Ludy pierwotne rzadko kiedy zajmowały przez wiele tysiącleci to samo terytorium. Europa, od momentu pojawienia się człowieka, była terenem nieustannych migracji. W dorzeczu Odry, Wisły i Dniepru dopiero na początku II wieku p.n.e. można zaobserwować pewną ciągłość kultury materialnej. Około 1800 roku p.n.e. ludy te opanowały technikę produkcji brązu, a około 1300 roku p.n.e. rozpowszechniła się tzw. kultura łużycka, której najstarsze zabytki znaleziono na terenie Moraw, Słowacji, Łużyc i Saksonii. Podstawowym zajęciem ludności było rolnictwo. Znano wtedy radło, motykę. Hodowano bydło, świnie, owce. Wyrabiano różne przedmioty z brązu, a od około 650 roku p.n.e. również z żelaza. Osadnictwo rozwijało się na ogół na glebach lekkich w dolinach rzek. W latach 800-700 p.n.e. zaczęły powstawać grody obronne. Przykładem może być osada odkryta w Biskupinie w VIII wieku p.n.e.
W końcu I tysiąclecia p.n.e. i w pierwszych stuleciach n.e. na ziemiach polskich znaleźli się kolejno Scytowie, Germanie zza Odry, Celtowie i Goci ze Skandynawii. Wówczas Słowianie przesunęli się na zachód, gdzie wytworzyła się jednolita kultura słowiańska. Słowianie należą do ludów indoeuropejskich. W źródłach pisanych w I i II wieku n.e. pojawiła się nazwa Wenedowie (bądź Wenetowie), których historycy uważają za Prasłowian. W przeciwieństwie do ludów koczowniczych, zwanych Sarmatią, Wenedowie zamieszkiwali północno-wschodni kraniec Tacytowej Germanii. Był to obszar zamieszkiwany przez ludy osiadłe, a umowną granicą między dwoma strefami była rzeka Wisła. Kronikarz Jordanes, piszący w VI wieku, stwierdził, iż ludy słowiańskie pochodzą z jednej krwi i występują pod trzema nazwami: Wenedów, Antów i Sklawinów. W IV wieku Wenedowie podjęli ekspansję na zachód, południe i wschód, zajmując opuszczone przez ludy germańskie ziemie. Najwcześniej opanowali ziemie czeskie i słowackie po bitwie nad rzeką Nedao w 454 roku. W czasach Jordanesa żyli na północnych wybrzeżach Bałtyku w dorzeczu Wisły. Antowie na wschodzie zajęli ziemie między Dnieprem, Prypecią i Dniestrem. Natomiast Sklawini osiedlili się w V wieku między Cisą, Dniestrem i Dunajem w antycznej Dacji. W czasie wędrówek ludów mających miejsce w I wieku n.e. doszło do podziału Słowian na grupę:
- zachodnią, do której można zaliczyć plemiona polskie, pomorskie, połabskie (wieleckie), serbołużyckie, czeskie, morawskie i słowackie,
- wschodnią, czyli plemiona ruskie,
- południową, czyli Serbów, Chorwatów i Słoweńców.
Ostatnia grupa została oddzielona przez koczownicze ludy Awarów, Bułgarów i Węgrów, którzy kolejno, bo w VI, VII i X wieku opanowali dolinę Dunaju. Najbardziej znaczące dla historii Słowian stały się działania awarsko - słowiańskie. Na zachód od Łaby żyły plemiona germańskie, a nad Bałtykiem ze Słowianami graniczyły plemiona Bałtów, czyli Prusowie, Jaćwingowie, Litwini i Łotysze. W swym marszu na południe w VI wieku Słowianie opanowali Alpy Julijskie. Te tereny zamieszkiwały grupy plemienne takie jak: Dulebowie, Serbowie i Chorwaci. Po północnej stronie Alp Julijskich słowiański lud Karantanów pod wodzą księcia Samona (zobacz - państwo Samona) utworzył związek plemienny zwany Karyntią, ze stolicą w Krnskim Gradzie (obecnie Karnburg w Austrii), będący pierwszym w historii państwem słowiańskim.
