na ludzi od momentu urodzenia, stosownie do specyfiki danej kultury.

7.1. Przejawy dymorfizmu płciowego

Ryć. 104. Różnice dymorficzne czaszki

W stosunku do małp człekokształtnych dymorfizm płciowy u człowieka ma nieco inne przejawy. Mniejsze są bowiem różnice u człowieka w zakresie wymiarów i masy ciała, siły mięśni, a większe w owłosieniu, rozwoju tkanki tłuszczowej i gruczołów piersiowych. W budowie ciała różnice poszczególnych cech, które możemy np. mierzyć, wykazują 6-8% przewagę u mężczyzn. W wysokości przejawia się to tym, że przeciętnie mężczyźni są o ok. l O-12 cm wyżsi od kobiet i ciężsi o ok. 8-10 kg. Te odrębności są

7.1. Przejawy dymorfizmu płciowego

215

nieco odmienne w różnych populacjach czy nawet grupach społecznych. Często jest to wynikiem pozycji społecznej kobiet. Najmniejszy dymorfizm płciowy wysokości ciała występuje w społecznościach o ustroju matriarchalnym, dziewczynki bowiem są w nich otaczane troską przez całe życie, co pozwala im w rozwoju na pełniejsze wykorzystanie potencjału genetycznego. Uogólnione dane pochodzące z licznych grup etnicznych ukazują, że najmniejsze różnice między mężczyznami i kobietami w wysokości ciała występują u mieszkańców Nowej Gwinei — 9,1 cm, w populacjach murzyńskich Afryki - 10,4 cm, w populacjach Azji - - 11,5 cm, Europy 11,9 cm i u Indian 12,3 cm.

Ryć. 105. Różnice budowy mężczyzny i kobiety

W Polsce na początku XX w. dymorfizm płciowy był większy na wsi niż w mieście, co wynikało z pozycji społecznej kobiet, jednak większa wrażliwość chłopców na czynniki środowiskowe spowodowała, że międzypokoleniowe zmiany podwyższające wysokość ciała większe są u mężczyzn niż u kobiet. Z tych względów w miastach, gdzie wyraźniejsze są zmiany sekularne, dymorfizm płciowy jest współcześnie znaczniejszy niż na wsi. Niewątpliwie zachowania narzędziowe, wynalezienie broni zniosło faworyzowanie przez dobór naturalny silnych samców, a życie rodzinne i długa opieka nad potomstwem wyeliminowała fizyczną, wymagającą siły rywalizacją o partnerkę.

Niemniej zachodzące współcześnie zmiany międzypokoleniowe określone jako trend sekularny prowadzą do wzrostu dymorfizmu płciowego. Liczne obserwacje wykazują, że w populacjach niedożywionych mniejszy jest dymorfizm płciowy, gdyż w okresie rozwoju chłopcy są bardziej wrażliwi na niedobory pokarmowe niż dziewczęta. Dymorfizm

216 7. Dymorfizm płciowy człowieka

płciowy przejawia się w morfologii ogólnej czyli budowie (proporcjach) ciała jak i w różnicach poszczególnych układów anatomicznych. W stosunku do szkieletu różnice te są tak znaczne, że pozwalają na identyfikację płci w przypadkach znalezienia szkieletu lub nawet poszczególnych kości. Szkielet mężczyzn jest cięższy, większy, posiada wyraźniejsze miejsca przyczepów mięśni — kresy, guzy, wyrostki są większe. Czaszka kobiet bardziej przypomina dziecięcą —jest delikatniejsza, mniejsza. Pojemność czaszki mężczyzn wynosi średnio ok. 1500 cm³, kobiet — 1300 cm³. Ciało kobiet jest bardziej stromo ustawione, wyraźne są guzy czołowe i ciemieniowe, słabsze łuki brwiowe. Liczne cechy różnicują zwłaszcza miednicę mężczyzn i kobiet. Znane są powszechnie różnice w zakresie owłosienia, barwy głosu. Tkanka tłuszczowa stanowi u młodych kobiet około 24-28% masy ciała, a u mężczyzn 15-18%, mięśnie zaś odpowiednio 36% i 42%. Jednak w ciągu życia u mężczyzn większy jest przeciętnie przyrost tkanki tłuszczowej i różny jest jej rozkład wokół ciała. U mężczyzn otłuszczona jest górna część tułowia, a u kobiet obręcz biodrowa. Zachodzący z wiekiem przyrost tkanki tłuszczowej jest przeciętnie większy u mężczyzn przy czym gromadzi się ona na brzuchu. U kobiet przyrosty tłuszczu z wiekiem są przeciętnie mniejsze. Męski typ otłuszczenia — brzuszny (w formie jabłka ) jest mniej korzystny, łatwiejsze jest bowiem uwalnianie lipidów do krwi, stąd być może większa skłonność mężczyzn do chorób np. zawałów serca. W związku z funkcjami rodzenia u kobiet dłuższy jest tułów w stosunku do kończyn dolnych, niżej położony jest środek ciężkości ciała, nieco bardziej zaznaczone są krzywizny kręgosłupa. U kobiet zaznacza się piersiowy typ oddychania, gdy u mężczyzn brzuszny, z większym zaangażowaniem przepony. Mniejsza u kobiet jest pojemność płuc, mniejsze i szybciej pracujące serce (o ok. 10-15%). Siła mięśni jest o ok. 50% mniejsza.

Kobiety, przeciętnie szybciej się męczą przy wysiłku fizycznym, mają mniejszą zdolność do zaspokojenia potrzeb tlenowych w czasie wysiłku fizycznego. Różnice dotyczą licznych wskaźników fizjologicznych. Mniejsza jest u kobiet m.in. liczba krwinek, niższa jest przemiana materii, dlatego posiadają one przeciętnie mniejsze zapotrzebowania pokarmowe. Luźniejsze torebki stawowe i więzadła powodują, że u kobiet przeciętnie większe są zakresy ruchów w stawach niż u mężczyzn. Stąd większa gibkość i zwinność kobiet przejawiająca się w akrobatyce, tańcaclj balet, gimnastyka artystyczna. Rzutuje to na pewną specyfikę rzutów, biegów chłopców i dziewcząt. Kobiety cechuje nieco większa odporność biologiczna na niedobory żywieniowe, na liczne choroby, stąd dłuższe są współcześnie ich przeciętne wieku życia.

W sfer/e psychiki kobiety wykazują pewne różnice. Ich półkule mózgowe są mniej wyspecjalizowane. Kobiety na ogół posiadają bardziej analityczny typ pamięci, zapamiętują więcej szczegółów. Mężczyźni wykazują raczej pamięć syntetyczną, lepsze kojarzenie faktów i mają nieco lepszą orientację przestrzenną. W rozwoju osobniczym dziewczynki szybciej uczą się mowy, mówią płynniej niż chłopcy.

Zakres ogólny różnic biologicznych i sprawności fizycznej ocenia się na około 8%, jednak w niektórych przejawach są one większe w innych mniejsze. Właściwe rozwiązywanie problemów równouprawnienia obu płci nie może przeceniać, ale również i nie doceniać tych faktów w ogólności a w sytuacjach wyjątkowych winno się uwzględniać duże indywidualne zróżnicowanie przejawów dymorfizmu.

7.2. Ogólne problemy dymorfizmu

217

7.2. Ogólne problemy dymorfizmu

Badania antropologiczne np. wysokości i masy ciała wskazują na silniejszą genetyczną determinację rozwoju organizmów kobiecych i większą podatność na czynniki środowiskowe czyli ekosensytywność organizmów męskich. Procesy selekcji naturalnej

od najwcześniejszych etapów rozwoju płodowego, dziecięcego przez wiek dorosły silniej działają na płeć męską. Mimo tego i mimo dużo większego obciążenia kobiet wydawaniem na świat dzieci i wychowaniem potomstwa, kobiety są fizycznie słabsze i morfologicznie bardziej infantylne. Być może szybszy ich rozwój niż mężczyzn sprzyja wydłużeniu możliwości prokreacyjnych i w tym kierunku działała selekcja u płci żeńskiej. Po okresie rozrodczym kobiety żyją dłużej od mężczyzn, lecz ich stan organizmu i zdrowia jest gorszy. Być może efekt dłuższego życia kobiet jest w jakiś sposób połączony z wyuczoną większą dbałością o własny organizm, o jego prawidłowy stan i zdrowie. Jak to podkreśla A. Wierciński 1981 — dymorfizm płciowy jest faktem biokulturowym. Pisze on: „Najmocniejsze więzy emocjonalno-poznawcze łączyły i łączą ludzi obcujących ze sobą przez dłuższy czas, a wśród nich mężczyznę i kobietę jako partnerów seksualnych oraz potomstwo z nimi, kiedy pełnią rolę matki i ojca. Taka

218

7. Dymorfizm płciowy człowieka

męsko-żeńska para stanowi dynamiczną jedność przeciwieństw morfofunkcjonalnych dymorfizmu płciowego". Przeciwieństwa te ilustruje tabela zaprezentowana przez Wiercińskiego (1981).

Tabela 40. Dymorfizm płciowy w aspekcie biokulturowym

Cechy	Kobieta	Mężczyzna
Zasadnicza funkcja życiowa	Macierzyństwo: — pasywne zachowanie koitalne: przejmowanie: — ciąża i rodzenie, — protekcja nad niedojrzałym potomstwem. (W sumie: duże obciążenie biologiczne)	Ojcostwo: — aktywne zachowanie koitalne: przekazywanie: — /.apładnianie (W sumie: małe obciążenie biologiczne)
Uwarunkowany funkcją życiową podział ról społeczno- kulturowych	Zbieractwo: głównie płodów roślinnych w niedużej odleg­łości od miejsca pobytu grupy. Później: — prowadzenie domu z jeszcze większym zmniejszeniem przestrzeni życiowej. — karmienie osesków i przygotowanie posiłków dla rodziny, — wychowanie niedojrzałego potomstwa — pierwsza nauczycielka mowy i elementarnej mądrości życiowej. (W sumie: stabilizacja rodziny)	Myślistwo, wojna, wymagające ruchliwych, dalekosiężnych wypraw i skoordynowanego współdziałania dużego kolek­tywu osobników własnej płci; zrzeszanie się pozarodzinne; — okresowe oderwanie od rodziny, — dostarczenie najwyżej cenionego pokarmu mięsnego i zapewnienie bezpieczeństwa grupy jako całości, — inicjowanie społeczne dojrzewającego pokolenia własnej płci, obejmujące przekaz obszernej wiedzy o otoczeniu zewnętrznym połączone z ćwiezeniem aparatu świadomej samokontroli w drodze zabiegów dcprywacyjnych. (W sumie: stabilizacja grupy jako całości)
Stopień rytmizacji życia	Podleganie wymogom eykliczności własnego ciała ora/ wegetacyjnej i społecznej. (W sumie: przywiązanie do codziennego rytmu zajęć)	Podleganie acyklicznej losowości polowania i wojny. (W sumie: pęd ku niezwykłości i swobodzie)
Ogólne nastawienia poznawcze	Ograniczona i wyspecjalizowana eksploracja otoczenia. Duży ud/iał podświadomej (instynktownej) intuitywności w związku z koniecznością „wyczuwania" polrzcb małego dziecka i stanów emocjonalnych mężc/,y/,n. Znoszenie informacji o zachowaniach ludzi. Rozwój polrzehy emocyjnego kontaktu społecznego. (W sumie; stosunek jednostkowo- analityczny do rzeczywis­tości)	S/ybka i rozległa eksploracja zróżnicowanego i zmiennego otoczenia.Duży udział świadomej, uogólniającej orientacji. Znoszenie informacji z „szerokiego świata". Rozwój potrzeby uogólnionego poznawania świata. (W sumie: stosunek uogólniająco-syntetyczny do rzeczywis­tości)
Postawa wobec świata	Przedmiotowa, bo nastawiona na gromadzenie obiektów pokarmowych i użyteczności domowej. Zachowawczo- utylitarna, na skutek dośrodkowego egocen­tryzmu rodzinnego. Rozwój potrzeby szczególnego (konkretnego) sensu życia. (W sumie: nastawienie „na len mały świat")	Dynamiczna, bo myśliwy i wojownik nie może być obciążony przedmiotami, a musi być w ruchu w rozległej przestrzeni. Progresywna i ideowa, bo myśliwy i wojownik musi być uczulony na nowe sytuacje w otoczeniu i narażać swe życie dla ogólnego dobra — odśrodkowy altruizm ogól-n o- społeczny. Rozwój potrzeby uogólnionego (światopoglądowego) sensu życia. (W sumie: nastawienie na transcendent)
Konsekwencje społec/.no- kulturowe	Konsekwencja elementarnych funkcji podtrzymujących życie. Wynalazki rolnictwa, ceramiki i tkactwa (?)	Koncentracja funkcji ogólnospołecznych, tj. politycznych, administracyjnych, militarnych, informacyjnych i hand­lowych. Wynalazki hodowli zwierząt, metalurgii (?) etc., etc.
Konsekwencje	kompleksy archetypowe: Matki i Ani ma, — naziemne i podziemne zbiorniki wodne, — chtoniezna Matka Ziemia — noc — Księżyc, — Północ i Zachód, — Żywioły Ziemi i Wody, — emocyjność i materialność, — mądrość wyjściowa i normatywna, — liczby parzyste, a szczególnie liczba 4, — - tendencja do uzewnętrzniania i różnicowania. (W sumie: Matka Świata zróżnicowanego, który jest złudzeniem poznawczym w zakresie gatunkowo określonej, obrazowej wizji świata)	— kompleksy archetypowe: Ojca, Wroga, Animus, — burze i deszcz, — władcze Niebo, — dzień — Słońce, — Wschód i Południe, — Żywioły Ognia i Powietrza, - — duchowość i intelekt, — mądrość mesjaniczna i twórczego Słowa, — liczby nieparzyste, a szczególnie liczba 3, — tendencja powrotu do Jedności. (W sumie: Ojciec Świata, który jest czystą niejako punktową Świadomością)

7.3. Rozwój ról płciowych w ontogenezie 219

7.3. Rozwój ról płciowych w ontogenezie

W różnorodnych systemach kulturowych współczesnego świata mężczyźni i kobiety różnią się specyfiką wyboru zawodu, zdolnościami, talentem, upodobaniami, osobowością, wyglądem zewnętrznym zwłaszcza sposobem ubierania się, zdobieniem odzieży i ciała. Niektóre z tych właściwości ujawniają się już w wieku wczesnodziecięcym. Wiele idei, poglądów naukowych, barier prawnych z tym związanych przełamuje ruchy feministyczne, podważając zwłaszcza biologiczne podstawy nabywania ról i zachowań płciowych.

