Zagadnienie 12 Drukarstwo europejskie w XVII w.
Na podstawie H. Szwejkowska Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Warszawa 1987.
XVII w. - przejawy życia kulturalnego tłumione przez długotrwałe wojny i walki wyznaniowe, dlatego twórczość literacka i sztuka typograficzna nie miały warunków do rozwoju.
negatywny wpływ na kraje Europy środkowej miała wojna trzydziestoletnia, która wybuchła w 1618 r. w Czechach, do 1635 r. miała charakter religijny (katolicy - kontra protestanci), brały w niej udział prawie wszystkie państwa Europy (głównie Niemcy, Francja, Czechy, Szwecja), a do 1648 polityczny, zakończona pokojem westfalskim (autorka książki wspomina kto z kim walczył i dlaczego, ale to chyba nie ma większego znaczenia dla danej dziedziny i naszego egzaminu, zainteresowanych odsyłam do podręczników historii).
skutki wojny były długofalowe, w Niemczech i Czechach niektóre dzielnice straciły 90% ludności, upadły bogate miasta, straszne zubożenie krajów, zacofanie handlu, brak potrzeb kulturalnych
od połowy XVI w. Niderlandy wiodą prym w drukarstwie europejskim, a w XVII z południowej Antwerpii (pod władzą katolickiej Hiszpanii), największe ośrodki powstały w Lejdzie i Amsterdamie.
dlaczego tak mały kraj zdołał się wybić w produkcji książek ? -
wojna ominęła Niderlandy.
liberalny ustrój sprzyjał wolnemu rozwojowi rzemiosł i twórczości literackiej.
w państwach absolutystycznych, takich jak, Francja, Hiszpania, a zwłaszcza Anglia - bardzo surowa polityczna i kościelna cenzura.
w Niemczech pomimo wojny ruch drukarski się wzmagał, ale nie można mówić o jakiejś dbałości estetycznej, czy po prostu o sztuce drukarskiej, może ze względu na podejście do książki - drukarstwo to rzemiosło, a książka to mniej lub bardziej pokupny towar handlowy.
książka, zarówno treść jak i forma, była podporządkowana barokowemu stylowi
w nauce XVII w. dwa bardzo ważne kierunki - filozoficzny i przyrodoznawczy - F. Bacon, I. Newton, R. Descartes, Spinoza, Leibnitz.
w literaturze Szekspir, Moliere, Racine, Lafontaine, Cervantes.
wielu wszechstronnie uzdolnionych ludzi, wykształcił się typ polihistoryka - powstanie towarzystw naukowych - Akademia Francuska, Royal Society, Akademia Nauk w Berlinie.
ekspansja państw kolonialnych - wielkie dzieła geograficzne, w Holandii rozwija się kartografia i twórczość nautyczna.
podróżnicy badają faunę i florę krajów egzotycznych, itp., itd.
potrzeba znajomości języków Wschodu (dyplomacja, chrystianizacja), dlatego jak w XVI w drukarze starali się zdobyć czcionki greckie, tak tym razem zabiegali o komplet czcionek orientalnych (słynne pisma orientalne Drukarni Kongregacji Propagandy Wiary w Rzymie, Drukarni Królewskiej w Paryżu, Elzewirów w Lejdzie.)
wydawnictwa tego wieku obfitują w długie ciągi wielotomowych dzieł.
Ważniejsze ośrodki drukarskie i oficyny XVII w.
Holandia
w XVII w. osiągnęła niebywały rozkwit i ożywienie drukarstwa.
wtedy w Holandii drukowały nawet obce narody, zwłaszcza Francuzi (czasopisma)
główną zasługą była wolność wydawnicza, bardziej liberalne podejście do organizacji cechowej, swoboda zawodowa holenderskich drukarzy, wybitne indywidualności - Elzewirowie.
w drugiej połowie XVI w. siedem prowincji północnych Niderlandów zdołało wyzwolić się spod zależności Hiszpanii (pokój westfalski 1648), polityczna i religijna wolność ale i bogate kolonie zamorskie, które na przełomie XVI/XVII zapewniły państwu rozwój gospodarczy i kulturowy.
do północnych prowincji licznie przybywali prześladowani na hiszpańskim południu.
już od końca XVI w. dominowała w przemyśle kartograficznym, brak naukowej samodzielności, ale najwspanialsze i najcenniejsze mapy i atlasy - dokument morskiej potęgi i znaczenia kolonialnego.
fabryka globusów ziemi, firmamentu niebieskiego i ozdobnych map ściennych.
liczne dzieła i opracowania z dziedziny żeglarstwa, czego ośrodkiem był Amsterdam, w którym działali najwięksi mistrzowie tej sztuki, kartografowie Wilhelm Janszoona Blaeu (1571 - 1638) i jego syn Jan.