Po okresie wędrówek ludów nastąpił okres ciągłości osadniczej. Ibrahim ibn Jakub - kupiec i podróżnik, Żyd z arabskiej Hiszpanii, który w połowie X wieku był w Europie Środkowej, między innymi w Czechach, tak pisał o Słowianach: Zamieszkują oni krainy najbogatsze w obszary zdatne do zamieszkania i najzasobniejsze w środki żywności. Oddają się ze szczególną gorliwością rolnictwu i poszukiwaniu środków do życia, w czym przewyższają wszystkie ludy Północy. Handel ich dociera lądem i morzem do Rusów i do Konstantynopola [...] We wszystkich krajach Północy głód nie powstaje wskutek braku opadów i długotrwałej suszy, lecz jedynie z powodu częstych deszczów i długotrwałego nagromadzenia wody gruntowej [...] Sieją w dwóch porach roku: późnym latem i na wiosnę. Najwięcej sieją prosa. Zimno jest dla nich zdrowe, nawet gdy jest bardzo wielkie, a gorąco zgubne. Ich wina i napoje upajające - to miód. Inne opisy i charakterystyki Słowian znajdziemy w dziełach pisarzy bizantyjskich z VI i VII wieku oraz w pracach historycznych Prokopiusza z Cezarei i Teofilakta Symokatty. Według nich Słowianie byli ludem barbarzyńskim, żyjącym z hodowli i rolnictwa. Rzeczywiście, podstawą ich utrzymania było rolnictwo. Ale po pewnym czasie zaczęli także zajmować się polityką. Tak więc można powiedzieć, że w wiekach VII-X ustrój gospodarczo-społeczny był bardzo rozwinięty. Stopniowo też tworzyły się większe trwałe wspólnoty, obejmujące po kilka wielkich plemion. Zazwyczaj jedno z plemion narzucało swoje zwierzchnictwo innym drogą podboju wewnętrznego. W ten sposób powstały nowe państwa słowiańskie, stanowiące zalążek państw współczesnych. Do nich należą: państwo bułgarskie, państwo wielkomorawskie, państwo czeskie i państwo ruskie.
Dzięki prowadzonym systematycznie wykopaliskom, poznajemy kultury całej Słowiańszczyzny. Kultury te rozwijały się od czasów paleolitycznych, czyli od pojawienia się praczłowieka. Wiemy, jaki charakter miały osadnictwo, budownictwo mieszkalne i obronne w różnych okresach. Jak wyglądały narzędzia, broń i sprzęt domowego użytku. Ta epoka historyczna ciekawi wielu historyków i archeologów. Prowadzone są liczne badania, których celem jest poznanie jak największej ilości faktów z życia pierwszych Słowian.
Opole
Od połowy I tysiąclecia na ziemiach słowiańskich była to wspólnota terytorialna, która obejmowała kilkanaście rodzin. W okresie pierwszych Piastów to najniższa jednostka administracyjno-podatkowa. Składała się z kilku wsi, obejmowała chłopów (dziedziców książęcych) oraz drobnych rycerzy. Opole odpowiadało zbiorowo za dostarczanie danin na rzecz księcia, a w razie popełnienia zbrodni musiało też ścigać mordercę. Od opola pochodzą nazwy etniczne, jak Opolanie oraz nazwy geograficzne, jak miasto Opole.
Działania awarsko-słowiańskie
W początkach VI wieku plemiona słowiańskie próbowały opanować Bizancjum wspólnie z ludami tureckimi. Jednak działania te zostały przerwane, ponieważ na Bałkanach pojawiła się nowa potęga militarna - Awarowie. Utworzyli oni potężne państwo, które pod koniec VII wieku stanęło na czele podporządkowanych sobie Słowian, prowadząc ich do walki przeciwko Bizancjum. Awarowie kolejno pobili plemiona huńskie i bułgarskie, rozbili związek plemion antyjskich, podporządkowali sobie Sklawinów dackich i osiedlili się nad dolnym Dunajem. Liczebność ich konnej armii wzrosła z 20,000 do 50,000. Jednak to nie był kres ich najazdów. W 562 i 565 roku n.e. najechali ziemie Franków, a rok potem przesiedlili się do Kotliny Karpackiej. Około roku 574 Awarowie, wspomagani przez Słowian zdobyli część ziem położonych nad dolną Sawą i środkowym Dunajem, wokół bizantyjskiej twierdzy Sirmium (obecnie Sremska Mitrovica) i zmusili cesarza Tyberiusza do zapłacenia 80 tys. złotych solidów. W 582 roku Awarowie zdobyli Sirmium, czyli wielki ośrodek miejski, a następnie kolejne twierdze: Augusta i Singidunum. Sklawinowie daccy i Antowie dostarczali im piechoty na pole bitew . Jednak współdziałanie to nie było stałe, gdyż Sklawinowie sprzeciwili się Awarom i wyprawili się