Biologiczne procesy formowania się fizycznych cech mężczyzn i kobiet w ontogenezie nazywane różnicowaniem się płci zostały przedstawione w sposób dość szczegółowy, natomiast różnice dotyczące uzdolnień, preferencji zawodowych, ubioru itp., które określamy jako różnice międzypłciowe zostaną również pokrótce zaprezentowane. Wzór, zestaw zachowań charakterystyczny dla danej kultury odnoszący się do mężczyzn i kobiet określamy terminem rola płciowa. W większości kultur rolę płciową męską wyróżniają: dążenie do przywództwa, niezależności, agresywność, podczas gdy rola płciowa żeńska (kobieca) wiąże się z opiekuńczością, wrażliwością, precyzją. Postawy dzieci i zachowania związane z kształtowaniem się ról płciowych w ontogenezie określamy jako proces typizacji płciowej. Proces ten ma pewne podstawy biologiczne wynikające z różnic morfofunkcjonalnych mózgu i układu hormonalnego. Różnice w zachowaniach i rolach społecznych etologowie znajdują również u zwierząt, zwłaszcza u bliskich człowiekowi małp człekokształtnych. Natura, a więc biologia i wychowanie, oddziaływają wzajemnie na kształtowanie się u dzieci tożsamości płciowej i świadomości tego, że chłopcy dorastając stają się mężczyznami a dziewczęta kobietami. Pojawia się więc u dzieci świadomość ciągłości płci, jej niezmienności pod wpływem czynników kulturowych np. odzieży, zawodu. Świadomość własnego ja u dziecka wiąże się z tożsamością płciową, z jej stałością i niezmiennością. Rozwój świadomości ról płciowych dziecka we wszystkich kulturach przebiega przez stadia tożsamości płciowej, następnie zrozumienie ciągłości i niezmienności płci. Jednakże mimo podłoża biologicznego role płciowe są w dużym stopniu wyuczonymi wzorcami, opartymi na tradycji kulturowej. W okresie dwóch pierwszych lat życia widoczna jest nieco mniejsza zachorowalność, lepsza koordynacja ciał i układu nerwowego dziewcząt niż chłopców. Dziewczynki szybciej i składniej opanowują mówienie. W okresie przedszkolnym między 3 a 5 rokiem życia dziewczynki wybierają zabawę lalkami, zajęcia artystyczne, rysowanie, rytmikę, tańce, naśladowanie lub włączanie się w prace domowe. Chłopcy są aktywniejsi ruchowo, preferują mocowanie się, zabawy pojazdami, klockami. W tym czasie pojawia się segregacja płciowa — chłopcy bawią się z chłopcami, dziewczęta z dziewczętami. Chłopcy lubią zabawy w większych grupach, dziewczęta zaś w grupach 2-4 osobowych. Drugi raz z przejawami takiej segregacji spotykamy się w okresie dojrzewania.

Rodzice i wychowawcy odnoszą się życzliwej do dzieci, których zachowania są zgodne z charakterystycznymi dla danej płci. Ojcowie i matki preferują nieco inny sposób wychowywania dzieci obu płci. Ojcowie wyraźniej akcentują troskę o męskość synów i kobiecość córek, gdy matki mają podobne postawy wobec synów i córek. Czynności (zabawy, gry, przedmioty szkolne) są przypisywane danej płci, co ma wpływ

220 7. Dymorfizm płciowy człowieka

na ich wybór przez dzieci. Dziewczętom przypisuje się lepsze opanowanie ojczystego języka, chłopcom lepsze rezultaty w przedmiotach ścisłych.

Na rozwój ról płciowych dziecka istotny wpływ ma rodzina z jej tradycjami i stresem społecznym. Rodzice z wyższym wykształceniem wykazują większy liberalizm w stosunku do stereotypów związanych z płcią. Również dzieci wychowywane w rodzinach niepełnych (samotne matki, ojcowie) dążą raczej do zacierania podziałów ról płciowych.

Wpływ czynników biologicznych na rozwój ról płciowych można sprowadzić do uwarunkowań genetycznych i hormonalnych. Niektóre zaburzenia hormonalne mogą np. u płodu żeńskiego (genetycznie XX) poprzez nadmiar androgenów spowodować rozwój zewnętrznych narządów płciowych w kierunku męskim i ukształtować fenotyp męski dziecka i dorosłego. Takie „dziewczynki" wychowywane są jako chłopcy.

U mężczyzn lewa i prawa półkula mózgu funkcjonują bardziej niezależnie. U chłopców zdolności werbalne związane są bardziej z lewą półkulą, u dziewcząt (i kobiet) są one bardziej rozproszone w obu półkulach. Nieco bardziej zlateralizowani są chłopcy niż dziewczęta. Niektórzy badacze uważają, że lepsze właściwości przystosowawcze w zakresie psychiki mają osoby, u których nie przeważa zdecydowanie osobowość męska lub żeńska. Uważa się, że osobowość androgyniczna, czyli obupłciowa, łącząc pożądane właściwości osobowości męskiej i żeńskiej, posiada lepsze zdolności przystosowawcze. Osobowość androgyniczna może łączyć takie przymioty jak odwagę i agresywność z opiekuńczością i altruizmem, zuchwałość z życzliwością, pewność siebie ze skromnością itd. Znajomość rozwoju ról płciowych jest bardzo ważna dla procesu wychowawczego, dla unikania sytuacji konfliktowych, rozwiewania pewnych mitów i poglądów prowadzących do preferencji dziecka ze względu na jego płeć.

8. Fizjopatologia rozwoju

8.1. Trening sportowy a organizm kobiety

Niektórzy badacze sugerowali, że trening sportowy powoduje zmiany budowy somatycznej kobiet w kierunku męskim (rozwój rzeźby kości, mięśni, zmniejszenie tkanki tłuszczowej). Wysuwano również tezę o wydłużaniu się cyklu menstruacyjnego. Okazuje się jednak, że zachodzące zmiany nie są tak głębokie i nie powodują zaburzeń podstawowych funkcji organizmu kobiet, takich jak rodzenie potomstwa.

Dymorfizm płciowy przejawia się nie tylko we właściwościach morfologicznych i fizjologicznych organizmu, lecz również w wydolności fizycznej. Prowadzi to do różnic w sprawności fizycznej. Na ogół kobiety mają niższe wskaźniki siły, szybkości, wytrzymałości i zwinności; przewyższają mężczyzn w zakresie gibkości.

Sport kobiecy na ogół tradycyjnie nie uwzględnia tych dyscyplin, które wymagają szczególnej siły i wytrzymałości oraz zawierają element brutalności (boks, piłka nożna, rugby, rzut młotem, skok o tyczce, trójskok, długie dystanse pływackie czy biegowe). Współcześnie jednak zachodzą pod tym względem duże przemiany i praktycznie kobietom dostępne są wszystkie rodzaje zmagań sportowych. Sport wyczynowy preferuje raczej kobiety o budowie w znacznym stopniu zmaskulinizowanej.

Zagadnienie dymorfizmu płciowego w problemach kultury fizycznej, a zwłaszcza sportu wyczynowego, wymaga dalszych badań morfologów, fizjologów, genetyków, psychologów.

Negatywnym efektem intensywnego uprawiania sportu przez kobiety może być opóźnienie dojrzewania, blokowanie cyklu miesiączkowego i jego nieregularności. Intensywne uprawianie sportu sprzyja wydzielaniu estrogenów mało aktywnych. Tego typu sytuacje w przeszłości połączone były z migracjami, ze stresem, co dawało podstawę naturalnemu systemowi antykoncepcji. Podobne warunki obserwuje się np. u pierwotnych mieszkańców Syberii czy pustyni Kalahari (menarcha w wieku 15-16 lat), których płodność bez antykoncepcji wynosi 3-4 dzieci. Przypuszcza się, że u mężczyzn intensywny wysiłek fizyczny obniża poziom testosteronu.

8.2. Skład płciowy populacji

Proporcje płci w populacjach mogą odchylać się od stosunku 1:1. Podstawowa proporcja (sex ratió) określa stosunek liczby osobników męskich do ogółu osobników żeńskich w czasie poczęcia. Pojęcie to jest teoretyczne, nie ma bowiem możliwości określenia

222 8. Fizjopatologia rozwoju

płci zygoty lub wczesnego zarodka. Wtórna proporcja płci to stosunek osobników męskich do żeńskich w momencie urodzenia. Trzeciorzędna proporcja płci wyraża stosunek liczbowy osobników męskich do żeńskich w wieku dorosłym. Skład populacji pod względem częstości występowania osobników określonej płci może modyfikować selekcja genetyczna. Liczba poronionych płodów męskich jest znaczna, w pewnych okresach ciąży występuje 3-4 razy więcej poronień płodów płci męskiej niż żeńskiej. Być może więcej jaj zapładniają plemniki z chromosomem Y niż X, a podstawowa proporcja płci, korzystniejsza jest dla płci męskiej. Jest ona jednak częściej selekcjonowana w okresie zarodkowym i być może także w płodowym. Wtórna proporcja płci wyraża się najczęściej stosunkiem 106 chłopców na 100 dziewcząt. Proporcje płci, w miarę upływu życia dorosłych, korzystniejsze są dla kobiet; ich liczba w stosunku do mężczyzn w wieku 80 lat wynosi ok. 2-2,5 do l.

8.3. Zaburzenia rozwoju płciowego

Każdy gatunek zwierząt posiada charakterystyczną dla siebie liczbę chromosomów. U człowieka wynosi ona 46, 44 autosomy (cielesne) i dwa płciowe: XX u kobiet i XY u mężczyzn. Określenie płci osobnika wymaga niekiedy stosowania różnych technik laboratoryjnych. Hodowla białych krwinek, których podział blokuje się w chwili, gdy dobrze widoczne są chromosomy (metafaza), pozwala na ich izolację, leczenie, mierzenie i klasyfikację. Postępowanie to umożliwia wykrywanie anomalii. Zmiany genetyczne w komórce mogą dotyczyć pojedynczych genów, grupy genów (odcinka chromosomu), całego chromosomu lub grupy chromosomów.

Anomalie chromosomalne nazywamy aberracjami. Dzielą się one na strukturalne i liczbowe, a wywoływane są m.in. przez substancje chemiczne będące cytostatykami i promienie jonizujące. Aberracje powodują nieprawidłowe informacje genetyczne, których efektem są gametopatie, te z kolei powstają na skutek np. ułamania i utraty części chromosomu, tzn. delecjei, czy przemieszczenia odcinka chromosomu do innego - translokacja. W większości przypadków występują aberracje liczbowe, powstające w czasie pierwszego lub drugiego podziału mejotycznego lub w okresie rozwoju zarodkowego. Aneuploidalny garnitur chromosomów to taki, który zawiera o jeden lub kilka chromosomów więcej lub mniej. Aberracje chromosomalne są przyczyną występowania zespołów Klinefeltera i Turnera. Zespół Klinefeltera występuje w przypadku nadmiernej liczby chromosomów płciowych, Turnera zaś — gdy jest brak całkowity lub częściowy chromosomu (monosomia) X.

1. Kariogram 45XO — zespół Turnera występujący w częstości 1:5000. Fenotyp jest tu zwykle żeński (brak chromosomu Y). Osobnicy zwykle nie dożywają wieku rozrodczego lub nie wchodzą w związki małżeńskie, cechuje ich niski wzrost, ok. 150 cm, częsta koślawość kończyn, płetwiasta szyja, beczkowata klatka piersiowa, długi tułów, krótkie kończyny, mała szerokość barków, duża szerokość bioder, infantylne stadia rozwoju zewnętrznych narządów płciowych. Prócz tego, w zespole tym są osobnicy z mozaicyzmem np. 45X/46XX i innymi zmianami strukturalnymi chromosomu X.

8.3. Zaburzenia rozwoju płciowego 223

2. Kariogram najczęściej 47XXY - trisomia płciowa - - zespół Klinefeltera spotyka się u niepłodnych mężczyzn z eunuchoidalnymi proporcjami ciała -- krótki tułów, długie kończyny górne i dolne, szeroka miednica, ginekomastia, skąpy zarost twarzy, otłuszczenie obręczy biodrowej. Potencja płciowa bywa zachowana, występują różne zaburzenia osobowości.

W powyższych przypadkach czy w tak zwanym mozaicyzmie XXY/XX, XO/XY itd. określenie płci genetycznej staje się niemożliwe. Z określeniem płci genetycznej wiążą się badania chromatyny płciowej. Tak zwane ciałka Barra tworzą okrągłe skupienia na wewnętrznej powierzchni błony jądrowej, co jest typowe dla osobników żeńskich.

Istnieją różnorodne zaburzenia rozwoju płciowego interesujące klinicystów. Z antropologicznego punktu widzenia interesujące są formy obojnactwa. Obojnactwo prawdziwe (hermafrodytyzm) polega na współwystepowaniu gonady żeńskiej i męskiej. Fenotypowo może zwykle występować przewaga cech męskich, choć mimo kariotypu 46XY mogą to być osobniki żeńskie. Kariotyp może być 46XX lub też, gdy dochodzi do zapłodnienia komórki jajowej o 2 jądrach przez 2 różne plemniki, 46XY/46XX.

Mężczyźni z kariotypem XYY występują w częstości 1:750. Tak zwani „nadmęż-czyźni" zwykle są wysokorośli i cechuje ich podatność na uporczywy trądzik. Płodność jest zachowana. Osobników tych cechują skłonności agresywne w stosunku do otoczenia, czasami występuje niedorozwój umysłowy.

Innym zaburzeniem mogącym niekiedy wywoływać zmiany w rozwoju somatycznym mężczyzn jest wnętrostwo, stwierdzone w około 5% u noworodków, w 1% po l roku życia i w 0,3% u dorosłych. Niekiedy dochodzi w tych przypadkach do uszkodzenia i niedorozwoju funkcji wydzielniczej jąder, które nie zstąpiły do moszny, w konsekwencji czego mogą pojawiać się pewne oznaki budowy eunuchoidalnej.

Niektóre choroby dziedziczne wykazują sprzężenie z płcią. Z chromosomem X sprzężona jest hemofilia, ślepota na barwy. Jako cechy recesywne choroby te ujawniają się tylko u mężczyzn, bowiem u kobiet są równoważone drugim prawidłowym chromosomem X i są one utajone, a ujawniają się w ich męskim potomstwie. Anomalią związaną z chromosomem Y jest występujące tylko u mężczyzn nadmierne rogowacenie skóry (rybia łuska). Kobiety z kariotypem XXX występują w podobnej częstości przypadków jak mężczyźni z kariotypem XYY, lecz nie wykryto u nich żadnych charakterystycznych zmian somatycznych - - szczególnej urody czy odmienności hormonalnej czynności jajników.

Nadal nie wiemy, czy determinacja płci u człowieka jest związana wyłącznie z działaniem chromosomu Y. Przypuszcza się, że pewną w niej rolę pełnią również autosomy. Interesujące są przypadki mężczyzn o prawidłowym kariotypie żeńskim 46XX, które mogą być wynikiem translokacji części chromosomu Y lub mutacji genetycznych. Mutacje sugerują związek cech męskich z innymi chromosomami. Płeć warunkuje głównie gen H-Y, umiejscowiony w ramionach krótkich chromosomu Y, który jest odpowiedzialny za determinację pierwotnej gonady w kierunku męskim, natomiast gen lub geny umieszczone na ramionach długich odpowiadają za dalsze różnicowanie jądra płodowego. Brak jest jednoznacznych danych dotyczących związku długości chromosomu Y z fenotypem, chociaż piśmiennictwo zwraca uwagę na większą

224

8. Fizjopatologia rozwoju

jego długość u kryminalistów. Być może wzrost ilości DNA na tym chromosomie zwiększa ryzyko zachowań kryminogennych — agresji.

Hermafrodytyzm jest u człowieka bardzo rzadki. Dotychczas opisano kilkaset przypadków osób z jądrami i jajnikami, jednak wszystkie te osoby były niepłodne. Pseudohermafrodytyzm może być typu męskiego — gdy występują jądra oraz żeński typ zewnętrznych narządów płciowych, oraz żeńskiego — gdy występują jajniki, a narząd kopulacyjny jest w postaci podobnej do prącia.