Wilhelm w Danii uczył się matematyki, astronomii i geografii u sławnego astronoma Tychona Brahe.
Po powrocie w Amsterdamie założył warsztat sztycharski i drukarnię i od 1599 w wielkiej ilości wydawał mapy, produkował globusy, pisał dzieła nautyczne.
to on w 1620 r. ulepszył nie zmienioną od czasów Gutenberga prasę drukarską, upraszczając jej mechanizm.
głównym wydawnictwem Theatrum orbis terrarum, sive Atlas Novus, którego Wilhelm wykonał 2 pierwsze tomy, a resztę po jego śmierci w 1638, opracował jego syn Jan, który połączył swój warsztat z drukarnią ojca.
Jana rozsławił Atlas Maior, z mapami olbrzymich rozmiarów, najpierw w 11 tomach w 1662, a potem 12 (tekst francuski), jest to najlepsze wydanie tego dzieła, a wreszcie 1659 - 1672 wydanie hiszpańskie w 10 tomach.
Atlas Maior, jest najcenniejszym i najbardziej reprezentatywnym dziełem swojej epoki.
Miedzioryty map wykonane bardzo starannie, uzupełniają je przedstawienia ludzi w strojach regionalnych, narzędzia, przyroda, otoczenie i herby.
z innych drukarzy Holandii- Van Waesbergowie, którzy przybyli z Antwerpii, przez 300 lat, od XVI do poł. XIX w. byli drukarzami; Jan Janssonius, obrotny, wydajny drukarz i księgarz, który współzawodniczył z Elzewirami, oficyny również w Gdańsku; Józef Athis (1635 - 1700), hiszpański Żyd, który prawdopodobnie pierwszy zastosował wynaleziony w Lejdzie przez Mullera prototyp stereotypii.
Francja
właściwie historia Drukarni Królewskiej w Paryżu, powołanej do życia i popieranej przez królów francuskich i ich mężów stanu (Mazarin, Richelieu).
w Paryżu skupiało się całe umysłowe i artystyczne życie kraju.
sytuacja drukarzy francuskich bardzo ciężka ze względu na surową cenzurę i organizację cechową.
dodatkowo trudne warunki gospodarcze.
dlatego książka francuska, oprócz tej z Druk. Król., przeciętna.
z czasem jednak drukarstwo rozszerza się terytorialnie - prowincje alpejskie, Korsyka.
instytucja utrzymywana z dotacji państwowych,
miała przywrócić wspaniałą tradycję drukarstwa francuskiego z XVII w.,
prekursorami byli drukarze królewscy
faktyczne otwarcie w 1640 przez Ludwika XIII, staraniami kard. Richelieu (środki materialne).
oficyna otrzymała pomieszczenie w Luwrze
posiadała piękną antykwę i kursywę Jana Jannon z XVII w.
czcionki greckie K. Garamonda, pisma orientalne.
Ludwik XIV pragnął aby jego drukarnia była najwspanialsza.
w 1692 Francuska Akademia Umiejętności powołała specjalną komisję z Mikołajem Jaugeonem na czele, który zaprojektował kształt liter według praw geometrycznych (wpisane w kwadraty), jakie już wcześniej zastosował Durer i Godfryd Tory.
litery złagodził Grandjean - Romain du roi.- duży kontrast pomiędzy liniami głównymi a ubocznymi, bardzo cieniowane, lekkie wytworne.
I okres działalności - przeważnie druki religijne - Imitatio Christi, N.T., Wergiliusz, Horacy, Swetoniusz.
II okres druki urzędowe, akta posiedzeń, zarządzenia, dokumentacja życia dworu, liczne druki okolicznościowe.
instytucja naukowa - dzieła przyrodnicze Buffona.
bogaty wystrój dekoracyjny - barok rokoko, obficie ilustrowane, piękne czcionki, dobry papier,
drukarnia funkcjonowała pod zarządem dyrektorów powoływanych przez króla- 1wszy- S. Cramoisy- wybitny drukarz francuski, Vitre- drukował dzieła orientalne (gramatyki językó wschodnich, tureckiego, arabskiego, syryjskiego), ale głównym jego dziełem jest BIBLIA POLYGLOTTA z 1645, w 10 tomach.