samodzielnie w głąb ziem bizantyjskich. Działając samodzielnie zasiedlili niemal cały Półwysep Bałkański, cztery lata żyjąc w nim zupełnie swobodnie, bez lęku jak we własnej ziemi. Cesarz Tyberiusz zwrócił się wówczas do Awarów z propozycją zawarcia sojuszu przeciwko Słowianom. Kagan Bajan przyjął tę propozycję i z pomocą Bizancjum najechał ziemie Sklawinów dackich. Nie udało mu się jednak ostatecznie uzależnić od siebie plemion słowiańskich w Dacji. Jedynie Słowianie w Panonii zmuszeni zostali do uznania zwierzchnictwa Kagana, płacenia danin Awarom i dostarczenia im na wyprawy wojsk posiłkowych złożonych z piechoty. Około roku 590 cesarz Maurycjusz zorganizował kontrofensywę przeciw postępom awarsko-słowiańskim i próbował uwolnić od barbarzyńców cały Półwysep Bałkański. Dopiero po jedenastoletnich walkach odzyskał stracone ziemie. A w 602 roku armia bizantyjska przekroczyła Dunaj i przeniosła swe działania na tereny Sklawinów. Gdy jednak wojowniczy cesarz rozkazał żołnierzom spędzić całą zimę w Dacji, wojsko zbuntowało się i wyruszyło na Konstantynopol, gdzie osadziło na tronie cesarskim swego przywódcę - centuriona Fokasa. Panował on do 609 roku, kiedy to wybuchła wojna domowa, która spowodowała, iż Awarowie i Słowianie znów razem zaatakowali Bizancjum. W latach 609-615 Słowianie zasiedlili niemal cały Półwysep Bałkański. Około 614 roku pod przewodnictwem Awarów zajęli prawie całą Dalmację i jej stolicę - Salonę. Wówczas część miasta schroniła się do opustoszałego pałacu cesarza Dioklecjana, zakładając tam nowe miasto - Aspalaton (Split). Inni zbiegowie założyli miasto Raguzę, czyli dzisiejszy Dubrownik. Według Izydora z Sewilli, na początku 615 roku Słowianie zdobyli Grecję, a także oblegali bezskutecznie Tessalonikę. Około 625 roku dostali się do południowego krańca Peloponezu i zaatakowali Morze Egejskie łącznie z Kretą. Część ludzi została pobita przez Słowian, inni zmuszeni byli opuścić żyzne doliny i schronić się w górach. Ludność posługującą się dialektem romańskim nazwali Słowianie Włachami. Z biegiem czasu termin ten stał się synonimem zawodu pasterza i człowieka, który się cieszy z tego, iż żyje w pełnym poddaństwie. W roku 626 nastąpił kres działań awarsko-słowiańskich i powstało państwo Samona. Natomiast całkowity koniec państwa awarskiego nastąpił w 803 roku, za panowania Karola Wielkiego. Resztki ludów awarskich przetrwały najdłużej na terytorium chorwackim, zwanym Gacko (dzisiejsza Lika). Pamięć o nich, jako o potężnym ludzie, przetrwała wśród Słowian, a ich starosłowiańska nazwa obrzini dała początek słowiańskiej nazwie olbrzym.
Państwo Samona
Ostatnim wspólnym działaniem awarsko-słowiańskim było oblężenie Konstantynopola w 626 roku. Od strony azjatyckiej zagrażało stolicy Bizancjum. Miasta broniła potężna flota grecka. Zniszczyła ona flotyllę małych łódek słowiańskich. Po tej klęsce Słowianie zaczęli opuszczać Awarów. Kagan Bajan przerwał oblężenie Konstantynopola. Lecz antyawarskie wystąpienie Słowian przerodziło się w ogólnosłowiańskie powstanie. Na jego czele stanął władca plemion słowiańskich, kupiec frankijski - Samo, z pochodzenia Gal. Przez 35 lat kierował on państwem, którego ośrodek znajdował się w południowych Czechach i północnej Panonii, w ziemi Dudlebów. Do utworzonego przez Samona państwa należeli oprócz plemion czeskich, morawskich i panońskich, także i Słowianie Alpejscy, zwani Karantanami, nad którymi panował wówczas książę Waluk. Do walki z Awarami wyruszyły także ludy Serbów i Chorwatów. Serbowie zamieszkiwali odtąd tzw. Białą, czyli Północną Serbię - prawdopodobnie okolice Śląska, natomiast Chorwaci tzw. Białą Chorwację, czyli Małopolskę i północno-wschodnie Czechy. Po śmierci Samona około 661 roku rozpadł się utworzony przez niego związek plemion słowiańskich. Państwo awarskie nie odzyskało jednak swej poprzedniej potęgi. Kres istnieniu państwowości awarskiej położył dopiero Karol Wielki (768-814), który podbił Awarów i na ich ziemiach utworzył kilka marchii, czyli terenów przygranicznych, okręgów administracyjnych.