Ryć. 108. Zmienność rozwojowa układu moczowo-płciowego człowieka: I — kobiecy, II-IY — obojnaczy,

V — męski (wg Overziera)

Oprócz genetycznie uwarunkowanych zaburzeń różnicowania się płci występują niekiedy nieprawidłowości oddziaływania hormonów. Głównym takim zaburzeniem jest zespół nadnerczowo-płciowy (androgenitalny - - AGS), spowodowany nadmiernym wydzielaniem androgenów w okresie ciąży. Warunkuje go dziedziczny niedobór enzymu, co powoduje, że gruczoł nadnerczowy produkuje androgeny bez względu na to, czy zostały ukształtowane jądra czy też nie. Jeśli rozwija się płód genetycznie żeński, efektem jest rozwój narządów płciowych w kierunku męskim. Często łechtaczka może być nadmiernie powiększona i przypominać prącie, może rozwinąć się moszna (bez jąder). Możliwa jest korekcja chirurgiczna tuż po urodzeniu i leczenie obniżające poziom androgenów. Działania te umożliwiają powrót do płci biologicznej, jednak wiele z tych dziewcząt staje się „chłopczycami" (męskie cechy osobowości). U mężczyzn z tym zespołem cechy męskie są silniej wyrażone w budowie oraz osobowości.

Wadą genetyczną spotykaną u mężczyzn jest nadwrażliwość na androgeny (częsta w niektórych okolicach Dominikany). Efektem tego jest rozwój płodu, w którym nie kształtują się ani wewnętrzne narządy płciowe męskie, ani żeńskie, narządy zewnętrzne

8.4. Odporność, choroba a rozwój biologiczny 225

natomiast rozwijają się w kierunku żeńskim. Osobnicy tacy mają wygląd kobiecy oraz kobiece cechy osobowości.

Interesujący jest również zespół kruchego chromosomu X. Zaburzenia genów powiązanych z tym chromosomem ujawniają się znacznie częściej u mężczyzn. W zespole tym, oprócz pewnych odrębności somatycznych obserwuje się upośledzenie umysłowe i niedorozwój mowy.

8.4. Odporność, choroba a rozwój biologiczny

Zdolność utrzymywania się organizmu człowieka w środowisku (homeostazy) zapew­niają cztery układy biologiczne różniące się specyfiką regulowania procesów życio­wych. Są to: 1) układ nerwowy, 2) układ hormonalny, 3) struktura genetyczna, 4) układ immunologiczny. Układ nerwowy i hormonalny lub jak się często ujmuje łącznie układ neurohormonalny scalają w ramach organizmu funkcje poszczególnych tkanek, narządów, układów, regulują stosunki organizmu jako całości ze środowiskiem. Struktury genetyczne — genotyp zapewnia organizmowi swoistość genetyczną (specyfikę)

Ryć. 109. Odpowiedź komórkowa i humoralna na wniknięcie antygenu. Aktywowane komórki T neutralizują bezpośrednio antygen; komórki B produkują swoiste przeciwciała łączące się z antygenem i unieczynniające

go (wg Stapińskiego)

i jej nienaruszalność, niezmienność w ciągu życia jednostki. Genotyp i jego rola mają znaczenie dla kształtowania relacji organizm-środowisko w ciągu następujących po sobie pokoleń. Natomiast zjawiska odpornościowe organizmu stanowią istotę obrony organizmu przed drobnoustrojami posiadającymi obcą informację genetyczną, do których można zaliczyć bakterie, wirusy, pierwotniaki, obce białka. Zjawiskami odpornościowymi zajmuje się immunologia, nauka badająca mechanizmy obronne organizmów wobec

chorób zakaźnych. Działem tej nauki jest immunochemia zajmująca się właściwościami antygenowymi różnych substancji w zależności od ich budowy chemicznej oraz mechanizmami związków białkowych - - przeciwciał wytwarzanych przez stosowne komórki organizmu stanowiących odczyn na przedostające się do organizmu lub wytwarzające się w nim przeciwciała. Właśnie antygeny niosą do organizmu obce informacje genetyczne, wywołując swoiste reakcje obronne polegające na wytworzeniu własnych przeciwciał. Istnieją dwa rodzaje antygenów. Jedne wywołują wytwarzanie dużych ilości przeciwciał nie zapewniających odporności, np. bakteria - - pałeczka czerwonki, inne wywołują wytwarzanie bardzo małych ilości przeciwciał, lecz dających swoistą odporność na zakażenie - - są to tzw. immunogeny (szczepionka przeciw gruźlicy BCG). Antygeny mogą powstawać także w organizmie wskutek zachodzących w nim zmian patologicznych np. w przypadku zmiany struktury chemicznej własnych białek (pod wpływem promieniowania czy związków chemicznych niektórych leków). Wytwarza się obce dla organizmu białko powodujące produkcję przeciwciał — autoan-tygenów. Takie zjawisko nazywane jest procesem autoagresji i ma charakter patologiczny. Przeciwciała mają swoistą zdolność reagowania z danym antygenem. Przeciwciała, które łączą się z antygenem powodując wytrącanie się (precypitację) powstałych kompleksów nazywamy precypitynami. Przeciwciała wywołujące odczyn zlepny (aglutynację) nazywamy aglutyninami, te zaś, które rozpuszczają antygeny — lizynami.

Zjawiska odpornościowe można podzielić na nieswoiste naturalne ukształtowane w procesie filogenezy i swoiste nabyte, rozwijające się w procesie ontogenezy. Odporność nieswoista doskonali się w procesie ontogenezy, swoista zaś uwarunkowana jest również czynnikami genetycznymi. Dowodem tego jest różna podatność różnych populacji ludzkich na niektóre choroby zakaźne. W przypadkach trądu np. różne populacje, które z zarazkiem tej choroby zetknęły się dawno temu, mają większą odporność od tych populacji, które zetknęły się z zarazkiem niedawno. Odporność swoista i nieswoista zależą od wieku, płci czy czynników środowiskowych modyfikujących ogólnobiologiczną reaktywność organizmu (żywienie, klimat, stres). Odporność nieswoista jest naturalną

8.4. Odporność, choroba a rozwój biologiczny 227

odpornością organizmu na różne zarazki. Zapewniają ją bariery ochronne takie jak powłoki skórne, nabłonki wyścielające, błony komórkowe, niektóre substancje zawarte w płynach ustrojowych (np. bakteriobójcze we łzach, lizozym w ślinie itd.), niektóre odruchy jak kaszel, kichanie. Ta odporność zapewnia organizmowi dużą autonomię w stosunku do czynników środowiskowych.

Odporność swoista, wybiórcza (nabyta) dzieli się z punktu widzenia mechanizmu jej wytwarzania na czynną -- wytworzoną przez organizm i bierną — otrzymywaną przez organizm. Odporność swoista czynna, sprowadza się do zaangażowania w obronie organizmu własnego układu immunologicznego działającego na określony antygen, zarazek chorobotwórczy. Wniknięcie antygenu, zarazka może wywołać proces chorobowy, lecz nie musi, w następstwie czego uzyskuje się trwałą (na całe życie lub na ograniczony czas (grypa) odporność swoistą, czynnie nabytą, naturalną. Można również celowo sprowokować działanie antygenu przez szczepienia ochronne, wówczas uzyskuje się odporność swoistą, nabytą czynnie, sztuczną.

Również odporność nabytą bierną dzieli się na naturalną i sztuczną. Biernie nabyta odporność naturalna występuje u płodu lub u dziecka otrzymującego przeciwciała z organizmu matki — u płodu przez łożysko, u dziecka przez karmienie mlekiem matki. Biernie nabytą odporność sztuczną uzyskujemy przez szczepienia - - wprowadzenie przeciwciał zawartych w surowicy odpornościowej, np. przeciw żółtaczce zakaźnej, przeciwtężcowej, przeciwbłoniczej itd. Jest to mechanizm zaopatrujący organizm w przeciwciała wytworzone w innym organizmie. Odporność czynna trwa przez dłuższy czas, nawet przez całe życie, bierna trwa krócej.

Z punktu widzenia immunologii ważny problem stanowią alergie. W wyniku alergii liczne funkcje życiowe ulegają zakłóceniu, stanowiąc podłoże dla stanów patologicznych i procesów chorobowych. Przykładem mogą być kolagenozy polegające na dezorganizacji tkanki łącznej. Uczuleniom towarzyszy zwykle podwyższenie ciśnienia krwi związane z wydzielaniem adrenaliny. Zmianom ulega rytm pracy serca, częstość oddechów. Zmiany dotyczą właściwości biochemicznych krwi - - w surowicy i w krwinkach wzrasta zawartość glikogenu i kwasu mlekowego. Czynniki pobudzające układ nerwowy wzmagają odczyny alergiczne, a działające tłumiące na OUN osłabiając reakcje alergiczne. Uczulenia wpływają na OUN depresyjnie, na układ dokrewny zaś - - pobudzając sekrecję większości hormonów. Współczesna cywilizacja powoduje wzrost odczynów alergicznych poprzez niektóre składniki żywności, substancje chemiczne stosowane w otoczeniu i leki. Źródłem alergizacji dzieci mogą być częste przewlekłe zapalenia błon śluzowych nosa, nieumiarkowane stosowanie sulfonamidów, a zwłaszcza anty­biotyków. Reakcje uczuleniowe na pyłki roślinne, częste infekcje powietrznopochodne dają podłoże do rozwoju dychawicy oskrzelowej (astmy). Leczenie uczuleń jest ważne, choć często niedoceniane z punktu widzenia rozwoju dziecka. Aktywność przeciwciał swoistych związana jest z antyglobulinową frakcją białek krwi, czyli gammaglobulinami. Wyodrębniono szereg immunoglobulin różniących się budową chemiczną. Są one biochemicznym substratem przeciwciał. Występują one w roli ochronnej jako przeciwciała, stanowiąc czynnik leczniczy oraz swoiście pobudzającej układ limfatyczny - - jako antygen. Surowica taka stymuluje osobę, której ją podano do wytwarzania przeciwciał skierowanych przeciw sobie. Należy unikać podawania po raz drugi tej samej osobie tej

228 8. Fizjopatologia rozwoju

samej surowicy odpornościowej, gdyż może wówczas wystąpić zjawisko alergiczne — choroba posurowicza. Biorący surowicę pierwszy raz wykazuje odporność przez długi czas.

Wytwarzanie przeciwciał ma miejsce głównie w śledzionie i węzłach chłonnych. Jest to złożony proces, którego omówienie przekracza zakres wiedzy niezbędnej dla zrozumienia podstaw auksologii. Węzły chłonne są miejscem namnażania się limfocytów i miejscem, w którym powstaje odpowiedź immunologiczna o charakterze humoralnym. Migdałki są miejscem tworzącym pierścień obronny podobny do funkcji węzłów chłonnych. Dochodzi tam do kontaktu limfocytów i antygenów wprowadzonych głównie drogą powietrzną lub pokarmową. Są również miejscem powstawania limfocytów i biorą udział w wytwarzaniu przeciwciał. Komórki układu immunologicznego biorące udział w odpowiedzi immunologicznej wobec antygenów to głównie limfocyty i mikrofagi. Mikrofagi niszczą ciała obce, np. bakterie na drodze fagocytozy, umożliwiają limfocytom rozpoznanie obcych antygenów. Limfocyty B — pochodzą ze szpiku kostnego i biorą udział w odpowiedzi humoralnej, to znaczy produkują przeciwciała. Przeciwciała są produkowane pod wpływem antygenów i obdarzone zdolnością reagowania z nimi - gammaglobuliny lub immunoglobuliny. Limfocyty T biorą udział w odpowiedzi typu komórkowego, neutralizują antygeny bezpośrednio. Funkcje immunologiczne uzyskują one w grasicy i mają główną rolę w hierarchii układu odpornościowego. Limfocyty T tworzą dość liczne subpopulacje, posiadające specyficzne role w obronie komórkowej. Limfocyty T zdolne są do wytwarzania wielu mediatorów, np. interferonu czynnika nieswoistej obrony w zakażeniach wirusowych. Stopień odporności swoistej jest zależny od stopnia zdolności organizmu do odpowiedzi immunologicznej na bodźce antygenowe. W kolejnych okresach rozwoju jest on różny, co pozostaje w związku ze stopniem rozwoju układu limfatycznego oraz zdolnością do wytwarzania swoistych przeciwciał humoralnych, czyli immunoglobulin. W rozwoju płodowym niektóre antygeny przechodzą przez łożysko do płodu, wywołując stymulującą reakcję antygenową. W rozwoju wewnątrzłonowym w okresie embrionalnym macierzyste komórki układu immunologicz­nego wywodzące się z mezenchymy otaczającej omocznię wędrują do zawiązków wątroby i śledziony. Powstające z nich komórki przedostają się do szpiku i zawiązku grasicy. Realizując genetyczny program rozwojowy w życiu płodowym i krótko po urodzeniu różnicują się i dojrzewają komórki odpornościowe niezależnie od tego, czy zachodzą kontakty z antygenem. Druga faza rozwoju rozpoczyna się pod wpływem kontaktu noworodka z antygenami, pod wpływem których mnożą się limfocyty i różnicują na typ B i T. Układ immunologiczny rozwija się szczególnie intensywnie w trzecim tygodniu po urodzeniu. Około 6 roku życia układ limfatyczny jest w pełni rozwinięty, ale jeszcze do 15 roku życia zwiększa się liczba gruczołów chłonnych i następuje ich różnicowanie. W okresie pierwszego roku życia niemowlęcia spada odporność przekazana dziecku przez matkę, a po ok. 6 miesiącach zanika ona zupełnie. Wzrost dziecka powoduje, że sama ilość immunoglobulin rozkłada się na coraz większą masę ciała. Roczne dziecko osiąga dolną granicę poziomu przeciwciał właściwych osobom dorosłym. Od 10 roku życia widoczny jest wzrost poziomu immunoglobulin po przejściowym spadku między l a 4 rokiem życia. Stałe stymulacje antygenowe zachodzące w ciągu życia powodują, że odporność rozwija się przez całe życie i poziom immunoglobulin

8.4. Odporność, choroba a rozwój biologiczny 229

waha się nieznacznie. Jednak dane empiryczne wskazują, że nie tylko czynniki antygenowe wywierają wpływ na mechanizmy odpornościowe, lecz również czynniki nieswoiste, takie jak żywienie, stres czy ustrojowe mechanizmy kontroli homeostatycznej. Są ludzie, którzy łatwo i często zapadają na różne choroby zakaźne i tacy, którzy chorują bardzo rzadko, krótko i przebieg choroby jest łagodny. Ludzie różnią się zatem w zakresie odporności ogólnej nieswoistej. Poznano niektóre mechanizmy i czynniki wpływające na stan odporności. Problem ten jest jednak złożony i nie do końca poznany. Na obniżenie odporności nieswoistej wpływ ma wadliwe żywienie, niedobór białka, brak witamin A, grupy B i C czy D. Odporność obniża niedobór hemoglobiny i niedokrwistość. Widoczny jest też wpływ temperatury, nadmierne chronienie przed zimnem, izolowanie od świeżego powietrza. Stąd pozytywna rola hartowania i wietrzenia oraz kąpieli słonecznych. Hartowanie zimną wodą, działanie słońca wpływają pozytywnie na pobudliwość układu nerwowego, zmniejszają nerwowość dzieci. Często samodzielne stosowanie przez rodziców antybiotyków obniża odporność, zakłóca jej mechanizmy. Antybiotyki stosowane samodzielnie lub nieumiejętnie mogą więcej szkodzić niż pomagać zdrowiu dziecka. Dzieje się to m.in. przez zakłócenie równowagi między drobnoustrojami i organizmem, przez zniszczenie nie tylko flory bakteryjnej chorobotwórczej lecz i bakterii niezbędnych dla funkcjonowania organizmu (flora jelitowa). Powstają szczepy bakterii odpornych. W końcu sprzyja to także rozwojowi zakażeń niebakteryjnych, zwłaszcza grzybiczych (pleśniawki itp.).