1691- 1793 drukarnia w rękach rodziny Anissonów.
z inicjatywy wychowawcy delfina, król Ludwik XIV na swój koszt rozkazał wydać autorów klasycznych przystosowanych do celów dydaktycznych- Ad usum Delphini - zaopatrzone w komentarze, słowniki, od 1671 Lyon, 64 tomy, 4° (czwórka).
Niemcy i Austria.
XVII dla Niemiec katastrofa, wraz z zahamowaniem rozwoju życia kulturalnego i ekonomicznego upada sztuka typograficzna, do najniższego w jej dziejach poziomu - wynik wojny 30 letniej
drugą przyczyną upadku było zwycięstwo miedziorytu nad drzeworytem, dlatego sztycharze przejmują prymat w sztuce sporządzania i wyposażania książek.
surowa organizacja cechów wpływa ujemnie na drukarstwo
charakterystyka jezuity (lekko przesadził), w polemice wyznaniowej (protestantyzm-katolicyzm): papier ciemny, nasiąkający jak bibuła, brudny, wiotki, farba jak smołą szewska, rozmazująca się, plamiąca, czcionki grube, zbite, druk niedbały.
ale mimo wszytko wzrastała liczba drukarń i wydawnictw, kraj był zalany literaturą polemiczną, moralizatorską i dewocyjną w najgorszym gatunku.
naukowe wydania to prace przyrodnicze, geograficzne, poruszające zagadnienia Wschodu, języków orientalnych.
rosnąca przewaga lipskich targów księgarskich nad targami frankfurckimi- z zachodu na południowy wschód- wybijanie się Lipska, Berlina, Norymbergi, Jeny i Wiednia.
Frankfurt nad Menem.
długo utrzymał swój prymat
czcionki frankfurckich odlewni zwłaszcza garamond były sprzedawane w całym kraju i za granicą.
druga specjalność to miedziorytnictwo - duże dzieła ilustrowane, wysokiej jakości.
dwie rodziny sztycharzy:
starsza de Bry:
Teodor de Bry (1528-1598)opuścił Niderlandy z powodu sympatii do reformacji i w końcu XVI w. osiedlił się we Frankfurcie, najpierw założył sklep ze sztychami i księgarnię zarazem, a potem warsztat miedziorytniczy, pracowali w nim jego dwaj synowe Jan Teodor i Jan Izrael.
Teodor ojciec sztychował 198 portretów wybitnych mężów do czterotomowego dzieła Boissarda Icones virorum ilustrorum, zaczął wielkie dzieło zbiorowe o podróżach do Indii, wydawane po łacinie, francusku i niemiecku, za jego życia ukazało się 6 części, w 1634 całość 25 części.
Jan Teodor (1561-1623) prowadził dalej przedsiębiorstwo ojca.
najbardziej znanymi dziełami są ryciny do książek Boissarda:
Jan Teodor pracował również nad wydawnictwem Theatrum Europaeum- miał przedstawiać ilustracje do całej współczesnej historii, do 1728 roku, 21 tomów.
młodsza Merianów.
w 1624 roku warsztat de Bry nabył jego zięć i współpracownik Szwajcar z pochodzenia Mateusz Merian (1593-1650), który bardzo rozbudował zakład i upowszechnił w niemczech ilustrację miedziorytniczą.
seria 258 miedziorytów, przedstawiających postaci biblijne, później z pełnym tekstem Biblii.
najbardziej wartościowa i największa praca to widoki miast Topographie, z tekstem Marcina Zeillera, do 1671 31 części, zawierających 92 mapy i ponad 2000 planów i widoków miast różnych krajów.
Merian przeważnie przygotowywał tylko rysunki, sztychowali jego rzemieślnicy.
drobiazgowo pokazywał wszystkie szczegóły miasta, herb nad całością, figury alegoryczne, elementy folklorystyczne.
w pracy pomagały mu jego dzieci, Mateusz, Kasper i Sybilla.
Maria Sybilla Merian (1647-1717) była dobrą malarką i rysowniczką, ilustracje kwiatów i owadów, przeprowadziła nawet wnikliwe studia nad owadami w Surinam w Ameryce południowej, i ogłosiła później Metamorphosis insectorum Surinamensium, 60 miedziorytów.
