Lata 1939-45:
Kampania wrześniowa:
Bój graniczny: 1.09.1939 Hitlerowskie Niemcy rozpoczęły działania zbrojne przeciw Polsce. Nieco wcześniej specjalna grupa hitlerowska upozorowała atak rzekomych powstańców polskich na niemiecką radiostację w Gliwicach, co miało dostarczyć pretekst ataku na Polskę. Pierwsze trzy dni trwał bój graniczny. Polski opór został szybko złamany. Na północno-zachodnim odcinku frontu Niemcy, po uderzeniu z zachodu i Prus Wschodnich, osaczyli polską Armię „pomorze”. Zacięty opór stawiały polskie bazy morskie w Gdyni, Pucku i Helu. Anglia i Francja zażądały wstrzymania ofensywy niemieckiej grożąc wypełnieniem zobowiązań sojuszniczych wobec polski. 3.01.1939 rządy Anglii i Francji wypowiedziały Niemcom wojnę.7.09 kapitulowała załoga Westerplatte. W nocy z 4 na 5.09 rozpoczęto ewakuację rządu, instytucji państwowych oraz złota Banku Polskiego w Wa-wie. Komisarzem cywilnym obrony stolicy został S. Starzyński.17.09 rozpoczął się atak ZSRR na Polskę.
Ewakuacja władz RP: 17.09 obradował rząd RP w Kołomyi. Premier Sławoj- Składkowski stwierdził bezsilność wobec połączonych sił niemieckich radziecki. Wódz naczelny wydał „dyrektywę ogólna”, nakazująca wycofanie wojska i sprzętu do Rumunii i na Węgry oraz unikanie walki z Armią Czerwoną poza obroną konieczną. W nocy z 17/19.09 władze RP przekroczyły granicę Rumuńską.
Zakończenie walk: Agresja ZSRR przypieczętowała klęskę armii polskiej. 20.09 wojska radzieckie zdobyły bronione przez Polaków Grodno a wkrótce Białystok. 28.09 skapitulowała bohatersko broniąca się Warszawa, a 2.10 załoga Helu. 28.09 Niemcy i ZSRR uzgodniły nową linię graniczną na Bugu.. Klęska armii polskiej wynikała przede wszystkim z ogromnej przewagi Niemiec , prawie dwukrotnej.
Sprawa polska na arenie między narodowej:
Powstanie rządu emigracyjnego: Wbrew uprzednim deklaracjom, rząd Rumunii internował prezydenta, rząd i wodza naczelnego usiłując odwrócić od siebie niebezpieczeństwo niemieckie. Również Francja chciała zatrzymać władze RP w Rumunii i doprowadzić do powstania nowych. Prezydent Mościki mianował swym następną ambasadora RP w Rzymie Bolesława Wieniawę- Długoszewskiego. Rząd francuski nie uznał tej nominacji, toteż w końcu Mościki przekazał swe uprawnienia prezesowi Światowego Związku Polaków Raczkiewiczowi, który już był we Francji. 30.09.1939 został on zaprzysiężony jako nowy prezydent RP. Tego samego dnia Raczkiewicz powołał nowy rząd z gen. Sikorskim na czele. W skład rządu weszli przedstawiciele głównych partii opozycji antysanacyjnej: SN, SP, SL i PPS, oraz niektórzy politycy sanacyjni. Był to zatem gabinet sanacyjny. Podstawą prawną działalności rządu emigracyjnego została konstytucja kwietniowa przy czym prezydent Raczkiewicz uznał, iż będzie korzystał ze swoich uprawnień w ścisłym porozumieniu z premierem. Owa „umowa paryska” stanowiła odtąd podstawę działania władz RP na emigracji. Siedzibą polskiego rządu emigracyjnego był Paryż, a od 22.11.1919- Angers. 9.11.1939 Prezydent Raczkiewicz stworzył Radę Narowową RP, która miała pełnić funkcję organu doradczego, opiniującego sprawy wnoszone przez rząd oraz opracowującego zasady przyszłego ustroju państwa i polskie postulaty na konferencję pokojową. Przewodniczącym rady został Paderewski.