Drobnoustroje chorobotwórcze są częścią bardzo licznych w otoczeniu człowieka mikroorganizmów, takich jak wirusy — zarazki przesączalne, które mogą rozwijać się tylko w organizmach żywych, i mikroby - - bakterie, których jest bardzo dużo, a niektóre z nich są bardzo pożyteczne dla człowieka, służąc np. do fermentacji alkoholowej, mlekowej, octowej zapewniając syntezę w przewodzie pokarmowym witaminy K i grupy B.

Różna jest żywotność i odporność bakterii chorobotwórczych, niektóre z nich giną nawet w niezbyt wysokiej temperaturze (np. krętek blady wywołujący kiłę). Niszczą je środki odkażające, np. mydło, alkohol, lizol, formalina. W niektórych strefach geograficznych, w których panuje gorący klimat groźne są pierwotniaki, atakujące głównie układ nerwowy, np. toksoplazmoza. Patogenne są grzyby pleśniowe. Człowiek w obronie przed zakażeniami stawia system barier ochronnych organizmu, omówiono je we wstępie rozdziału. Wielkim osiągnięciem myśli ludzkiej i medycyny XX w. są niewątpliwie szczepienia ochronne, które zmieniły obraz epidemiologiczny świata.

Niektóre ważniejsze choroby zakaźne wieku dziecięcego i młodzieńczego

Grypa jest chorobą każdego wieku, odporność swoista wobec mutowania wirusa jest niska, stąd częstość zachorowań i epidemii jest znaczna. Daje niekiedy ciężkie powikłania. Nie będąc na ogół groźną dla rozwoju, powoduje znaczne straty społeczne.

Ospa prawdziwa jest chorobą o ciężkim przebiegu i dużej śmiertelności. Choruje się na nią tylko raz w życiu. Powszechne wprowadzenie szczepionki wyeliminowało tę chorobę.

230 8. Fizjopatologia rozwoju

Ospa wietrzna to choroba również wywołana przez wirusy. Jej przebieg jest lżejszy. Na skórze pojawiają się wykwity, później surowicze pęcherze.

Gruźlica była groźną chorobą zakaźną o dużej zaraźliwości. Była nieuleczalna, „modna" wśród elit artystycznych. W wieku dziecięcym wyniszczenia będące jej efektem opóźniały rozwój dzieci. Różne jej odmiany atakowały kości, narządy, zwłaszcza płuca, opony mózgowe. W międzywojennej Polsce rocznie umierało na gruźlicę ok. 50 tyś. ludzi. Chorowali na nią ludzie przepracowani, niedożywieni. Masowe szczepienia w Polsce BCG wprowadzono po drugiej wojnie światowej, szczepionkę natomiast odkryto w 1918 r. w Instytucie Pasteura w Paryżu.

Błonnica (dyfteryt) była chorobą ciężką powodującą dużą umieralność. Jedna z dwu form wywoływała anginę z częstym uszkodzeniem mięśnia sercowego, a druga forma z powstaniem tzw. krupa. Szczepienia po II wojnie światowej zlikwidowały tę chorobę.

W przeszłości dużym problemem był również tężec, zwłaszcza u noworodka, gdy źródłem zakażenia była rana po pępowinie.

Zakażenie wirusem polio wywoływało groźna chorobę Heinego-Medina. Postać pozorna choroby nie dawała trwałych skutków, lecz nierzadko forma porażeniowa dotykająca mięśnie powodowała ciężkie kalectwo. Duża liczba zachorowań pojawiła się w połowie XX w. Szczepienia wyeliminowały tę chorobę.

Kolejne choroby wirusowe — odrą, różyczka, żółtaczka zakaźna, krztusiec (koklusz) — nie stanowią dziś problemu, ale jeszcze w połowie XX w. wywoływały groźne skutki i dużą śmiertelność. Wyeliminowały je szczepienia.

Dur brzuszny, czerwonka, salmonelloza to choroby bakteryjne powodowane niedostatkiem higieny żywienia. Nie powodują trwałych skutków w przebiegu rozwoju dzieci.

Choroby pasożytnicze w warunkach klimatycznych i cywilizacyjnych Polski nie są częste. W odniesieniu do skóry jest to świerzb, w stosunku do przewodu pokarmowego natomiast glistnica ludzka, tasiemiec. Zakażenie tasiemcem następuje przez spożycie mięsa zakażonego, a w przypadku glistnicy poprzez niemyte jarzyny, głównie korzeniowe. Glistnica jest łatwa w leczeniu, tasiemiec natomiast powoduje znaczne wyniszczenie organizmu i jest trudniejszy do zwalczenia. W wieku dziecięcym najczęstszą jest owsica, która, mimo dość prostego leczenia, bywa częsta w niektórych regionach wiejskich o niedostatecznej higienie. Wywołuje nerwowość dzieci i może w postaciach nieleczonych dawać ujemne efekty rozwojowe.

Choroby nowotworowe nie są zbyt częste u dzieci, jednak częstość ta wzrasta wraz z urbanizacją, nawykiem palenia tytoniu. U młodzieży szkolnej zdarzają się przypadki białaczki. Zastosowane w porę leczenie chirurgiczne daje często dobre rezultaty, niektóre późno ujawnione formy wyniszczają organizm, prowadząc często do śmierci. Choroby zakaźne przenoszone drogą płciową to głównie kiła (syfilis), rzeżączka i AIDS. Choroby te z zasady są przenoszone w czasie kontaktu seksualnego, jednak mogą w szczególnych przypadkach zakażać ludzi zdrowych na drodze pozapłciowej. Wczesne wykrycie kiły zapewnia jej wyleczenie, ponieważ jej przyczyna -- krętek blady jest mało odporny na antybiotyki. Poza tym ma on małą odporność na temperaturę i krętki giną poza ustrojem szybko, ulegając wysuszeniu, czy na skutek kontaktu z mydłem itd.

8.5. Ważniejsze choroby niezakaźne z punktu widzenia pedagogiki 231

Przebieg kiły nie leczonej to podwyższona ciepłota ciała, nieżyt nosa, bóle mięśni i stawów, wysypka. Końcowym etapem jest owrzodzenie kiłowe w różnych narządach i tkankach (mózg, mięsień sercowy itd.). Kobieta chora w czasie ciąży przekazuje infekcję płodowi powodując, u niego kiłę wrodzoną. Jeśli wczesne jest rozpoznanie i prowadzi się leczenie w tym okresie, skutki choroby mogą być minimalne lub dziecko może urodzić się zupełnie zdrowe. W przypadkach nie leczonych następstwem są dość rozległe zmiany morfologiczne i funkcjonalne.

Rzeżączkę wywołują bakterie — dwoinki rzeżączki. Są one odporne na czynniki środowiska i długo zachowują żywotność. Chorobę trudniej jest rozpoznać u kobiet niż u mężczyzn, współcześnie leczy się ją antybiotykami, z dużą skutecznością.

Obydwie choroby nie stanowią dziś problemów, takich jak np. w połowie XX w, kiedy często pojawiały się na skalę epidemii. Nie należy jednak tracić czujności wobec chorób wenerycznych.

Zespół nabytego braku odporności AIDS rozpoznano w 1981 r. Chorobę wywołuje wirus HIV cechujący się dużą zmiennością mutacyjną, co utrudnia uzyskanie skutecznej szczepionki. Po wniknięciu do krwi wirus HIV powoduje zanik frakcji białych krwinek - leukocytów T • - odpowiedzialnych za odporność przeciwinfekcyjną organizmu. Niegroźne choroby infekcyjne mają w przypadkach zakażenia przebieg ciężki. Następuje wyniszczenie organizmu i śmierć. Choroba ma powolny przebieg, trwa od kilku miesięcy do kilku lat. Okres wylęgania nosicielstwa trwa ok. 2 lat. Po tym czasie pojawiają się nieswoiste objawy zmęczenia, słabości, stany podgorączkowe, nieżyty, zmiany skórne. Przebieg choroby może być bardzo różny. Są leki łagodzące chorobę i przedłużające życie. Znaczna część osób zakażonych (nosicieli) nie choruje, wirus znajduje się w płynach ustrojowych - - w krwi, ślinie, moczu, łzach, wydzielinie pochwy, nasieniu. Zarazić się można krwią lub w czasie stosunku płciowego. Epidemia AIDS wyzwoliła wiele emocji i dyskusji natury moralnej. Wirus HIV szybko ginie poza ustrojem — niszczy go ciepło, wysuszenie, środki dezynfekcyjne.

Charakterystykę niektórych chorób przenoszonych drogą płciową przedstawia ta­bela 41.

8.5. ważniejsze choroby niezakaźne z punktu widzenia pedagogiki

Choroba reumatyczna - - jej geneza jest złożona, choć u jej podstaw leży zakażenie bakteryjne paciorkowcem hemolizującym. Wywołuje on zmiany zapalne migdałów, zatok przynosowych i odczyn alergiczny w stawach (w tkance łącznej), obrzęki i bóle stawów, podwyższenie temperatury ciała. Następstwem są zmiany zapalne mięśnia sercowego, zastawek serca prowadzące do powstania wad. Przebieg choroby może być długi, trwa parę lat, bywają remisje choroby. Choroba reumatyczna w niewielkim stopniu wpływa na rozwój fizyczny, znaczniej upośledza sprawność i wydolność fizyczną. Dzieci chore należy obciążać umiarkowanie, unikając wysiłków siłowych i wytrzymałościowych. Choroba reumatyczna częściej niż obecnie występowała u dzieci

T a b e l a 41. Choroby przenoszone drogą płciową

Choroba	Liczba nowych przypadków w USA (rocznie)	Sposób przenoszenia	Objawy	Leczenie	Komplikacje, jeśli nie jest leczona
Chlamy di a	3-5 min	Infekcja bakteryjna przenoszona głównie w drodze stosunku dopo-chwowego i analnego	U 25% chorych mężczyzn objawy nie występują wcale; zazwyczaj łagodne, pojawiające się w okresie dwóch tygodni od momentu zarażenia w postaci nieprawidłowej wydzieliny z dróg płciowych, pieczenia przy oddawaniu moczu, nabrzmień lub bólu jąder	Antybiotyki	Może prowadzić do za­palenia najądrzy
Opryszczka	200-500 tyś.	Infekcja wirusowa przenoszona w drodze kontaktów skórnych z na­rządów płciowych z obszarem za­każonym, nawet przy braku ob­jawów	Czasami brak; często uczucie swędzenia lub pieczenia, uszkodzenia; ból w okolicach genitaliów, ud lub pośladków; wydzielina z narządów płciowych w okresie 10 dni od zarażenia: pojawienie się bolesnych pęcherzyków lub otwartych ran, które goją się po kilku tygodniach, ale mogą się pojawić ponownie	Leki antywirusowe zmniejsza­ją częstość pojawiania się i trwanie choroby; lek nie­znany	Zwiększa ryzyko zaraże­nia wirusem HIV przez otwarte rany
Rzeżączka	1,1 min	Infekcja bakteryjna cewki moczo­wej, odbytnicy ust lub gardła prze­noszona na drodze stosunku dopo-chwowego, analnego lub oralnego	Czasami brak; często łagodne, pojawiające się w okresie 1 do 2 tygodni, wydzielina z penisa lub odbytnicy, uczucie pieczenia lub swędzenia podczas oddawania moczu	Antybiotyki: coraz odporniej­sza na penicylinę	Bezpłodność, zakażenie stawów, zastawek serca lub mózgu
Wirusowe zapalenie wątroby typu B	53 tyś. (przypadki przenoszone drogą płciową	Infekcja wirusowa występująca we krwi, nasieniu, wydzielinach po­chwy i ślinie; przenoszona w wy­niku stosunków płciowych, w szczególności analnych; atakuje wątrobę	Brak objawów u jednej trzeciej nosicieli; objawy od łagodnych do poważnych: gorączka, bóle głowy i mięśni, znużenie, utrata apetytu, wymioty, biegunka; w zaawansowanych stadiach ciemny mocz, bóle brzucha, żółkniecie skóry i białek ocznych	Szczepionka jest dostępna; większość infekcji mija w okresie 8 tygodni, niektóre stają się chroniczne	Przewlekle infekcje mogą prowadzić do marskości i raka wątroby, do śmie­rci
HIY/AIDS	Brak danych (HW/90000 (AIDS)	Infekcja wirusowa niszcząca komó­rki układu odpornościowego; prze­noszona drogą płciową i przez kontakt z zakażoną krwią	Czasami brak w początkowej fazie; czasami objawy podobne do grypy trwające do miesiąca, zaczynające się pojawiać w okresie 1-2 miesięcy od zarażenia; następnie wirus jest uśpiony, czasami przez łata, ciągle jednak atakuje i osłabia układ odpornościowy, wystawiając nosiciela na ryzyko różnych infekcji oraz niektórych nowotworów	Nowe leki antywirusowe osła­biają rozwój choroby	Prawie każdy nosiciel HIV w końcu zapada na AIDS i umiera z powodu komplikacji
Kłykci ny kończyste	500 tyś. — 1 min	Infekcja wirusowa przenoszona drogą stosunków dopochwowych, analnych lub oralnych	Czasami brak; czasami pojawiają się niebolesne, miękkie, mięsiste, kalafiorowate brodawki wewnątrz i na zewnątrz narządów płciowych, odbytnicy i gardła	Lek nieznany, brodawki moż­na usunąć przez zamrożenie, chemioterapię lub laserem, chociaż istnieje duża moż­liwość nawrotu	W niektórych przypad­kach nowotwory członka i odbytu
Kiła	120 tyś.	Infekcja bakteryjna przenoszona w wyniku stosunków dopochwo­wych, analnych lub oralnych, lub przez kontakt skórny z otwartymi ranami	W okresie 3 miesięcy od zarażenia pojawiają się bczbolcsne wrzody weneryczne, tzw. szankiery, zwykle na genitaliach; znikają zwykle po kilku tygodniach. Inne, późniejsze objawy to wysypka w innych miejscach, lekka gorączka, znużenie, uszkodzenia w ustach i gardle, wypadanie włosów i powiększenie gruczołów. Objawy mogą pojawiać się i znikać przez 2 lata. Po tym okresie choroba wchodzi w fazę utajoną i przestaje być zakaźna, może jednak ciągle powodować szkody w organizmie	Penicylina na każdym etapie choroby, uszkodzenia są jed­nak nieodwracalne	Może prowadzić do po­ważnych uszkodzeń ser­ca, mózgu, oczu, układu nerwowego, kości i sta­wów

8.6. Fizjopatologia rozwoju 233

w połowie XX w. Postacią mózgową choroby reumatycznej jest pląsawica, objawiająca się m.in. niepokojem ruchowym, mnogością ruchów mimowolnych, których dziecko nie potrafi opanować. Trudne jest wykonywanie ruchów celowych, trudność sprawia pisanie. Mimo kilkutygodniowych kłopotów leczona choroba nie powoduje trwałych śladów w rozwoju dziecka.