Państwo Wielkomorawskie
Na początku IX wieku na terenie dzisiejszych Moraw, Czech, Słowacji, Panonii oraz prawdopodobnie również Łużyc, Śląska i kraju nad górną Wisłą, istniało stosunkowo duże i silne Państwo Wielkomorawskie. Stolicą państwa był Welehrad. Władca Wielkich Moraw - książę Mojmir - na początku IX wieku przyjął chrzest wraz z całym narodem, co spowodowało zaliczenie tego państwa do niemieckiej diecezji w Passawie (Passau). Jego następca, książę Rościsław, pragnął zapobiec całkowitemu uzależnieniu swego państwa od Niemiec i dlatego postanowił upowszechnić chrześcijaństwo. W tym celu zwrócił się do cesarza bizantyjskiego - Michała, z prośbą o przysłanie mu misjonarzy, którzy mogliby przygotować zastępy duchownych wielkomorawskich pochodzenia słowiańskiego. Cesarz przysłał na Morawy dwóch braci, z pochodzenia Greków - Konstantego (który po wstąpieniu do klasztoru przyjął imię Cyryla) oraz Metodego. W roku 863 rozpoczęli oni swą działalność misyjną. Przywieźli ze sobą słowiański przekład Ewangelii, psałterza i tekstów modlitw. Musieli stworzyć odpowiedni słowiański alfabet, ponieważ Słowianie nie posiadali piśmiennictwa. Powstały dwa alfabety słowiańskie. Pierwszy z nich, starszy, tzw. głagolica (nazwa zaczerpnięta od staro-cerkiewno-słowiańskiego wyrazu głagoł, co oznacza słowo) oparty był na greckiej minuskule. Jego autorem był prawdopodobnie Cyryl. Natomiast drugi, tzw. cyrylica, oparty na greckiej majuskule, używany jest do dziś przez Słowian. Cyrylica została ustalona po śmierci Cyryla przez jego uczniów i nazwana cyrylicą na jego cześć. Ich działalność spotkała się z gwałtownym atakiem misjonarzy przybyłych z Niemiec. Metody został oskarżony o herezję, ale w końcu papież uznał jego rację i wyraził zgodę na nabożeństwa słowiańskie. W 885 roku, po śmierci Metodego, jego uczniowie zostali z Moraw usunięci, a niektórzy z nich schronili się w Bułgarii, wprowadzając tam język słowiański do liturgii. Następca Rościsława, Świętopełk, w końcu IX wieku zdołał znacznie rozszerzyć terytorium państwa, podbijając Panonię, Czechy, tereny serbołużyckie, Śląsk oraz ziemie Wiślan. Na przełomie IX i X wieku pojawili się nad Dunajem Węgrzy. W 906 roku rozbili Państwo Wielkomorawskie, opanowali Panonię i Siedmiogród, podporządkowując sobie miejscową ludność słowiańską i narzucając stopniowo swój język.