Klęska Francji i przeniesienie władz RP do Anglii: 22.06. 1940 Francja poddała się Niemcom. Po klęsce Francji jedynym sojusznikiem Polski stała się Wlk. Bryt, której premierem od maja 1940 był Churchill. 18.06.1940r rząd angielski zaprosił prezydenta RP i rząd polski do Anglii.
Początki podziemia w Polsce:
Służba Zwycięstwu Polsce (SZP): Jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej rozpoczęto organizowanie podziemnego wojska i władz politycznych. Inicjatywa wyszła od gen. M. Tokarzewskiego-Karaszewicza. Kwestie polityczne SZP miała rozwiązywać Rada Główna Obrony Narodowej z Niedziałkowskim na czele. Pierwszą akcją miał być zamach na Hitlera jednak nie doszedł do skutku. Sikorski negatywnie odniósł się do powstania SZP, łączącej działalność polityczną i wojskową. Obawiał się bowiem nadmiernego wpływu na jej działanie oficerów sanacyjnych.
Powstanie ZWZ: Gen Sikorki rozwiązał SZP i na jej miejsce powołał nową organizację- Związek Walki Zbrojnej, podporządkowany ściśle rządowi emigracyjnemu. 8.11.1939 powstał Komitet Ministrów do spraw Kraju z gen. Sosnkowskim na czele. 4.12.1939 gen Sosnkowski wydał instrukcję o utworzeniu ZWZ. Organizować miała ona akcje bojowe i sabotażowe. Na czele ZWZ stanął gen. Sosnkowski. Komendantowi przebywającemu we Francji podlegać miał gen S. Grot-Rowecki jako dowódca obszaru okupacji niemieckiej i gen M. Tocharzewski-Karaszewicz - radzieckiej.
Podziemne porozumienie polityczne: Po aresztowaniu głównych twórców RGON w lutym 1940. doszło do nowego spotkania przedstawicieli partii politycznych: Pużaka z PPS-Wolność, Równość, Niepodległość. Dębskiego z SN i Karbońskiego Karbońskiego SL, także Tokarzewskiego i Roweckiego. 24.02.1940 utworzono Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy ZWZ. W czerwcu zmieniono nazwę na Główny Komitet Poltyczny.
Reorganizacja władz podziemnych: Przeniesienie rządu emigracyjnego do RP z Londynu zbiegły się ze zmiana systemu dowodzenia armią podziemną. 18.06.1940 mianowano gen. Roweckiego zastępcą komendanta głównego ZWZ z prawem decyzji w wypadku utraty łączności z rządem, 30.06 w depeszy wysłanej już z Anglii ustanowiono Komendę Główna ZWZ w kraju z Roweckim na czele. W tym samym czasie GKP przejął funkcję delegatury rządu RP na kraj. Sikorki Odmówił zatwierdzenia Delegatury, pod koniec września wznowił działalność Polityczny Komitet Propozumiewawczy. Komitet uzgodnił kandydaturę Cyryla Ratajskiego na delegata RP na kraj. W 1940r środowiska bliskie sanacji zorganizowały Tajną Organizację Wojskową oraz Organizację Orła Białego. Organizacja Orła Białego połączyła się z ZWZ w kwietniu 1940r. DO ugrupowań piłsudczykowskich, które nie weszły do ZWZ i Delegatury, należał Konwent Organizacji Niepodległościowych i Obóz Polski Walczącej. SL powołało Chłopską Straż, socjaliści- Gwardię Ludową i Socjalistyczną Organizację Bojową. SN- Narodową organizację Wojskową, a środowiska chadeckie- Organizację Wojskową „Unia”. Powstały Szare Szeregi czyli podziemny Związek Harcerstwa Polskiego.