Choroby nowotworowe. Ich częstość występowania u dzieci wykazuje tendencję zniżkową. Choroby nowotworowe powodują u dzieci pewne opóźnienia rozwojowe, których stopień zależy od przebiegu choroby. Groźna jest zwłaszcza białaczka, której leczenie jest nadal trudne i długotrwałe.

8.6. Fizjopatologia rozwoju

Omówione wyżej choroby, często ostre, mające przebieg gwałtowny, prowadzące niekiedy do śmierci cechował jednak ograniczony czas trwania. Ograniczały one sprawność funkcjonowania organizmu i przejściowe zazwyczaj zwolnienia rozwoju wyrównywane po ustaniu choroby.

Ostateczna wysokość ciała, jaką osiąga człowiek po zakończeniu rozwoju zależy od czynników genetycznych i środowiskowych. Podstawą ostatecznej wysokości ciała jest prawidłowy rozwój kości, zwłaszcza kości długich. Ludzki hormon wzrostu, hormony płciowe i tarczycy regulują proces rozwoju kości. Zaburzenia gospodarki hormonalnej mogą zaburzać rozwój. Niedobór hormonu wzrostu prowadzi do karłowatości, która oprócz niedoboru wysokości ciała przejawia się dziecięcymi proporcjami budowy. Zbyt wczesne dojrzewanie płciowe wywołane zbyt wczesnym wydzielaniem dużych ilości hormonów płciowych przyspiesza procesy kostnienia chrząstek nasadowych. Osobnik osiągając wiek dorosły posiada zwykle długi tułów i krótkie kończyny. Zaburzenia funkcjonowania tarczycy mogą prowadzić do zwolnienia lub zahamowania procesów rozwojowych przy niedoczynności tego gruczołu. W przypadkach niskorosłości uwarunkowanej genetycznie leczenie hormonalne nie przynosi rezultatów. Możliwe jest natomiast pewne podwyższenie wysokości ciała poprzez chirurgiczne wydłużanie kości piszczelowych.

Gigantyzm - - wzrost bardzo wysoki - - może być uwarunkowany genetycznie. W takich przypadkach zachowane są normalne proporcje budowy ciała. Natomiast przy zwiększonym wydzielaniu hormonu wzrostu proporcje budowy ciała odbiegają od prawidłowych.

Częstym problemem wieku rozwojowego występującym w społeczeństwach wysoko rozwiniętych ekonomicznie jest otyłość dzieci. Otyłość obciąża organizm, zmniejsza jego sprawność i wytrzymałość fizyczną, zmniejsza odporność na choroby, stanowi podstawę do licznych wad postawy (płaskostopie, szpotawość kolan, skoliozy), chorób przemiany materii i układu krążenia. Należy zwracać uwagę rodziców na ograniczanie spożycia u dzieci z tendencją do otyłości, wyrabiać w nich przekonanie, że nie dziecko tęgie, lecz szczupłe charakteryzuje się dobrym zdrowiem.

234 8. Fizjopatologia rozwoju

Niedobory masy ciała są częste wśród dzieci ze środowisk ubogich, w których żywienie wykazuje niedobory jakościowe i ilościowe. Chudość, podobnie jak tęgość, może mieć podłoże konstytucjonalne lub wynikać z przebytych chorób i niedożywienia. W przypadku chudości konstytucjonalnej dzieci są szczupłe, lecz normalnie wysokie, posiadają dobrą budowę ciała, sprawność fizyczną, wytrzymałość i odporność. Dzieci wychudzone z innych przyczyn mogą mieć niedobory wzrostu, złą postawę ciała z licznymi wadami, małą wytrzymałość i odporność na działanie czynników środowis­kowych.

8.7. zaburzenia dojrzewania płciowego

Zaburzenia dojrzewania płciowego polegają na przedwczesnym występowaniu jego objawów lub na jego opóźnieniu. Kolejność występowania objawów dojrzewania jest dość stała, a ich czas pojawiania się wykazuje dużą zmienność międzyosobniczą. Nierzadko wczesne lub późne dojrzewanie jest uwarunkowane genetycznie, może być związane ze specyfiką biotypu — konstytucji dziecka. Istnieje duże prawdopodobieństwo czasu dojrzewania matek i córek. Przedwczesne dojrzewanie płciowe może być wywołane zaburzeniami w OUN lub w układzie hormonalnym. Przedwczesnej dojrzałości płciowej może towarzyszyć przyspieszenie rozwoju somatycznego, ale niekiedy bywa przyspieszenie dojrzewania bez akceleracji rozwoju. Przedwczesne dojrzewanie zwykle przejawia się specyfiką budowy ciała wyrażoną dość dużą masą ciała do wzrostu i dużymi wymiarami szerokościowymi oraz długim tułowiem względem kończyn dolnych. Opóźnione dojrzewanie płciowe wiąże się zwykle ze słabym wykształceniem drugorzędowych cech płciowych (niedorozwojem układu rozrodczego). Osobnicy późnodojrzewający zwykle osiągają znaczną wysokość ciała i przewagę długości kończyn w stosunku do tułowia. Przyczyny pozagenetyczne natury hormonalnej umożliwiają leczenie hormonalne z dobrymi rezultatami. Niekiedy mamy do czynienia z opóźnieniem dojrzewania płciowego przy normalnym rozwoju somatycznym.

Z czasem dojrzewania dzieci pojawiają się coraz liczniejsze problemy wychowawcze. Na ogół dzieci wcześnie dojrzewające nie posiadają problemów szkolnych. Są otwarte, pojętne, pewne siebie, osiągają więcej wyróżnień i są uważnie przez nauczycieli za dzieci zdolne. Wcześnie rozbudzona ciekawość seksualna i chęć zaspokojenia popędów płciowych może niekiedy rodzić problemy wychowawcze. Dzieci późno dojrzewające o szczupłej budowie nierzadko mają trudności w okresie pokwitania. Często są zaniepokojone powolnym rozwojem, następnie dużą wartością skoku pokwitaniowego. Posiadają dużą wrażliwość, krytycyzm i zaniepokojenie swym rozwojem. Wykazują wolniejszy rozwój umysłowy. Dzięki temu uważane są za mniej zdolne, co często prowadzi do stanów nerwicowych. Nauczyciele i rodzice powinni być zorientowani w tych odmiennościach wynikających z różnic okresu dojrzewania, tak by stawiać zadania swym podopiecznym na miarę ich rozwoju biologicznego. Często bowiem owe zdolniejsze (wcześnie dojrzewające) dzieci i te mniej zdolne (późno dojrzewające) uzyskują ostatecznie ten sam poziom rozwoju umysłowego.

8.8. Problemy wad postawy i budowy ciała 235

8.8. Problemy wad postawy i budowy ciała

Problem ten w aspekcie specyfiki morfologicznej wad został wcześniej opisany. Obecnie zarysujemy problem w aspekcie rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania wad postawy są różnorodne. Konstytucjonalnie wady postawy rozkładają swą częstość zwłaszcza wśród typów budowy skrajnie leptosomicznej (ektomorficznej) i skrajnie pyknicznej (endomorficznej). Zwykle towarzyszą im odchylenia w budowie i funkcji układu kostnego oraz mięśniowego. Stany zapalne, niektóre choroby ogólnoustrojowe, krzywica, gruźlica kostno-stawowa, choroba Heinego-Medina, wrodzone nieprawidłowości budowy układu kostnego stanowią podstawę dla rozwoju wad postawy. Zła nawykowa postawa stojąca czy siedząca, niedostosowane wymiary sprzętu szkolnego i mebli domowych (ławki, stoły, krzesła) zmuszają dzieci do przybierania niewłaściwych pozycji w czasie ich wielogodzinnych zajęć. Niehigieniczny tryb życia, z małą częstością zajęć ruchowych pogłębia możliwości powstawania i nasilania się wad postawy. Najczęstsze z nich to boczne skrzywienia kręgosłupa — skoliozy. Powodują je uwypuklenia żeber po stronie skrzywienia — garb żebrowy -- i zapadnięcie po stronie wklęsłości. Gdy zmiany lokują się w lędźwiowej części kręgosłupa, następuje uwypuklenie mięśni, tam bowiem nie ma żeber (garb mięśniowy). Zmiany obejmują też asymetryczne ustawienie barków i łopatek, pochylenie szyi, asymetrię twarzy i miednicy. W miarę wzrostu dziecka zwykle tendencje do skrzywień pogłębiają się. Ważne jest zatem wczesne wykrywanie i leczenie — gimnastyka rehabilitacyjna, korekcyjna.

Innymi wadami postawy są plecy okrągłe, wklęsłe, okrągłowklęsłe i płaskie. Wady te powodują zmiany ułożenia narządów wewnętrznych, klatki piersiowej i jamy brzusznej, wywołując zakłócenia ich funkcji. Częste są również deformacje klatki piersiowej (kurza, lejkowata, szewska, beczkowta). Dużym problemem jest również prawidłowe wysklepienie stopy dziecka, które kształtuje się między 3-7 rokiem życia i dalej utrwala się w okresie dojrzewania. Płaskostopie powoduje dolegliwości bólowe podczas stania i przy chodzeniu. Jest ono przeciwwskazaniem do wykonywania wielu zawodów. Podobnie jak nadwaga, eliminuje ono z prac w pozycji stojącej. Płaskostopie często połączone jest z koślawością nóg. Profilaktyka płaskostopia zakłada ćwiczenia stóp (palców), stosowanie odpowiedniego obuwia. Już od najwcześniejszego okresu życia dziecka należy wykazywać troskę o właściwą profilaktykę wad postawy. Nieprawidłowe noszenie dziecka na rękach, wadliwe siedzenie (np. na podkurczonej nodze), nawyk noszenia teczki w tej samej ręce -- złe, nadmierne obciążenie jednostronne -- stoją u podstaw tych zaburzeń strukturalnych w czasie rozwoju. Pamiętać trzeba, że nabyte wady postawy często będą decydowały o zdrowiu w okresie dorosłym.

9. Czynniki kształtujące zdrowie dziecka

9.1. Szkota a rozwój i zdrowie dziecka

Nauczanie i wychowanie to trudny i złożony proces, w którym w sposób określony uczestniczy głównie uczeń i nauczyciel oraz w różnym stopniu rodzice — opiekunowie dziecka. W miarę rozwoju kultury proces nauczania i wychowania stopniowo zmniejszał udział w nim rodziców na rzecz szkoły. W dawniejszych systemach społecznych i kulturowych głównym bezpośrednim nauczycielem, wzorcem wychowawczym był w przypadku chłopców ojciec, a dziewcząt -- matka. Niewątpliwie przemiany, jakie zaszły w procesie kształcenia coraz bardziej zmniejszają rolę rodziców, ma to jednak pewne ujemne znaczenie. Wzrost roli szkoły, coraz bardziej masowe i wydłużające się kształcenie dzieci powoduje komplikacje procesu dydaktycznego. Masowe kształcenie, zróżnicowane jego formy, duże obciążenie uczniów wiedzą formalną na miarę wymogów programowych komplikuje często relację szkoła-dziecko. Częstym zjawiskiem są niepowodzenia szkolne wynikające z rozbieżności między zasobem wiadomości, umiejętnościami i nawykami opanowanymi przez ucznia a wiedzą, którą sobie powinni oni przyswoić według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów. Rozbieżności mogą być jawne, gdy niedobory wiedzy są znane nauczycielom, i ukryte, gdy nie są one im znane oraz nie mają odzwierciedlenia w postaci złych ocen. Niepowodzenia mogą dotyczyć jednego, określonego przedmiotu (niedobory parcjalne), bądź wielu przedmiotów (niedobory globalne). Zjawisko trudności w nauce i niepowodzeń szkolnych może się pojawić, gdy uczeń mimo czynnych wysiłków nie jest aktualnie w stanie, w określonym czasie przyswoić sobie wiadomości założonych w programie. Innym rodzajem trudności szkolnych są słabe, ledwie dostateczne postępy w nauce wypracowywane dużym wysiłkiem własnym, często przy pomocy rodziców czy korepetytorów. W tych przypadkach często nadążanie uczniów za programem wiąże się z różnego rodzaju zakłóceniami w zakresie zdrowia. Jest to grupa dzieci zwiększonego ryzyka, występowania zakłóceń prawidłowego stanu zdrowia. Różne dodatkowe czynniki chorobotwórcze mogą zaburzać zdrowie i rozwój psychofizyczny. Można wyróżnić trzy grupy kompleksowych czynników, które mogą stanowić przyczynę niepowodzeń szkolnych: czynniki społeczno-ekonomiczne, biologiczno-psychologiczne, pedagogiczne.

Przyczyny niepowodzeń i trudności szkolnych mogą wynikać z cech osobowości, ze stanu psychicznego i rozwoju somatycznego uczniów. Przeszkodę dla postępów nauczania

9.1. Szkoła a rozwój i zdrowie dziecka 237

mogą stanowić nieprawidłowości psychosomatyczne ucznia, nieprawidłowości środowiska rodzinnego (domowego) i szkolnego. Uogólniając, można powiedzieć, że dzieci wywodzące się z rodzin o lepszych warunkach materialnych, o wyższym wykształceniu rodziców są przeciętnie lepiej fizycznie rozwinięte, uzyskują lepsze na ogół wyniki w nauce niż dzieci z rodzin ubogich, z rodziców o niższym (podstawowym) wykształceniu, które mają przeciętnie gorsze wywiady zdrowotne i wskaźniki rozwoju fizycznego. Opóźnienia rozwoju fizycznego są z zasady związane z mniejszą sprawnością organizmu, z mniejszą wydolnością psychofizyczną, z szybszym męczeniem się. Powyższe uogólnienia nie oznaczają, że każdy słabszy fizycznie, mniejszy wzrostem uczeń będzie w stosunku do swych normalnie rozwiniętych rówieśników wyróżniał się mniejszymi zdolnościami, gorszymi wynikami w nauce.

Niepowodzenia szkolne mogą również wynikać z zaburzeń funkcji narządów zmysłów, z wad słuchu i wzroku. Korygowanie tych wad jest współcześnie bardzo efektywne (aparaty słuchowe, okulary), co w dużym stopniu normalizuje funkcje tych zmysłów. Nieco trudniejsze jest radzenie sobie z wadami wymowy, tu bowiem niezbędna jest pomoc logopedy. Zacinanie się, jąkanie utrudnia uczenie się, kontakt z nauczycielem, rodzi lęki, pogłębia stany nerwicowe itd. Przyczyną trudności i niepowodzeń szkolnych mogą być skutki choroby reumatycznej dziecka, zwłaszcza gdy przebieg choroby jest ciężki. Podobne efekty wywołuje również gruźlica, dychawica oskrzelowa i przypadki chronicznych angin, chorób serca i układu naczyniowego. Można to uogólnić — dzieci z dobrymi wywiadami zdrowotnymi przeciętnie uzyskują lepsze wyniki w nauce. Opóźnienia rozwoju psychosomatycznego wiążą się także z niedożywieniem dzieci, niedoborami białka, witamin, ze złymi warunkami mieszkaniowymi, brakami higieny. Eliminacja wszystkich negatywnych czynników zakłócających zdrowie i rozwój jest najlepszym podstawowym działaniem wpływającym pozytywnie na postępy w nauce. Dużą rolę w tych działaniach pełnią rodzice i nauczyciele dostrzegający specyfikę rozwoju i stanu zdrowia swych podopiecznych. Brak znajomości tych problemów często stanowi o nieumiejętności postępowania nauczycieli z uczniami sprawiającymi trudności, o niewłaściwej formie dialogu z nimi. Taki stan może prowadzić do nerwic. Musimy pamiętać o tym, że między stanem zdrowia i rozwoju psychofizycznego a wynikami w nauce zachodzi sprzężenie zwrotne. Nie tylko bowiem gorszy rozwój i zdrowie negatywnie wpływają na rezultaty ucznia w szkole, ale również trudności i niepowodzenia szkolne mogą przyczyniać się do pogorszenia stanu zdrowia.