Lipsk
dzięki uniwersytetowi i centralnemu położeniu w drugiej połowie XVII wybił się na czoło całego ruchu księgarskiego w Europie środkowej.
wiosenne i jesienne targi - międzynarodowe kontakty księgarzy.
w dziedzinie czasopism przodujące stanowisko, od 1595 roku periodyczne katalogi księgarskie wyd. przez Henninga Grossego.
w 1660 Tymoteusz Ritzsch puścił w obieg pierwszy dziennik Neueunlaufende Nachricht...od 1734 Leipziger Zeitung.
lipski profesor Otton Menke założył w 1682 roku pierwsze czasopismo lit-nauk. Acta eruditorum.
Norymberga
wybiła się rodzina Endterów, indywidualności jak Jaochim von Sandrand i Jan Homann.
Wolfgang Endter był pierwszym wielkim przedstawicielem rodziny, tak rozwijał firmę, że produkcja dorównywała ilość elzewirów w najlepszym ich okresie.
zwłaszcza, że działalność Wolfganga przypada na lata wojny 30letniej.
wytrwałość pracowitość, zmysł kupiecki, liczne podróże, podobny do Elzewirów,
uruchomił w Norymberdze odlewnię czcionek, która z czasem zamieniła się w odrębne przedsiębiorstwo.
wspaniała Biblia Kurfurstenbibel, lub Weimarska, sławna przez miedzioryty Sandrarda.
przetrwała do 1717.
Joachim von Sandrard, ilustrator Biblii weimarskiej, nie był drukarzem, miał wielki wpływ na rozwój historii sztuki- teutsche Academie de Bau-, Bild-, und Mahlerei-Kunste, w 2 tomach, wybór sztuki miedziorytniczej, ozdobione winietami, portretami i licznymi obrazami wykonanymi w miedzi, traktuje o zasadach architektury i malarstwa.
Jan Homann kartograf niemiecki, geograf, członek Królewskiego Towarzystwa Naukowego, założył własny warsztat sztycharski i drukarski, przystosowany do produkcji map i globusów, wydawał atlasy Grosser Atlas z 126 mapami, Atlas methodicus (szkolny), miniaturowe globusy i inne pomoce do nauki geografii, własnoręcznie wykonywał swoje mapy, bardzo dobry rytownik, po jego śmierci syn przejął zakłąd i nosił on nazwę Drukarni dziedziców Homanna.
Wiedeń
oprócz ciężarów wojny trzydziestoletniej także zagrożenie tureckie (oblężenie 1683)
w wyniku tego upadek uniwersytetu, wzmożona ostra cenzura (bo kontrreformacja)
korzystne to, że w mieście krzyżowały się różne kierunki kulturalne i polityczne- włoskie, hiszpańskie, francuskie, a także słowiańskie.
krzewienie się literatury polemicznej i nauk językoznawczych, wydawano dużo druków obcojęzycznych.
z 400 drukarzy wybijają się dwa nazwiska:
S. Mateusz Cosmerovius (Kocmyrzowski) pochodził z Polski, wychowanek krakowskich jezuitów, uczył się fachu u Cezarego, tu uruchomił swoją drukarnię, którą potem w 1640 przeniósł do Wiednia. Później rozbudowana dzięki oficynie żony- powstało wielkie przedsiębiorstwo. 1641 został drukarzem uniwersyteckim, a później nadwornym. Wydawał oficjalny organ dworu Ordinari und Extraordinari Zeitung. Nobilitowany, przybrał miano Cosmerovius von Lorenzberg. W ciągu 34 lat działalności wydał ponad 350 tytułów w języku łacińskim, niemieckim, włoskim, węgierskim i hiszpańskim. Drukował również polskich autorów. Najpłodniejszy drukarz Wiednia. Oficyna działała jak dochodowe przedsiębiorstwo, na zasadzie kalkulacji handlowej- liczne druki okolicznościowe, podręczniki, dewocjonalia, teksty teatralne, libretta operowe- to co miało szansę dobrze się sprzedać.
Jan van Ghelen był drukarzem z powołania. Działał na przełomie 2 epok drukarskich. Jego edycje nie wybijają się nad przeciętność, ale sam Ghelen nie był przeciętnym drukarzem. Przez swe zamiłowanie do sztuki typograficznej, do artyzmu był poprzednikiem wielkich drukarzy XVIII, prekursorem ludzi oświecenia. Pochodził z Antwerpii. Wyspecjalizował się w drukach obcojęzycznych, zwłaszcza włoskich tekstach operowych. W 1716 był drukarzem nadwornym, jego oficyna była pierwsza w Austrii. Jego warsztat prowadzony przez potomków, ludzi spoza rodziny jako Drukarnia dziedziców Ghelena przetrwał do 1857.