Układ Sikorski-Majski: Majski (ambasador radziecki w Londynie) skontaktował się z rządem Polski w Anglii wykazał pragnienie odbudowy państwa polskiego. Przy czym granica wschodnią Polski winna być oparta na kryterium etnicznym, oraz że jest gotów ułatwić powstanie w Moskwie „komitetu narodowego”, którego celem było by stworzenie armii polskiej w ZSRR do walki z Niemcami, a także zawrzeć z rządem Sikorskiego układ sojuszniczy. 30.07.1941 podpisano w Londynie układ między rządami RP i ZSRR znany jako układ Sikorski- Majski. Kreml uznał w nim ze traktaty radziecko-niemieckie z 1939 dotyczące rozbioru Polski straciły moc, rząd RP stwierdził natomiast, iż nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciw ZSRR. Zapowiedziano przywrócenie stosunków dyplomatycznych udzielanie sobie wzajemnie pomocy w wojnie z Niemcami. Rząd radziecki godził się na utworzenie w ZSRR armii polskiej pod dowództwem mianowanym przez RP. W dodatkowym protokole stwierdzano, że rząd radziecki udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, których pozbawiono wolności na terytorium ZSRR.
Rozwój podziemia stosunków kraju:
Podziemie polityczne: układ Sikorski- Majski przyjęto w podziemiu w zasadzie z aprobatą. Podkreślano jedynie nienaruszalność granic Polski. We wrześniu Cyryl Ratajski ustąpił ze stanowiska. Funkcję delegata rządu na kraj objął Jan Piekałkiewicz z SL pełnił tą funkcję do 02.1943. W maju 1943 nowym delegatem mianowano Jana St. Jankowskiego SP. Organem delegatury był dwutygodnik „Rzeczpospolita Polska”
Powstanie AK: 14.02.1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową, która miała podjąć akcję scalania podziemia wojskowego. Na czele AK stanął komendant gen Grot-Rowecki. Kraj podzielono początkowo na 3 obszary AK: białostocki, lwowski i zachodni. Pod koniec 1942 AK liczyła ok. 200tys. Żołnierzy. W pierwszej kolejności do AK wcielono : Socjalistyczną Organizację Bojową, Obóz Polski Walczącej, Tajna Armię Polska itp.
Powstanie KWC: Dla kierowania oporem społeczeństwa delegat rządu i komendant główny AK mianowali w kwietniu 1941 wspólnego pełnomocnika- Karbońskiego z SL. Ogłosił on w grudniu 1942 powstanie Kierownictwa Walki Cywilnej. KWC prowadziło sądy podziemne. KWC posiadało własną sieć radiostacji pozwalające otrzymać kontakt z Londynem. 17.09.1942 depesza KWC odnosząca się do eksterminacji ludności żydowskiej. 4.12.1942 powołano do życia Radę Pomocy Żydom pod kryptonimem „Żegota”/
Powstanie PPR: 28.12.1941 w Polsce wylądowała grupa spadochroniarzy mająca stworzyć proradzieckie ugrupowanie podziemne: Paweł Finder, Bolesław Mołojec i Marceli Nowotko. Lądowało potem jeszcze kilka grup. 5.01.1942 członkowie I grupy inicjatywne utworzyli Polską Partię Robotniczą. Na czele PPR stanął Nowotko. Na jesieni 1942 w kierownictwie PPR doszło do konflikty. W listopadzie 1942 Mołojec zastrzelił Marcelego Nowotkę, za to Mołojec został również zlikwidowany a na czele PPR stanął Finder.
Aktywizacja podziemia niepodległościowego: Władze podziemne z niepokojem spoglądały na działania PPR. Komenda Główna AK powołała nawet w 1942 komórkę „K” do prowadzenia kontrakcji i gromadzenia informacji o celach i metodach działania PPR. Z tego okresu pochodził też napis umieszczany na murach miast: „PPR-Płatne Pachołki Rosji”. W Październiku 1942 jednostki sabotażowo-dywersyjne AK- Związek Odwetu i „Wachlarz”- połączono w Kierownictwo Dywersji (Kedyw), którego szefem został płk. Emil Nil-Fieldorf.