Innym problemem relacji dziecko-szkoła jest proces adaptacji dzieci rozpoczynających naukę w klasach 1-3. Formalizm szkoły jest tu duży. Lekcje 45-minutowe nużą dzieci, mało są wykorzystywane zabawy i gry dydaktyczne. Czas rozpoczęcia nauki szkolnej pokrywa się z wiekiem głodu ruchowego, który jest najczęściej niezaspokojony. O istnieniu pewnego rodzaju stresu szkolnego przekonują nas wyniki badań masy ciała uczniów w miesiącach jesienno-zimowych. Badania takie ujawniały, że w młodszym wieku szkolnym dzieci klas 1-3 wykazywały przeciętnie spadek masy ciała od września do końca listopada, gdy jesienią należy się zawsze spodziewać większych przyrostów masy ciała. Można mieć jednak nadzieję, że reformy procesu dydaktycznego będą prowadziły do tego, że szkoła stanie się powszechnie lubianą przez dzieci i młodzież instytucją wychowawczą.

238 9. Czynniki kształtujące zdrowie dziecka

9.2. Rytmy biologiczne a rozwój i zdrowie dziecka

Rytmy biologiczne wplatają się w rozwój osobniczy swymi pozytywnymi i negatywnymi oddziaływaniami. Pamiętać musimy, że cała żywa przyroda wpleciona jest zależnościami w zmienności zjawisk kosmicznych, które podlegają okresowym wahaniom. Zależności te bada nauka chronobiologia. Rytmy biologiczne w znaczący sposób regulują tok naszego życia, stanowią istotny element dostosowania się człowieka do cyklicznych zmian środowiska zachodzących w ciągu doby, tygodnia, miesiąca, pór roku czy wielu lat. Głównymi elementami tych rytmów są światło i temperatura. Oprócz tych synchronizatorów zewnętrznych posiadamy rytmy endogenne wewnętrzne uformowane w procesie ewolucji. Cykliczność funkcji biochemicznych i fizjologicznych układu neurohormonalnego rozwija się u człowieka we wczesnych etapach ontogenezy płodowej. Przykładem tych rytmów mogą być prądy czynnościowe mózgu, rytmika pracy serca, oddychania. Ze względu na długość fal rytmy można podzielić na krótkofalowe, średniofalowe i długofalowe.

Rytm okołodobowy (cirkadialny) jest jednym z lepiej poznanych rytmów zachodzących głównie pod wpływem bodźców świetlnych, czyli przemienności dnia i nocy. Rytm ten związany jest z autonomicznym układem nerwowym i funkcją gruczołów wewnątrzwydzielniczych. Dzienna pora cyklu to aktywność funkcji ustroju, nocna to ich spadek. Regularność życia w cyklu dobowym jest istotnym elementem dostosowania człowieka do środowiska — stałość pór pracy, posiłków, snu. Rola snu nie jest jeszcze w pełni wyjaśniona, ale wiadomo, że jest to stan, w którym przetwarzane są i porządkowane informacje nabyte w ciągu dnia, magazynowana jest energia, wyzwalane są niektóre hormony np. wzrostu, testosteron, kortyzol, wazopresyna, która ogranicza wydalanie płynów przez nerki w czasie snu. Rytm wydzielania adrenaliny jest zbliżony do rytmu ciepłoty ciała, zmniejsza się wieczorem, co umożliwia odprężenie i zaśnięcie. Z rytmiką ciepłoty ciała i wydzielania adrenaliny związana jest rytmika sprawności intelektualnej. Wydolność organizmu, narastanie pobudzenia układu nerwowego wzrasta stopniowo z najniższego poziomu w godz. 4-5 nad ranem, kiedy to najdłuższy jest czas reakcji prostej, następnie zwiększa się stopniowo do około godz. 10-11, po czym ma miejsce spadek, następnie drugi szczyt między godz. 15 a 17. Pod względem pobudzenia możemy wyróżnić typy ranne osiągające w ciągu dnia szybką zdolność do najefektywniejszej pracy, co cechuje większość ludzi (usposobienie tych ludzi najczęściej jest introwertyczne). Potocznie o typach tych mówi się, że są to skowronki. Drugim typem są ludzie o niższym stopniu wzbudzenia układu nerwowego, uzyskujący jego najwyższy poziom po południu (raczej ekstrawer-tycznego usposobienia), czyli tzw. sowy, aktywne zwykle po południu i wieczorem. Skłonności do określonego typu rytmu funkcjonowania organizmu są dziedziczne, jednak same rytmy są kształtowane w ontogenezie i mogą być narzucone przez wymogi życia — rytm pracy, nauki, czas posiłków. Warto pamiętać, ze wiele leków ma działanie zależne od pory dnia, co wiąże się z rytmiką dobową wrażliwości tkankowej i rytmiką sekrecji hormonów.

Rytm tygodniowy

Ryć. 111. Rytmika obwodowa wydolności organizmu oraz błędów i pomyłek w pracy

Jest on przykładem rytmów kształtowanych przez rozwój struktur spo­łecznych i cywilizacyjnych. W ciągu tygodnia można stwierdzić narastanie wydolności organizmu --od poniedziałku do piątku -- i spadek --od soboty do poniedziałku. Powyższy rytm winien być uwzględniony w programowaniu zajęć szkolnych, różnych form pracy itp.

240

Rytm okotomiesięczny

Rytm ten wykazuje związek z fazami księżyca, z miesiącem księżycowym, trwającym 29 i pół doby (obrót księżyca wokół Ziemi). Zależność tę ilustruje dobrze rytm miesięczny u kobiet (cykl menstruacyjny). Cykl ten posiada swe odbicie w czynnościach narządów, w zmianach cech psychiki. W latach 1929-1930 K. Ogino i H. Knaus zwrócili uwagę na cykliczność przebiegu owulacji kobiet. Stosownie do tego cyklu następują rytmiczne zmiany ciepłoty ciała. W pierwszej fazie cyklu jest ona normalna (36,5-36,8°C), w momencie jajeczkowania zaś wzrasta i dochodzi w drugiej fazie do wysokości 37-37,2°C. Z cyklem miesięcznym kobiet związane są również wahania częstości tętna (mniejsze przed menstruacją i większe bezpośrednio po menstruacji) i masy ciała. Przeciętnie cykl menstruacyjny trwa 28 dni, lecz waha się u poszczególnych kobiet od 23 do 36 dni. Niektórzy sugerują, że płeć osobnika zależy od czasu zapłodnienia w określonej fazie cyklu. Zapłodnienie tuż przed jajeczkowaniem prowadzi do większej częstości urodzeń osób płci żeńskiej, a po jajeczkowaniu — męskiej.

9.2. Rytmy biologiczne a rozwój i zdrowie dziecka 241

Czas trwania innych rytmów okołomiesięcznych jest następujący: sprawności fizycznej

- 23 dni, rytmu psychicznego --28 dni, intelektualnego -- 33 dni. Cykle te mają
powstawać w dniu urodzenia i można w nich wyodrębnić fazę dodatnią w pierwszej
połowie cyklu i ujemną w drugiej połowie. Rytm fizyczny wyznacza energię osobnika,
psychiczny - - jego nastrój, a intelektualny - - twórcze zdolności. Kumulacja faz
dodatnich rytmów jest wyczuwalna przez ludzi, podobnie jak kumulacja faz ujemnych.
Dla ustalenia wymienionych rytmów należy obliczyć liczbę dni od urodzenia osobnika
i podzielić ją przez liczbę dni trwania cyklu. Otrzymana liczba informuje, w którym
dniu danego cyklu osobnik się znajduje. Z fazami Księżyca (pełnią) wiąże się między
innymi większa częstość ataków epilepsji, lunatyzmu.

Rytm sezonowy

Już w XVII w. T. Sydenham, zwany angielskim Hipokratesem (twórca m.in. gimnastyki leczniczej), mówił o constitutio annorum, przez co rozumiał sezonowość chorób. Rytm biologiczny pór roku wiąże się z intensywnością nasłonecznienia. W rytmie tym mają miejsce bezpośrednie i pośrednie reakcje biotypu na wpływ zjawisk kosmicznych (fotoperiodyczność, elementy składowe pogody: temperatura, wilgotność, nasłonecznienie, ciśnienie atmosferyczne, zawartość jonów w atmosferze, ozonu, promieniowanie ultrafioletowe itp.) Czynniki te działają przez układ autonomiczny i za pośrednictwem układu wewnątrzwydzielniczego (zwłaszcza poprzez podwzgórze, przysadkę i gruczoł tarczowy) powodując przestrojenie funkcji organizmu w różnych porach roku. Duży pośredni wpływ wywierają tu zmiany sezonowe pożywienia.

W pierwszej połowie roku przewagę w organizmie ma układ współczulny, w drugiej

- przywspółczulny. Fazy przejściowe między biologiczną wiosną i latem a jesienią
i zimą cechują się powstawaniem licznych antyrytmów. W okresie ciepłym zwiększa się
ogólny metabolizm ustroju, zimą maleje. Widoczne to jest w takich efektach rozwoju
fizycznego, jak przybór wysokości ciała dzieci na wiosnę i latem, masy ciała zaś zimą.
Również masa ciała noworodków wykazuje podobną zależność sezonową. Procesy
anaboliczne są intensywniejsze w organizmie w okresie od kwietnia do września,
najkorzystniejszym okresem dla zdrowia jest lato i wczesna jesień. Od października do
marca ma miejsce okres względnej stabilizacji. W okresie zimy wyższe wartości
uzyskuje ciśnienie tętnicze (szczyt w lutym), niższe zaś objętość krwi, obniża się także
opad krwi; zimą wzrasta zawartość CO₂ we krwi oraz ilość białka. Poziom albumin
wzrasta zimą, a gammaglobulin zimą maleje. Podobnie zachowuje się wiele innych
składników krwi (niektórych pierwiastków, witamin itd.) Stwierdzono też zmiany
sezonowe w czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego. Aktywność tarczycy
większa jest w zimie, podobnie jak wydzielanie 17-KTS przez nadnercza, maleje
natomiast wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową.

Z porą wiosenną i jesienną wiążą się wspomniane już wahania wydolności psychofizycznej oraz nasilenie objawów różnych chorób, np. zapalenia opon mózgowych, gruźlicy, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, choroby Basedowa, oraz skłonność do psychoz, co przejawia się np. w zwiększonej częstości samobójstw. Podobne

242 9. Czynniki kształtujące zdrowie dziecka

tendencje można obserwować w drugiej porze przejściowej, jaką jest jesień (np. większa częstość stanów zapalnych dróg oddechowych, czyraki). Choroby wykazują więc związek z wegetatywnym szczytem wiosennym. Po okresie najmniejszej liczby zachorowań we wrześniu i październiku, szczyt zachorowań oraz śmiertelności obserwuje się w lutym. Z porami roku związane są też liczne choroby infekcyjne, np. katar, biegunki, katar sienny, dyfteryt, koklusz, odrą. W lecie sen jest płytszy i krótszy niż w zimie. Osoby chore na serce wykazują większą skłonność do obrzęków kończyn dolnych w lecie niż w zimie. Z powyższego wynika, że zwłaszcza okresy przejściowych pór roku (wiosna, jesień) są niezbyt pomyślne dla organizmu człowieka.

Rytmy wieloletnie

Rytmy wieloletnie nie są tak dobrze poznane jak rytm okołodobowy, tygodniowy czy rytmy ok. 20-dniowe i sezonowe. Wynika to z konieczności stosowania długiego czasu obserwacji. Wyróżnia się tu rytmy koniunkturalne, sprawności psychofizycznej, reprodukcji, zdarzeń demograficznych oraz rytmikę przemian rozwojowych w ujęciu miedzypokole-niowym (trend sekularny). Obserwacje rytmów wieloletnich u tych samych osób są ponadto utrudnione przez zjawisko również rytmicznych zmian zachodzących w procesie rozwoju osobniczego.

Interesujące obserwacje rytmu wieloletniego, udokumentowanego szczególnie dobrze w stosunku do sprawności fizycznej, opisała W.I. Szaposznikowa (1975). Rytm ten u mężczyzn charakteryzują fazy 3-letnie 6-letniego cyklu; u kobiet - - faza 2-letnia 4-letniego cyklu. Jednakże od tej ogólnej prawidłowości obserwuje się odchylenia. Jedni osobnicy posiadają bowiem krótsze, inni zaś dłuższe fazy wydolności fizycznej. U kobiet, których somatotyp odchyla się w kierunku somatotypu męskiego, rytm ten ma tendencję do przechodzenia w 3-letnie fazy, gdy u mężczyzn o somatotypie z cechami bardziej kobiecymi występuje tendencja do przechodzenia faz w kierunku 2-letnim. Niektórzy wiążą ów rytm z podobną cyklicznością procesów metabolicznych na poziomie całego organizmu, związanych z podwyższeniem bądź obniżeniem aktywności (Szaposznikowa). Z. Drozdowski rytmiczną zmienność w kształtowaniu się wyników sportowych uważa za przejaw rytmów sztucznych.

Antropologa interesują również rytmy miedzypokoleniowej zmienności cech morfologicznych. Zmiany te niekiedy trwają stulecia. Klasycznym ich przykładem może być opisana przez J. Czekanowskiego zmiana kształtu, a więc proporcji mózgowej części czaszki. W paleolicie ludzie charakteryzowali się długogłowością, gdy w epipaleolicie typowa była krótkogłowość. W neolicie nastąpiło wydłużenie czaszki a w epoce brązu ponowne skrócenie. W epoce żelaza., do wczesnego średniowiecza, czaszka znów uległa wydłużeniu, by od tego okresu do współczesności ulegać skróceniu.

Z powyższych wywodów na temat biorytmów u człowieka wynika niezbicie, że życie społeczne, planowanie pracy, wypoczynku i nauki wymaga uwzględnienia ich specyfiki w praktyce. Endogenne pochodzenie wielu biorytmów człowieka warunkuje bowiem dostosowanie do nich przejawów działalności: nauki, pracy, odpoczynku, zabawy. Zajęcia szkolne winny przewidywać rozpoczynanie najtrudniejszych przedmiotów

9.4. Organizacja dnia dziecka 243

w godzinach największej wydolności, co dotyczy też odpowiednich dni tygodnia. W wielu krajach w godzinach 13-15, a więc w czasie obniżonej wydajności, obowiązuje obiadowa przerwa w pracy. Niedostosowanie trybu życia do rytmów biologicznych wpływa ujemnie na stan zdrowia. Nocna praca powoduje liczne dolegliwości, w tym np. nasila chorobę wrzodową dwunastnicy. Niełatwe jest tez regulowanie pracy załóg lotniczych, przekraczających kilka stref czasu, ponieważ proces dostosowania organizmu trudniejszy jest zawsze przy lotach z zachodu na wschód niż ze wschodu na zachód.

