Zagadnienie nr 3
Początki refleksji teoretycznej w pierwotnej krytyce literackiej w okresie przed Platonem (od refleksji metapoetyckiej do polemiki).
Grecka teoria literatury
Poezja grecka okresu archaicznego charakteryzuje się dosyć wysoką świadomością teoretyczną poszczególnych twórców, trudno jednak stwierdzić, czy poszczególne stanowiska składają się na jedną ogólną koncepcję literatury (takie koncepcje - i to na dosyć wysokim poziomie - pojawiają się wraz z Platonem i jego twórczością).
Pierwsze dojrzałe ujęcia teoretyczne - V i IV w. p.n.e.
Refleksje preteoretyczne na temat poezji można znaleźć już w najstarszych utworach:
Iliada i Odyseja - poezja, „sztuka pieśni” jako dar Muzy,
Homer mówił, że poeta cieszy się uznaniem, ponieważ swój dar i natchnienie otrzymuje bezpośrednio od Apollona i Muz: jego pieśni zapewniają ludziom nieśmiertelność.
Iliada - w ks. IX Achilles opiewa „sławne czyny mężów”, ponieważ sprawia to przyjemność jego sercu,
Już u Homera można znaleźć wzmianki o pewnych gatunkach literackich (nawet próby tworzenia - pean, tren, hymn).
Hezjod (ok. VIII w. p.n.e.), poezja dydaktyczna:
koncepcja poety jako ulubieńca Muz, obdarzonego przez nie darem pieśni (w swych utworach Hezjod pisze, że to właśnie Muzy nauczyły go poezją opiewać przeszłość i przyszłość, co odróżniało go od skupionego tylko na przeszłości Homera);
u Hezjoda pojawia się również rozróżnienie na prawdę i fikcję literacką (Muzy umieją mówić rzeczy nieprawdziwe, podobne do prawdy, oraz - gdy chcą - także prawdę);
Muzy nie tylko inspirują poetę (dostarczanie tworzywa, tematyki), ale też pomagają mu w literackiej „obróbce” tego tworzywa;
Samoświadomość poetycka także w refleksjach teoretycznych Pindara (518-438 p.n.e.):
(jak poprzednicy) poeta zawdzięcza inspirację Muzom/Apollinowi/bogom, ALE wg Pindara nie są to jedyne przyczyny tej inspiracji: poeta jest pośrednikiem między ludźmi a bogami oraz tym, który daje nieśmiertelność ludzkim czynom
poezja jest dla Pindara skutkiem naturalnego talentu, a nie ćwiczeń i techniki; wynika to z filozofii życia i szacunku dla wrodzonych wartości,
funkcja poezji: nie tylko zapewnia unieśmiertelnienie ludzkich czynów, ale również jest ważnym czynnikiem społecznym;
poezja a prawda: potępienie kłamliwych opowieści o bogach w poezji Homera (inspiracja boska nie jest zdaniem Pindara usprawiedliwieniem dla tych kłamstw);
dowód na pogłębienie samoświadomości poetyckiej: „prawa” władające poezją znane są niewielu twórcom i przez to też niewielu ich przestrzega - dlatego zdaniem Pindara należało ograniczyć rozmiary hymnu, przemilczeć niektóre sprawy, dokonywać selekcji materiału;
klasyczna tragedia grecka przynosi mało refleksji teoretycznoliterackich;
dużo krytyki literackiej w „starej komedii” attyckiej - głównie chodzi o twórczość Arystofanesta (450-385 p.n.e.):
Arystofanesa interesowały przede wszystkim społeczne i praktyczne aspekty poezji, a szczególnie dramatu na tle stosunków społecznych i politycznych w Atenach w ostatnim dziesięcioleciu V w. p.n.e. (Arystofanes atakuje bardziej „postępowe” prądy epoki),
dwie z jedenastu zachowanych komedii (Kobiety święcące Tesmoforie oraz Żaby) poświęcone są w całości tematyce literackiej:
- cel ataku - Eurypides;
- Kobiety... - parodia skłonności Eurypidesa do tworzenia nieprawdopodobnych sytuacji, jego dążeń do oryginalności i śmiałych eksperymentów scenicznych,