Po wyprowadzeniu armii Andersa z ZSRR stosunki polsko-radziecki znalazły się w głębokim impasie. W Listopadzie 1942 nowym ambasadorem Polski w ZSRR został Tadeusz Romer, który napotkał rosnące trudności w kontaktach z władzami Kremla. Perspektywy dalszego tworzenia armii polskiej przekreśliła nota radziecka z 31.10.1942 w której Kreml oskarżył RP o odmowę użycia Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR przeciw Niemcom. 13.04.1943 Niemcy donieśli o odkryciu grobów oficerów polskich w lesie katyńskim oskarżając o zbrodnie rosyjskie NKWD. Kreml stwierdził ze polscy jeńcy wpadli w ręce radzieckie w 1941 i wówczas zostali zamordowani. 17.04 rząd RP w Londynie postanowił zwrócić się do MCK w Genewie z prośbą o wyjaśnienie sprawy. Z 25/26.04.1943 Mołotow wręczył Romerowi notę zawiadamiającą o zerwaniu przez Kreml stosunków rządem RP z kłamliwym twierdzeniem, że rząd polski nie uważał za stosowne zwrócić się do rządu radzieckiego jakimkolwiek zapytaniem. Rober jako ambasador musiał opuścić terytorium ZSRR.
Śmierć Sikorskiego: Opozycja przeciw Sikorskiemu, obwinianemu o nadmierną ustępliwość wobec ZSRR wzmogła się szczególnie w II korpusie gen Andersa. Sikorski podtrzymywał swe stanowisko w sprawie granic uznając jednak ułożenie stosunków ZSRR za jedną z głównych wytycznych polityki polskiej. Przewidując nieustępliwość Stalina w sprawie granic rozważał, jak przypuszcza, możliwość rezygnacji z drugiego spotkania ze Stalinem Do spotkania tego nigdy nie doszło - 4.071943 wracając z Bliskiego Wschodu Wł. Sikorski Zginął w katastrofie koło Gibraltaru.
Nowy rząd RP: Prezydent Raczkiewicz mianował naczelnym wodzem gen. Sosnkowskiego, nowym premierem zaś został 14.07.1943, Mikołajczyk. Położył on nacisk na pogłębienie współpracy z aliantami zachodnimi. Podtrzymywał ofertę federacji z Czechosłowacją oraz stwierdził iż głównym zagadnieniem polskiej polityki są stosunki z ZSRR oraz że rząd RP dąży do porozumienia i współpracy z Kremlem.
Konferencja Wielkiej Trójki odbyła się 28.11-1.12.1943 w Teheranie Teheranie udziałem Churchilla, Rossevelta i Stalia. Sprawa polska była omawiana parokrotnie. Na posiedzeniu 28.11 Stalin opowiedział się za przyznaniem Polsce granicy na Odrze.
Pod okupacją Hitlerowską
Powstanie w Getcie Warszawskim: 19.04.1943 hitlerowcy przystąpili do likwidacji resztek getta warszawskiego, powitały ich strzały. Rozpoczęto powstanie kierowane przez Żydowska Organizację Bojową. Pomimo nie współmiernych sił Polacy zdołali zadać Niemcom duże straty. Przywódca powstania był Mordechaj Anielewicz.
Podziemie polityczne: 9.05.1943 Krajowa Reprezentacja Polityczna, skupiająca najważniejsze stronnictwa polskie, wydała oświadczenie stwierdzające iż ZSRR posłużył się sprawą katyńską jako pretekstem do zerwania stosunków dyplomatycznych rządem londyńskim RP. 15.08.1943 ogłoszono w kraju Deklarację Porozumienia Politycznego czterech stronnictwa:SN, SP, SL i PPS-WRN, dotyczącą ich współdziałania do czasu ogłoszenia wyborów parlamentarnych w wolnej Polsce.
Rozwój AK: Poważnym wstrząsem AK było aresztowanie 30.06.1943 komendanta głównego Grota-Roweckiego. Komendantem głównym AK został gen T. Bór-Komorowski. 7.03.1944 nastąpiło podpisanie umowy o włączeniu NSZ do AK.