9.3. Zaburzenia rytmów biologicznych

Endogenne pochodzenie licznych rytmów biologicznych nakazuje dostosowanie do nich trybu życia człowieka: nauki i odpoczynku, pracy i zabawy. Nauka szkolna i praca zawodowa jest najefektywniejsza w godzinach 11-12 i 17-19, dlatego w tym czasie winna być najintensywniejsza. Zaburzenia rytmów biologicznych źle wpływają na stan zdrowia, czego dowody dostarczają obserwacje ludzi pracujących w nocy czy zmieniających strefy czasowe, szczególnie w układzie z zachodu na wschód (lotnicy). Zaburzenia rytmów biologicznych stanowią ważne tło dla różnych chorób. Zaburzoną (paradoksalną) rytmikę różnych funkcji organizmu obserwuje się w różnych stanach patologicznych. Taką zaburzoną rytmikę T. Dzierżykray-Rogalski określił terminem antyrytmów biologicznych. Przykładem ich mogą być cykliczne rzuty temperatury u chorych na malarię, napady kaszlu w krztuścu, ataki astmy itd.

9.4. Organizacja dnia dziecka

Dobra organizacja dnia, regularny rozkład zajęć wyrabia odruchy warunkowe — stały czas posiłków, kładzenie się spać, stałość godzin odrabiania lekcji, zabaw, wyrabia w dziecku optymalny fizjologiczny rytm pracy ustroju. Stałość i powtarzalność zajęć ułatwia życie, wydajność pracy i nauki, skuteczność wypoczynku. I tak duże dziecko rozpoczyna dzień przebudzeniem ok. godz. 6³⁰-7⁰⁰, następnie słaniem łóżka (ok. 5 min), gimnastyką (ok. 10 min), myciem (10 min) i ubraniem się. Po tych czynnościach spożywane jest śniadanie, po którym dziecko idzie do szkoły. Na pierwszych i końcowych lekcjach powinny być przewidziane zajęcia łatwiejsze, klasówki i sprawdziany natomiast - w godzinach środkowych lekcji ok. 10-12°°. Po powrocie ze szkoły dziecko winno zjeść obiad (13-14°°) i odpocząć, by usunąć zmęczenia układu nerwowego. Dużą rolę spełnia ok. 2-godzinny pobyt na powietrzu — zabawy, gry ruchowe, rower. Po powrocie do domu należy zasiąść do odrabiania lekcji w stałym stosownym do tych potrzeb miejscu. Rozpoczęcie tych czynności powinno nastąpić ok. 16°°, a więc w czasie drugiego szczytu wydolności dobowej sprawności intelektualnej. Czas na odrabianie lekcji wynosi ok. 1,5-2 godz. W czasie odrabiania lekcji niezbędne są przerwy 5-10-minutowe po ok. 30 min. pracy. Po odrobieniu zadań domowych pożądany jest

244 9. Czynniki kształtujące zdrowie dziecka

czas na zajęcia ruchowe, wynoszący ok. 1,5 godz. Po tych zajęciach — czas na kolację jg3o_jc)0o p_Q p_OSjjk_u godzinny czas na zajęcia dowolne -- oglądanie TV, radio itd. Pamiętać musimy o tym, że prócz nauki dużym obciążeniem układu nerwowego jest telewizja, zajęcia komputerowe. W dni wolne od nauki można dziecku pozwolić na dłuższy sen, zwiększony czas pobytu na powietrzu. Podobny dobowy rozkład zajęć odnosi się do dzieci młodszych i starszych, ale należy pamiętać, że z wiekiem ucznia należy wydłużać czas poświęcony na naukę. Powyższe zalecenia mogą być różnorodnie modyfikowane, w zależności od możliwości i indywidualnych cech dziecka. Bardzo istotną rolę pełni właściwa organizacja szkolnego dnia pracy ucznia, która musi być dostosowana do wieku biologicznego, specyfiki okresów rozwojowych oraz rytmu okołodobowego.

10. Rozwój psychomotoryczny

i młodzieży

Przejawy aktywności ruchowej człowieka rozpoczynają się już w okresie wczesno-płodowym. Ruchy klatki piersiowej, kończyn i uogólnione reakcje ruchowe są dla tego okresu rozwoju charakterystyczne i odczuwane przez matkę jako kopanie. Naprzemienne skurcze mięsni pomagają w przepływie krwi do serca, natomiast mięśnie nie pełnią funkcji regulacyjnych ciepłoty ciała i antygrawitacyjnych, gdyż płód znajduje się w warunkach zbliżonych do stanu nieważkości. Spontaniczną aktywność ruchową dziecko rozpoczyna od urodzenia reagując na każdy bodziec środowiskowy uogólnionym skurczem mięśni całego ciała. Stopniowo kształtują się ruchy celowe bardziej zróżnicowane. Dzieci urodzone przed czasem rozwijają się ruchowo wolniej. Rozwój ruchowy wiąże się z pragnieniem dziecka oddziaływania na otaczający świat. Dzięki rozwojowi ruchowemu dziecko uzyskuje kontrolę nad swoim ciałem, które staje się narządem kontroli otoczenia, zrozumienia przestrzeni. Sprawność nie rozwijała się w przypadkowej kolejności, lecz zgodnie z kierunkiem cefalokaudalnym (głowowo-ogonowym) oraz kierunkiem proksymodystalnym (od środka ku obwodowi). Kontrola nad ciałem i sprawność w górnych i centralnych częściach ciała rozwijają się wcześniej niż w położonych peryferycznie. Stopniowa mielinizacja włókien nerwowych stanowi o stopniowym rozwoju ruchowym, który wcześniej występuje u dziewcząt niż u chłopców. Początkowe uogólnione reakcje ruchowe, sztywność ruchu zanika na rzecz elastyczności, którą dziecko uzyskuje między 10 a 24 miesiącem po urodzeniu. Można to skwitować uogólnieniem, że rozwój ruchów przebiega od reakcji ogólnych ciała (uogólnionych, zgeneralizowanych) w kierunku reakcji zlokalizowanych w konkretnym odcinku ciała. Rozwój ruchów przebiega od symetrycznych do asymetrycznych. Wcześniej też pojawiają się ruchy cykliczne niż acykliczne, które są trudniejsze. Rozwój ruchowy polega na łączeniu sfery sensorycznej (czuciowej) ze sferą ruchową. Stopniowo ruchy są coraz bardziej kontrolowane i opanowane, można zatem mówić o intelektualizacji procesów ruchowych na zasadzie syntezy i analizy ruchowej. Dojrzałość układu nerwowego i mięśniowego zapewniają rozwój motoryczny, bez tej dojrzałości nie da się uzyskać u dziecka trwałych umiejętności i nawyków ruchowych. Okres wczesnoniemowlęcy jest również okresem wczesnoruchowym, zwanym fazą protomotoryczną. Ruchy dzieci są mimowolne, impulsywne, niezamierzone i określane przez psychologów jako „ruchy błędne" - — nieskoordynowane, mimowolne. Reakcje na bodziec ruchowy są niewspółmierne do siły bodźca i uogólnione (całym ciałem), co wskazuje na brak związku między sferą czucia i działania. Pozostaje to w związku z niedojrzałością analizatorów i ośrodków

246 10. Rozwój psychomotoryczny dzieci i młodzieży

korowych mózgu. Z czasem u dziecka pojawia się motoryka powiązana ze sferą zmysłową (sensoryczną), a wiec kształtują się czynności sensomotoryczne. Około 4-5 miesiąca dziecko może wyciągać ręce i chwytać postrzegany przedmiot. Około 7 miesiąca ruchy te są już dość sprawne. Kolejnym etapem jest intelektualizacja rozwoju motorycznego, dziecko różnicuje przedmioty, ich części, dostosowuje do tego ruchy zwane praksjami, które są podstawą powstawania nawyków ruchowych kształtujących się w okresie 2-3 roku życia. Początkowa „sztywność ruchowa" zanika na rzecz elastyczności nabywanej w czasie między 10 a 24 miesiącem po narodzeniu. Do trzeciego roku życia stabilizuje się napięcie mięśniowe. Im jest ono większe, tym większa jest ruchliwość dziecka. W okresie do 2 roku życia chód dziecka staje się swobodny, widoczne jest wyrabianie poczucia równowagi. W trzecim roku dziecko opanowuje wchodzenie i schodzenie po stopniach. Dziecko uczy się sprawności motorycznych metodą prób i błędów związanych z jego usamodzielnianiem się oraz przez naśladownictwo.

Rozwój psychomotoryczny przebiega następująco:

• unoszenie głowy w pozycji leżącej na brzuchu — ok. 1-2 miesiąca,

• unoszenie głowy i tułowia z podparciem rąk — 3-4 miesiąc,

— przejście do pozycji siedzącej — 6-9 miesiąc,

- wstawanie przy oparciu, raczkowanie — ok. 9 miesiąca,

— wstawanie samodzielne — 12-15 miesiąc.

W okresie niemowlęcym rozwój motoryczny można podzielić na dwie kate­gorie - - ruchy posturalne i lokomocyjne oraz ruchy manipulacyjne. W zasadzie każde normalne dziecko rozwija swą motorykę w ten sam sposób i w dość zbliżonym czasie.

10.1. Rozwój motoryczny w okresie poniemowlęcym

Po drugim roku życia dzieci mają już za sobą kłopoty z równowagą statyczną i dynamiczną czy z siłą ciężkości. Wykształcone sprawności funkcjonalne są podstawą dla rozwoju w wieku 2-7 lat ruchów lokomocyjnych, stabilizacyjnych i manipulacyjnych. Ruchy lokomocyjne dotyczą chodzenia, biegania, skakania, przeskakiwania i wspinania się (trzepaki, drabinki). Ruchy stabilizacyjne są związane ze stabilizacją postawy i kontrolą ciała, uwzględniając siłę ciążenia. Ruchy manipulacyjne to: rzuty, łapanie, kopanie, uderzanie, przesuwanie. Przykładem ruchów stabilizacyjnych mogą być skłony, kołysanie się, obroty, rzucanie, stanie, chodzenie po równoważni. Często ruchy lokomocyjne i stabilizacyjne są ze sobą powiązane — gimnastyka, wrotki, łyżwy, taniec. Czas reakcji doskonali się w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W trzecim roku życia dziecko rozwija już ruchy acykliczne — kombinowane — bieg i skok, bieg i rzut itp. Okres przedszkolny to czas konstruowania przez dziecko kompozycji ruchowych wykonywanych z dużą spontanicznością. Rozwój narządów ruchu potrzebuje stymulacji, domaga się ruchu. Następuje poprawa precyzji rytmu, płynności ruchów. Doskonali się bieg, chód, rzuty, skoki, wspinanie, jazda na rowerze, wrotkach, pływanie. Wiek 6 lat

10.3. Rozwój motoryczny w okresie pokwitania i w wieku szkolnym 247

jest uważany za „złoty wiek motoryczności". Trudności są jeszcze w niektórych ruchach precyzyjnych rąk - - sznurowanie butów, zapinanie guzików. Często mówi się o „nadruchliwości" dzieci w tym okresie. Mała stabilność układu nerwowego i mała wytrzymałość powoduje, że dziecko nie znosi dłuższych spacerów, które są mniej męczące od biegania z kolegami. Dzieci naśladują i chcą dorównywać starszym, stąd ważne są zajęcia z nimi. W tym czasie pojawiają się też wyraźniejsze różnice dymorficzne w preferencji form ruchu i zabaw.

10.2. Rozwój motoryczny w młodszym wieku szkolnym

Szkoła i sformalizowane struktury lekcyjne są dla dzieci w wieku 7-9 lat dość poważnym przełomem, niosącym stresy związane z nauczaniem, dyscypliną szkolną, ograniczeniem spontanicznej ruchliwości. W tym czasie doskonali się precyzja ruchów rąk (rysowanie, pisanie). W wieku 9-10 lat rośnie zdolność koncentracji uwagi, ruchy dziecka pozbawione są już „przyruchów", ma miejsce wzrost zainteresowania sportem, chęć uzyskiwania efektów, współzawodnictwa, dziecko uzyskuje „doskonałość" motoryczną (ruchową). Niezwykle łatwo dzieci uczą się skomplikowanych ruchów, co stanowi o tym, że jest to czas, w którym prowadzi się wstępny nabór do szkolenia i treningu sportowego. W żadnym innym okresie życia człowieka nie ma takiej łatwości uczenia się różnych ruchów. Największa harmonia ruchowa przypada na wiek 10-12 lat, największe jest poczucie równowagi, szybkości czasu reakcji, koordynacji i precyzji.

10.3. Rozwój motoryczny w okresie pokwitania i w wieku szkolnym

Zjawisko skoku pokwitaniowego, pewnej dysharmonii budowy, przemieszczania się środka ciężkości ku górze u znacznej części dzieci powoduje utratę płynności ruchów. Po skoku pokwitaniowym wysokości ciała ma miejsce skok siły mięśni. U dziewcząt w okresie pokwitania następuje obniżenie się wszystkich składowych motoryczności, czego nie stwierdza się u chłopców. Przejściowe obniżenie harmonii i precyzji ruchów wiąże się ze zmniejszeniem zdolności uczenia się ruchów nowych, czasem ma miejsce ociężałość i apatia ruchowa. W okresie młodzieńczym motoryczność wraca do poziomu zrównoważenia zdolności i osiągania szczytowych możliwości cech szybkościowych, koordynacyjnych. Wiek dojrzewania to czas gwałtownych zmian rozwojowych, ważny jest też dla uzyskania właściwej postawy ciała, uzyskania ostatecznej postury. Z tych względów ważne jest tu leczenie rehabilitacyjne i korekcyjne wad i nieprawidłowości postawy ciała, właściwa higiena osobista, troska o zdrowie, w którym podstawową rolę winno pełnić odpowiednio prowadzone wychowanie fizyczne.

248

10. Rozwój psychomotoryczny dzieci i młodzieży

10.4. Motoryczrtość w wieku dorosłym i w okresie starzenia się

W wieku dorosłym ok. 25-30 roku życia ludzie uzyskują najwyższe wartości siły statycznej, a w wieku 30-40 lat uzyskują maksymalną wydolność tlenową. Niestety okres wieku dorosłego, a następnie dojrzałego i starości niosą wyraźne ograniczenie spontanicznej aktywności ruchowej. Ci, którzy podejmują pracę zawodową rozwijają motoryczność związaną ze specyfiką zawodową, najczęściej jednostronną i monotypową. Wiek dorosły jest początkiem procesów inwolucyjnych zdolności motorycznych. Poszczególne zdolności cech sprawnościowych ulegają regresowi w niejednakowym czasie i tempie. Wpływ na ten proces ma tryb życia — aktywność fizyczna, upodobanie do wygód, dieta oraz właściwości genotypu. Na starość pojawia się nieporadność ruchowa. Następują zaburzenia w narządzie ruchu — stawy, mięśnie oraz ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy — co negatywnie wpływa na możliwości ruchowe ludzi starych.

