USTRÓJ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ - PODSUMOWANIE

Na czele państwa stał król wybierany w elekcji viritim. Król podpisywał dwa zestawy dokumentów: Artykuły Henrykowskie i Pacta Conventa.

Uprawnienia króla:

1. W zakresie władzy ustawodawczej:

• zwoływał i odwoływał sejm

• bez jego zgody żadna ustawa nie miała mocy prawnej

• posiadał inicjatywę ustawodawczą

2. W zakresie władzy wykonawczej

• mianował urzędników państwowych

• był naczelnym wodzem armii

Władzę ustawodawczą miał sejm walny

W senacie po Unii Lubelskiej zasiadało 140 członków. W skład senatu wchodzili:

1. marszałek wielki - odpowiedzialny za działalność dworu królewskiego, dbał o bezpieczeństwo publiczne i króla

2. marszałek nadworny - zastępca marszałka wielkiego

3. kanclerz - kierował kancelarią publiczną, był odpowiedzialny za politykę zagraniczną i administrację wewnętrzną państwa

4. podkanclerzy - zastępca kanclerza

5. podskarbi - kierował skarbem państwa

Do senatu wchodzili też urzędnicy terytorialni, wojewodowie i kasztelanowie oraz biskupi i arcybiskupi rzymskokatoliccy.

Senat miał inicjatywę ustawodawczą.

Izba poselska składał się po Unii Lubelskiej ze 170 członków (122 z Polski i 48 z Litwy). Do sejmu wchodzili też przedstawiciele miasta Krakowa i Wilna, ale bez prawa głosu.

Posłowie byli wybierani na sejmikach ziemskich. Posłowie byli zaopatrzeni na sejm w instrukcje poselskie, musieli na sejmie brać udział w głosowaniu według instrukcji, ograniczało to samodzielność posłów.

Kadencja sejmu trwała 2 lata. Obradował pod przewodnictwem marszałka wybieranego spośród posłów. Sejm obradował na:

• zebraniach plenarnych (cała izba obraduje razem)

• komisjach sejmowych - komisje był wybierane spośród posłów i odpowiadały przed sejmem

Podstawowymi zadaniami sejmu było ustawodawstwo i kontrola finansów państwa i króla. W sejmie szlacheckim panowała zasada jednomyślności - wszyscy musieli się zgodzić, żeby ustawa przeszła. Ponieważ jednomyślność nie jest możliwa, w sejmie stosowano praktykę ucierania głosów - gdy grupa posłów sprzeciwiała się ustawie to ich pomijano, a jeżeli było ich więcej to tak ich przekonywano, że zmieniali w końcu zdanie.

Ta praktyka była stosowana do połowy XVII wieku. W drugiej połowie XVII wieku doszło do rygorystycznego przestrzegania tej zasady, gdy jeden poseł się sprzeciwiał to ustawa nie przechodziła.

Były różne rodzaje sejmów:

• zwykłe - co 2 lata

• nadzwyczajne

• konwokacyjne - dla uchwalenia wolnej elekcji i pacta conventa

Na sejmach konwokacyjnych obowiązywała zasada większości głosów.

W II połowie XVII wieku praktyką stały się sejmy konfederacyjne, ponieważ sejmy były ciągle zrywane, dlatego dla załatwienia ważnych spraw grupa posłów zawiązywała konfederację dla załatwienia tej konkretnej sprawy i nie obowiązywało na tych sejmach liberum veto.

Władzę wykonawczą miał król i urzędnicy którzy byli senatorami i ci którzy nie byli w senacie:

• podskarbi nadworny - odpowiadał za finanse dworu

• hetman wielki i polny - dowodzili armią pod nieobecność króla

urzędnicy terytorialni:

• wojewodowie - zarządzali województwem, dowodzili pospolitym ruszeniem na swoim terenie i ustalali taksy wojewodzińskie (ceny za towary)

• kasztelanowie - (zarządzali kasztelaniami)

Do senatu nie wchodzili starostowie

Urzędnicy byli mianowani dożywotnio przez króla, byli nieusuwalni i niezależni.

PODZIAŁ TERYTORIALNY

Korona dzieliła się na 2 prowincje:

• Wielkopolskę

• Małopolskę

Prowincje dzieliły się na województwa, kasztelanie, starostwa

SKARB PAŃSTWA

Dochody były:

1. Stałe:

• z królewszczyzn

• z podatków (chłopi i mieszczanie)

• specjalny podatek, który płacili Żydzi

• cła i myta

• regalia królewskie

• sprzedaż urzędów

2. Niestałe

• podatki nadzwyczajne

SIŁA ZBROJNA

Podstawą było pospolite ruszenie. Oprócz tego było jeszcze wojsko stałe:

• wojsko kwarciane - do obrony granic

• piechota wybraniecka - na każde 20 łanów z królewszczyzn wybierano do piechoty jednego chłopa, wtedy jego gospodarstwo było zwalniane z pańszczyzny

• obce regimenty - wojsko zaciężne

• w XVI wieku pojawiły się wojska prywatne magnatów

SĄDOWNICTWO

Ponieważ społeczeństwo polskie było podzielone na stany, dla każdego stanu było oddzielne sądownictwo i prawa:

1. Dla duchowieństwa sądy kościelne oparte na prawie kanonicznym

2. Dla szlachty sądy ziemskie, sędziów wybierano na sejmikach. Instytucją odwoławczą początkowo był król, lecz potem za Stefana Batorego król utracił te prawa i utworzono trybunały jako sądy apelacyjne. Były trybunały: koronny i litewski. Były to najwyższe instancje dla szlachty.

3. Mieszczanie mieli sądy miejskie, ale większość utraciła prawa na rzecz królewskiego marszałka.

4. Chłopi - sądownictwo patrymonialne

7

---