- Żaby - przykład praktycznej, udramatyzowanej krytyki literackiej (Dionizos, bóg tragedii, rozstrzyga spór Ajschylosa [sic!] i Eurypidesa o pierwszeństwo wśród twórców tragedii, przyznając je Ajschylosowi, ale podkreśla przy tym także zasługi Eurypidesa),
w całości Żaby podejmują problem wartościowania dzieł literackich na przykładzie twórczości dwóch wielkich tragików ateńskich:
- priorytet daje Arystofanes idealizmowi i wzniosłemu stylowi Ajschylosa (w przeciwieństwie do realizmu i nowatorstwa Eudypidesa [cóż zrobić? z Arystofanesa był po prostu konserwatysta]),
- poezja ma spełniać ważne zadania etyczne, a poeci powinni stać się nauczycielami w procesie doskonalenia moralnego obywateli,
- Arystofanes nie chce przyjąć poglądu Eurypidesa, że celem sztuki jest jedynie oświetlanie rzeczywistości, a nie próba jej oceny etycznej;
Sofiści (najważniejsi: Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz z Elidy, Prodikos z Keos) - interesowały ich przede wszystkim zagadnienia językowe i stylistyczne, gdyż działali oni wszyscy również jako nauczyciele wymowy;
jedną z najważniejszych kwestii, którą poruszali, stanowiło zagadnienie, czy istotę poezji stanowią słowa, czy też zawarta w nich mądrość życiowa, tzn. czy podstawowym składnikiem poezji jest forma czy treść,
także interesowali się problemem stosunku przyrody do sztuki, istoty piękna oraz zagadnienie tzw. stosowności (prépon),
Gorgiasz z Leontinoi (482-374 p.n.e.): wyraźniej niż inni sofiści wysuwał twierdzenie, że sztuka wymowy jest ściśle spokrewniona z poezją; jako sofista utrzymywał, że efekt przemówienia nie zależał od merytorycznej jego zawartości, ale od tego, czy mówca potrafi dostatecznie zręcznie stosować zasady stylistyczne, aby wywrzeć wrażenie na audytorium (w rezultacie Gorgiasz stał się pierwszym na gruncie greckim teoretykiem prozy artystycznej)
- wkład Gorgiasza w rozwój teorii literatury to przede wszystkim stworzenie podstaw metodologii badawczej oraz wypracowanie części terminologii teoretycznoliterackiej w zakresie składni poetyckiej,
- był również twórcą iluzjonistycznej (apatycznej) teorii słowa - wg niej słowa wprowadzają duszę w stan omamienia (w pierwszym rzędzie odnosi się to do tragedii i komedii, a także wymowy),
- z Gorgiaszem łączy się również zastosowanie w prozie szeregu figur stylistycznych, a także tzw. homoiotéleuta (równozgłoskowych klauzul okresów zdaniowych i zrytmizowania prozy);
Izokrates (436-338 p.n.e.) - wpływ sofistów; ateński mówca i teoretyk wymowy; tak jak Gorgiasz traktował prozę retoryczną jak dzieło sztuki;
propagował zasadę ogólnego wykształcenia i twierdził, że aby dobrze mówić, trzeba dobrze znać przedmiot, a wykształcenie ogólne uczy i dobrze myśleć, i dobrze przemawiać,
w przeciwieństwie do Gorgiasza, Izokrates nie zalecał upodobniania prozy do poezji (proza miała być oryginalna i mieć swój „prozatorski” charakter),
gatunki prozaiczne: 1) mity i fabuły, 2) paradoksografie i enkomiografie, 3) historiografie, 4) wymowa publiczna i polityczna, 5) mowy doradcze;
Myśl grecka w dużym stopniu wpłynęła na uformowanie się i rozwój rzymskiej myśli krytycznej (inspiracje w kwestiach uszczególnionych, kierunki metodologiczne). Krytyka grecka nie tylko zainspirowała rzymską myśl krytyczną, ale nieustannie ją wspomagała i uzupełniała.
- 2 -