T a b e l a 43. Charakterystyka motoryczności człowieka w różnych okresach życia w ujęciu J. Szopy i wsp. 1996

Okres	Cechy rozwojowe	Charakterystyka motoryczności
od 3 miesiąca	Miękki kościec. Wiotkie mięśnie. Niedorozwój sfery uczucia.	Ruchy błędne przygotowujące do władania całym ciałem. Bezwład tułowia.
3-6 miesięcy	Jak wyżej, początki ruchowej koordynacji.	Początek ruchów skierowanych. Nauka władania ciałem.
1 rok	Poczucie równowagi. Rozwój propriorecep torów: ślady dojrzewania pól rzutowych. Tworzenie się synergii.	Przygotowanie się do ruchów lokomocyjnych. Manipulacje. Początek praksji.
1-3 lat	Mięśnie słabe. Postęp wapnienia kości. Dojrzewanie wyższych ośrodków psychomotorycznych. Formowanie się krzywizny piersiowej i szyjnej w kręgosłupie. Mowa.	Ożywienie ruchowe. Manipulacyjne /ahawy samotne. Półchód — półbieg. Rozwój praksji. Pokonywanie trudności w zachowaniu równowagi.
3-7 lat	Duże wzmocnienie mięśni i kośćca. Czynnościowe do­jrzewanie wyższych ośrodków układu nerwowego. Trudności w skupieniu uwagi.	Impulsywność ruchowa. Chętne podejmowanie zabaw i gier ruchowych. Pierwsze apogeum motoryczności.
7-9 lat	Umięśnienie i kościec sformowane, ale mało wytrzymałe na wysiłek. Reakcja nużenia się. przy monotonii podniet. Brak zrostów trzonów kości z nasadami. Obniżenie się przyrostu wzrostu, wzmożenie się przyrostu wagi. Pierwsze oznaki refleksji.	Duża potrzeba ruchowego wyżycia się. Zabawy towarzyskie. Ambicja popisu i przodowania w zabawowych formach ruchu. Zabawy konstruktywne. Zainteresowanie regułą zabawy. Początek gry, powstanie ambicji współzawodnictwa.
9-12 lat	Rosnący wciąż kościec. Niedostateczna wytrzymałość na wysiłek. Formowanie się lędźwiowej krzywizny kręgosłupa. Słaba siła mięśni. Umiejętność ześrodkowania uwagi. Wysoki poziom zdolności koordynacyjnych.	Gry ruchowe. Zainteresowania gimnastyczne. Ambicje sportowe, głównie gry i sporty walki, u dziewcząt taneczne formy ruchu. Drugie apogeum motoryczności (złoty wiek). Skłonność do wędrówek.
12-17 lat	Kończący się okres zrastania nasad kostnych z trzonami. Skok pokwitaniowy, dojrzewanie płciowe. Chwiej noŚć układu nerwowego. Dysocjacje ruchowe spowodowane zmianami proporcji ciała.	Spadek zainteresowań ruchowych (głównie dziewcząt). Niezręczność pubertalna (nieopanowanie). Meczenie się. Zainteresowania konstruktywne.
18-21 lat	Układ kostny, mięśniowy i nerwowy sformowane. Niezakoń-czony okres wzrostu chłopców. Wszechstronne dojrzewanie psychiczne i społeczne.	Wszechstronność możliwości ruchowych. Powrót harmonii w sferze psychomotoryki.
21-40 lat	Pełnia psychicznego i fizycznego rozwoju.
40-60 lat	Obniżenie zainteresowań ruchowych. Skłonność do sedenteryzmu. Skłonność do zaburzeń w obrębie układu krążenia.
powyżej 60 lat	Kruchość układu kostnego. Wiotczenie mięśni. Ruchowe dysocjacje.

10.6. Ruch a rozwój człowieka 249

10.5. Znaczenie aktywności ruchowej w wychowaniu

Aktywność ruchowa, jej zróżnicowane formy modyfikują znacząco genetycznie zdeterminowane cechy budowy. Pewne modyfikacje mogą dotyczyć szkieletu — długości i masywności kości głównie jednak rozwoju mięśni. Pamiętać trzeba, że mimo to aktywność ruchowa jest drugorzędnym czynnikiem budowy ciała. Największe od­działywanie aktywności ruchowej na rozwój fizyczny i budowę ciała ma miejsce w czasie zwiększonej ekosensytywności. Jednakże dla rozwoju samych zdolności motorycznych różny jest czas w rozwoju dziecka. Najlepszym okresem kształtowania gibkości jest wiek 3-8 lat, siły dynamicznej 8-ll lat, dokładności ruchu 10-16 lat. W okresie dojrzewania organizm posiada największą ekosensytywność.

Każdy człowiek ma swój indywidualny typ aktywności ruchowej, indywidualne potrzeby i formy ich zaspokajania. Wysoką sprawność ruchową zapewnia stale utrzymywana aktywność, współczesność -- cywilizacja -- hamuje aktywność już od wieku niemowlęcego np. poprzez pobyt dzieci w żłobkach, mniej w przedszkolach, lecz bardziej w szkole — siedzący tryb życia, a jeszcze bardziej w życiu dorosłych.

10.6. Ruch a rozwój człowieka

Ruch, aktywność fizyczna spełniają w ontogenezie rolę stymulatora szybkości przebiegu zjawisk rozwojowych i czynnika kształtotwórczego. Stymulacja ruchowa przyspiesza znacznie rozwój motoryczny. Ruch jest elementem prawidłowego rozwoju struktur anatomicznych i ich funkcji. Brak ruchu i jego nadmiar są dla organizmu szkodliwe. Nadmierne przeciążenie ruchem prowadzi do roboczej hipertrofii tkanek (przerostu). Dotyczy to tak szkieletu, mięśni, jak i mięśnia sercowego. Hipertrofia robocza może wiązać się z niektórymi dyscyplinami sportu, np. kulturystyką, podnoszeniem ciężarów, a jednostronnie np. u tenisistów i szermierzy. Niemniej brak jest dowodów na to, by aktywność ruchowa wpływała bezpośrednio na czas dojrzewania płciowego. Różnice między dziećmi ze szkół sportowych i zwyczajnych w zakresie budowy ciała są głównie wynikiem określonej selekcji do danej dyscypliny sportu. Sądzi się, że nacisk 7-27 g na l mm³ chrząstki nasadowej jest stymulatorem rozwoju kości, a 27-37 g i więcej ogranicza rozwój kości na długość, powodując grubienie kości. Ruch stymuluje rozwój układu krążenia, układu oddechowego, zmniejsza zasoby tkanki tłuszczowej.

Ważnym czynnikiem zdrowia, sprawności psychofizycznej, wydajności nauki i pracy są różnorodne formy kultury fizycznej (wychowanie fizyczne, sport, turystyka i rekreacja ruchowa). Już od niemowlęcia należy ruchem stymulować rozwój dziecka, później musi to spełniać szkoła. Zajęcia w przedszkolu i szkole winny zapewnić podstawowe, elementarne potrzeby, natomiast większość zajęć ruchowych przypada na zajęcia pozaszkolne. Ich należytą organizację winni zapewnić rodzice, dbając nie tylko o rozwój określonych zdolności motorycznych, ale również o rozwój uwagi, odwagi, koleżeństwa, cierpliwości, myślenia. Ruch musi być zawsze dostosowany do możliwości dziecka i jego predyspozycji ruchowych.

248

10. Rozwój psychomotoryczny dzieci i młodzieży

10.4. Motoryczność w wieku dorosłym i w okresie starzenia się

W wieku dorosłym ok. 25-30 roku życia ludzie uzyskują najwyższe wartości siły statycznej, a w wieku 30-40 lat uzyskują maksymalną wydolność tlenową. Niestety okres wieku dorosłego, a następnie dojrzałego i starości niosą wyraźne ograniczenie spontanicznej aktywności ruchowej. Ci, którzy podejmują pracę zawodową rozwijają motoryczność związaną ze specyfiką zawodową, najczęściej jednostronną i monotypową. Wiek dorosły jest początkiem procesów inwolucyjnych zdolności motorycznych. Poszczególne zdolności cech sprawnościowych ulegają regresowi w niejednakowym czasie i tempie. Wpływ na ten proces ma tryb życia — aktywność fizyczna, upodobanie do wygód, dieta oraz właściwości genotypu. Na starość pojawia się nieporadność ruchowa. Następują zaburzenia w narządzie ruchu — stawy, mięśnie oraz ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy — co negatywnie wpływa na możliwości ruchowe ludzi starych.

T a b e l a 43. Charakterystyka motoryczności człowieka w różnych okresach życia w ujęciu J. Szopy i wsp. 1996

Okres	Cechy rozwojowe	Charakterystyka motoryczności
od 3 miesiąca	Miękki kościec. Wiotkie mięśnie. Niedorozwój sfery uczucia.	Ruchy błędne przygotowujące do władania całym ciałem. Be/.wfad tułowia.
3-6 miesięcy	Jak wyżej, początki ruchowej koordynacji.	Początek ruchów skierowanych. Nauka władania ciałem.
1 rok	Poczucie równowagi. Rozwój propriorecep torów: ślady dojrzewania pól rzutowych. Tworzenie się synergii.	Przygotowanie się do ruchów lokomoeyjnych. Manipulacje. Początek praksji.
1-3 lat	Mięśnie słabe. Postęp wapnienia kości. Dojrzewanie wyższych ośrodków psychomotorycznych. Formowanie się krzywizny piersiowej i szyjnej w kręgosłupie. Mowa.	Ożywienie ruchowe. Manipulacyjne zabawy samotne. Półchód — półbieg. Rozwój praksji. Pokonywanie trudności w zachowaniu równowagi.
3-7 lat	Duże wzmocnienie mięśni i kośćca. Czynnościowe do­jrzewanie wyższych ośrodków układu nerwowego. Trudności w skupieniu uwagi.	Impulsywność ruchowa. Chętne podejmowanie zabaw i gier ruchowych. Pierwsze apogeum motory cznośei.
7-9 lat	Umięśnienie i kościec sformowane, ale mało wytrzymałe na wysiłek. Reakcja nużenia się przy monotonii podniet. Brak zrostów trzonów kości z nasadami. Obniżenie się przyrostu wzrostu, wzmożenie się przyrostu wagi. Pierwsze oznaki refleksji.	Duża potrzeba ruchowego wyżycia się. Zabawy towarzyskie. Ambicja popisu i przodowania w zabawowych formach ruchu. Zabawy konstruktywne. Zainteresowanie regułą zabawy. Początek gry, powstanie ambicji współzawodnictwa.
9-12 lat	Rosnący wciąż kościec. Niedostateczna wytrzymałość na wysiłek. Formowanie się lędźwiowej krzywizny kręgosłupa. Słaba siła mięśni. Umiejętność ześrodkowania uwagi. Wysoki poziom zdolności koordynacyjnych.	Gry ruchowe. Zainteresowania gimnastyczne. Ambicje sportowe, głównie gry i sporty walki, u dziewcząt taneczne formy ruchu. Drugie apogeum motoryczności (złoty wiek). Skłonność do wędrówek.
12-17 lat	Kończący się okres zrastania nasad kostnych z trzonami. Skok pokwitaniowy, dojrzewanie płciowe. Chwiej ność układu nerwowego. Dysocjacje ruchowe spowodowane zmianami proporcji ciała.	Spadek zainteresowań ruchowych (głównie dziewcząt). Niezręczność pubertalna (nieopanowanie). Meczenie się. Zainteresowania konstruktywne.
18-21 lat	Układ kostny, mięśniowy i nerwowy sformowane. Niezakoń-czony okres wzrostu chłopców. Wszechstronne dojrzewanie psychiczne i społeczne.	Wszechstronność możliwości ruchowych. Powrót harmonii w sferze psychomotoryki.
21-40 lal	Pełnia psychicznego i fizycznego rozwoju.
40-60 lat	Obniżenie zainteresowań ruchowych. Skłonność do sedenteryzmu. Skłonność do zaburzeń w obrębie układu krążenia.
powyżej 60 lat	Kruchość układu kostnego. Wiotczenie mięśni. Ruchowe dysocjacje.

10.6. Ruch a rozwój człowieka 249

10.5. Znaczenie aktywności ruchowej w wychowaniu

Aktywność ruchowa, jej zróżnicowane formy modyfikują znacząco genetycznie zdeterminowane cechy budowy. Pewne modyfikacje mogą dotyczyć szkieletu — długości i masywności kości głównie jednak rozwoju mięśni. Pamiętać trzeba, że mimo to aktywność ruchowa jest drugorzędnym czynnikiem budowy ciała. Największe od­działywanie aktywności ruchowej na rozwój fizyczny i budowę ciała ma miejsce w czasie zwiększonej ekosensytywności. Jednakże dla rozwoju samych zdolności motorycznych różny jest czas w rozwoju dziecka. Najlepszym okresem kształtowania gibkości jest wiek 3-8 lat, siły dynamicznej 8-11 lat, dokładności ruchu 10-16 lat. W okresie dojrzewania organizm posiada największą ekosensytywność.

Każdy człowiek ma swój indywidualny typ aktywności ruchowej, indywidualne potrzeby i formy ich zaspokajania. Wysoką sprawność ruchową zapewnia stale utrzymywana aktywność, współczesność -- cywilizacja -- hamuje aktywność już od wieku niemowlęcego np. poprzez pobyt dzieci w żłobkach, mniej w przedszkolach, lecz bardziej w szkole — siedzący tryb życia, a jeszcze bardziej w życiu dorosłych.

10.6. Ruch a rozwOj człowieka

Ruch, aktywność fizyczna spełniają w ontogenezie rolę stymulatora szybkości przebiegu zjawisk rozwojowych i czynnika kształtotwórczego. Stymulacja ruchowa przyspiesza znacznie rozwój motoryczny. Ruch jest elementem prawidłowego rozwoju struktur anatomicznych i ich funkcji. Brak ruchu i jego nadmiar są dla organizmu szkodliwe. Nadmierne przeciążenie ruchem prowadzi do roboczej hipertrofii tkanek (przerostu). Dotyczy to tak szkieletu, mięśni, jak i mięśnia sercowego. Hipertrofia robocza może wiązać się z niektórymi dyscyplinami sportu, np. kulturystyką, podnoszeniem ciężarów, a jednostronnie np. u tenisistów i szermierzy. Niemniej brak jest dowodów na to, by aktywność ruchowa wpływała bezpośrednio na czas dojrzewania płciowego. Różnice między dziećmi ze szkół sportowych i zwyczajnych w zakresie budowy ciała są głównie wynikiem określonej selekcji do danej dyscypliny sportu. Sądzi się, że nacisk 7-27 g na l mm³ chrząstki nasadowej jest stymulatorem rozwoju kości, a 27-37 g i więcej ogranicza rozwój kości na długość, powodując grubienie kości. Ruch stymuluje rozwój układu krążenia, układu oddechowego, zmniejsza zasoby tkanki tłuszczowej.

Ważnym czynnikiem zdrowia, sprawności psychofizycznej, wydajności nauki i pracy są różnorodne formy kultury fizycznej (wychowanie fizyczne, sport, turystyka i rekreacja ruchowa). Już od niemowlęcia należy ruchem stymulować rozwój dziecka, później musi to spełniać szkoła. Zajęcia w przedszkolu i szkole winny zapewnić podstawowe, elementarne potrzeby, natomiast większość zajęć ruchowych przypada na zajęcia pozaszkolne. Ich należytą organizację winni zapewnić rodzice, dbając nie tylko o rozwój określonych zdolności motorycznych, ale również o rozwój uwagi, odwagi, koleżeństwa, cierpliwości, myślenia. Ruch musi być zawsze dostosowany do możliwości dziecka i jego predyspozycji ruchowych.

---