Powstanie KWP: 5.07.1943 delegat rządu i komendant główny AK połączyli Kierownictwo Walki Cywilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej w kierownictwo Walki Podziemnej. Odtąd wszystkie akowskie akcje przeciw okupantowi były koordynowane przez KWP.
Powstanie KRN: Pod koniec 1943 PPR podjęła próbę powołania własnej, pozornie ponadpartyjnej organizacji politycznej. W nocy z 31.12.1943 na 1.01.1944 w Warszawie powołano do życia Krajową Radę Narodową. W skład KRN weszli działacze PPR kilku ludzi z RPPS i SL „Wola Ludu”. Przewodniczącym KRN został Bierut, był agentem Kominternu i NKWD jego zastępcą został E. Osóbka-Morawski (RPPS) a w prezydium KRN znalazł się gen Rola-Żymierski. Program KRN przewidywał utworzenie Rządu Tymczasowego, przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, banków i transportu. Zbrojnym ramieniem KRN miała być Armia Ludowa powołana do życia 1.01.1944 pod dowództwem Roli-Żymierskiego. 9.01.1944 powołano do życia Radę Jedności Narodowej. Przewodniczącym rady wybrano Pużaka z PPS-WRN. W skład RJN weszło 17os. Po 3 z SN , SP, SL i PPS-WRN oraz po 1 z mniejszych ugrupowań. RJN 15.03.1944 wydała manifest o co walczy naród polski., przewidywał on całkowite rozbrojenie Niemiec. Przewidywano ustrój demokracji parlamentarnej z silnym rządem.
` Powstanie Warszawskie:
Utworzenie PKWN: 21.07.1955 powstał w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Na jego czele stanął Osóbka-Morawski. Resort obrony narodowej Rola-Żymierski, a resort bezpieczeństwa publicznego- Radkiewicz.
Manifest PKWN: 22.07.1944 radio moskiewskie nadało manifest PKWN do narodu polskiego. Wezwano wszystkich Polaków do walki z okupantem. Przyszły ustrój miał się opierać na konstytucje marcowej z 1921r. Komitet uznał się za jedyną legalną władzę w Polsce, rząd londyński nazwano zaś mianem władzy samozwańcze, opartej na faszystowskiej konstytucji kwietniowej. Manifest PKWN miał charakter propagandowo-dezinformacyjny. Stwarzał wrażenie że Polska kierowana przez PKWN będzie kontynuacją państwa polskiego.\ Dwa ośrodki władz w Polsce: Powstanie PKWN i natychmiastowe jego uznanie przez ZSRR wytworzyło nową sytuację. Zaczęły bowiem funkcjonować dwa ośrodki władzy państwowej: rząd RP w Londynie i PKWN (dużo mniejsze poparcie)
Decyzja o powstaniu: W miarę rozwoju ofensywy radzieckiej zbliżała się chwila wybuchu powstania zbrojnego przeciw Niemcom w Warszawie. 21.071944 gen Bór-Komorowski włączył Warszawę do akcji Burza.
Wybuch powstania w Warszawie: 1.8.1944 rozpoczęło się powstanie w Warszawie.2.10.1944 podpisany został akt kapitulacji
Na mocy ustawy KRN z 11.09.1944 jej przewodniczący Bierut otrzymał kompetencje głowy państwa, przysługujące w konstytucji marcowej prezydentowi RP. Organem wykonawczym KRN, działającej jako władza ustawodawcza miał być PKWN., który rozpoczął urzędowanie w Lublinie 1.08.1944.
22.11.1944 Mikołajczyk popdał się do dymisji. Prezydent Raczkiewicz oddał wadze większości. Nowy rząd utworzył 29.11 Arciszewki z PPS. Podtrzymał on formę porozumienia z ZSRR.
Powstanie rządu Tymczasowego: 31.12.1944 Krajowa Rada Narodowa powołała rząd tymczasowy RP pod kierownictwem Osóbki-Morawskiego. Wicepremierami zostali Gomułka.