Ustrój gospodarczo-społeczny Słowian
Podstawą utrzymania Słowian było rolnictwo. Słowianie siali dużo prosa, uprawiali jednak coraz więcej zbóż ozimych i jarych, jak: pszenicę, reż (żyto) i owies. Uprawiali także groch, kapustę, soczewicę, rzepę, ogórki, marchew, chmiel, mak, len i konopie. Hodowali konie, bydło, świnie, owce, kozy, kury, gęsi, kaczki. Zajmowali się zbieractwem jagód i grzybów i łowami na grubego zwierza. Lubili łowić ryby. Wyrabiali niezbędne sprzęty domowe, narzędzia i broń. Najważniejszym z rzemiosł domowych było tkactwo. Oprócz zboża i mięsa spożywali Słowianie mleko i jego produkty, miód, piwo wyrabiane z chmielu i owoce. Na obszarach leśnych Słowianie często przenosili swe osady w promieniu kilku lub nawet kilkunastu kilometrow. Według Prokopiusza z Cezarei mieszkają w nędznych chatach, rozsiedleni z dala jedni od drugich, a przeważnie każdy zmienia kilkakrotnie miejsce zamieszkania. Przyczyną tego był wypaleniskowy sposób prowadzenia gospodarki rolnej. Stąd występują do dziś takie nazwy jak: Żary, Żarki, Praga (od prażenia), Trzebinia (od trzebieży, czyli karczowania lasu). Na użyźnionej popiołem ziemi między niewykarczowanymi pniami uprawiano przez kilka lat zboże, ale po wyjałowieniu ziemi należało przenieść się na inny obszar. W wieku VIII upowszechniło się rolnictwo sprzężajne. Ziemię uprawiano odtąd za pomocą radła, zaopatrzonego w żelazne okucie, tzw. radlicę, a następnie w żelazny krój przecinający korzenie, co umożliwiało zbieranie obfitszego plonu z pola. W czasie wędrówki ludów na Bałkany Słowianie żyli w okresie tzw. demokracji wojennej. Najbogatsze rody tworzyły starszyznę plemienną. Jej członkom przysługiwały tytuły żupanów i władyków. Najwyższa władza należała jednak do ogółu wolnych członków plemienia zdolnych do noszenia broni. Podstawową formą życia społecznego Słowian był ród patrymonialny (tzw. verv), oparty na związkach krwi, jednoczący rodziny wywodzące się od wspólnego przodka. Te grupy rodzin tworzyły z czasem wspólnotę terytorialną, zwaną opolem. W wiekach VIII-IX rodziny stawały się coraz mniej liczne. Pozycja kobiet w rodzinie patriarchalnej była niska. Kobieta pozostawała pod władzą ojca, brata lub męża. Źródła podają, iż istniał zwyczaj palenia ze zwłokami męża, na stosie pogrzebowym, także i wdowy. Miały jednak kobiety osobowość prawną i prawo dziedziczenia ziemi. Po śmierci męża wdowa z rodu książęcego mogła uczestniczyć w zarządzaniu państwem odziedziczonym przez jej nieletnich synów. W pierwszych wiekach naszej ery isniały nieliczne zawody rzemieślnicze. Natomiast już w X wieku spotykamy rzemiosła hutników, kowali, cieśli, kołodziejów, sanników, zdunów, tokarzy, garbarzy, szewców, niewodników (wyrabiających sieci), łagiewników (miodowników i piwowarów) i złotników. Na Bałkanach rozwijała się warstwa ludzi zamożnych, posiadająca własne gospodarstwa rolno-hodowlane. Głównym ich zadaniem było rzemiosło wojenne. Powstawały nowe zawody rzemieślnicze, takie jak szłomnik, który wyrabiał hełmy potrzebne do walki. W czasie najazdów Słowianie zdobywali twierdze dzięki podstępom. Po zdobyciu jakiegoś terytorium mordowali mężczyzn i zabierali do niewoli kobiety i dzieci. Ludzi zabijali na palu lub tłukąc ich pałkami. Słowianie przykładali dużą wagę do polityki. Rządził wiec plemienny, czyli zgromadzenie wolnych mężczyzn, który był zdominowany przez możnych. Na czas wojny powoływano wodza, zwanego księciem lub wojewodą. Takim wodzom udawało się niekiedy przedłużyć swą władzę na okres pokoju, czasem zaś połączyć pod swoim panowaniem dość znaczne tereny. Przykładem może być państwo Samona, utworzone na Morawach w trakcie walk z Awarami. Każda grupa ludności zobowiązana była do uiszczania podatku (tzw. dań) w produktach swego zawodu rzemieślniczego. Na ludności rolnej ciążył obowiązek dostarczania produktów rolno-hodowlanych w celu utrzymania księcia i jego rodziny. Pierwsi Słowianie nosili odzież z lnu, konopii, wełny, skór i futer. Ze skór wyrabiano także obuwie. Na głowach mężczyźni mieli czapki futrzane, a kobiety - chusty. Mężczyźni nosili długie włosy. Ostrzyżone włosy mieli jedynie niewolnicy, przebywający w domach swych gospodarzy w charakterze czeladzi.