Należy wymienić małe przedsiębiorstwo nieprzeciętnego znawcy języków Franciszka Menińskiego. Pochodził podobno z Polski, gdzie pełnił rolę wychowawcy u Radziwiłłów i na innych dworach magnackich. Tak dobrze opanował polszczyznę, że wydał po łacinie gramatykę języka polskiego, także języków włoskiego i francuskiego, które przeznaczone były dla jego wychowanków Polaków. Dwa pobyty na Wschodzie sprawiły, że przyswoił sobie języki orientalne, by potem pełnić rolę tłumacza. Założył drukarnię własnym kosztem, w której w ciągu siedmiu lat wydał słownik języka arabskiego, tureckiego, perskiego, w czwerech tomach in folio pt. Thesaurus linguarum arientalium... 1680. Gramatyka turecka to piąty wolumin. Wykonał sam bez żadnej pomocy, składał, drukował i korygował. Drukarnia i większość składu spłonęła podczas oblężenia Wiednia. Stworzył podwaliny pod późniejszy rozwój studiów orientalistycznych i drukarstwa orientalistycznego, z których Wiedeń potem słynął.
Jan i Pankracy Lobingerowie- wędrowni giserzy (producenci szcionek), Meniński sprowadzil Jana, który wygrawerował i odlał mu czcionki arabskie.
Anglia
XVII niepokoje i zamieszki wewnętrzne, rozwój i upadek purytanizmu, na zewnątrz potęga handlowa.
sprawy religijne i polityczne na pierwszym miejscu, sztuka, literatura, książki zaniedbane.
surowa cenzura tolerowała tylko przeciętnych drukarzy- traktaty polityczne, teologiczne, pamflety.
zakaz sprowadzania książek z zagranicy.
w Londynie 20 drukarń, poza nim drukarstwo dozwolone tylko w 2 miastach uniwersyteckich (Oxford i Cambridge), 4 odlewnie czcionek, ale ledwo się utrzymywał- sprowadzano czcionki z Holandii.
pod sam koniec XVII ważna uchwała otwierająca szerszą drogę dla ruchu książki- 1695 „swoboda nie krępowanego druku” Liberty of Unlicensed Printing, obaliła terytorialne ograniczenie druku, surowe przepisy cenzury, możliwy rozwój typografii w miastach prowincjonalnych.
angielski miedzioryt XVII w pod wpływem obcym - Van Dyck ustalił styl grafiki.
w ilustracji najbardziej wpływowy Czech Wacław Hollar.
ukazały się mimo wszystko wybitne dzieła Bacona i Miltona.
największym wydarzeniem wydawniczym było wydanie zbiorowe dzieł W. Shakespeara w 1623 w folio- przeciętny drukarz W. Jaggard zyskał sobie sławę, zaprosił do współpracy komisję wydawniczą (3 przyjaciół autora, znawców i wielbicieli jego dramatów).
drugie wielkie dzieło to Biblia polyglotta, 4ta z kolei Biblia wielojęzyczna, inaczej Biblia Waltoniana (biskup który ją wydał), w 6 tomach in folio w latach 1654-1657, tłoczona przez Tomasza Roycrofta, głębia i rozległość naukowego opracowania i ogromna erudycja edytorów, w 9 językach, pierwsze dzieło które wyszło na zasadzie subskrypcji.
w Oxfordzie ruch drukarski połączony z uniwersytetem zyskał znaczenie, arcybiskup Canterbury zyskał wiele przywilejów dla drukarstwa, zaopatrzono oficynę w piękne czcionki greckie Silve LetterI , Jan Fell- wielki organizator i protektor drukarni, on zaopatrzył w materiał typograficzny- z Holandii wielki zapas stempli i matryc do antykwy, kursywy i pism orientalnych- Fell Types, dotąd używane pod tą nazwą, uruchomił odlewnię czcionek, powstała papiernia, w 1677 drukarnia otrzymała komplet materiału drukarskiego oraz rękopisy po zmarłym uczonym Franciszku Janiusie, 1669 przeniosła się do nowego gmachu Sheldonian Theatre, odtąd druki z adresem wydawniczym Oxoniae e Theatro Sheldoniano
oxfordzkie periodyki (roczniki) The Oxford Gazette i The Oxford University Almanack
o wiele skromniejsza drukarnia w Cambridge, główną rolę w drukarstwie odegrał tutaj Ryszard Bentley- reorganizacja i sprowadzenie czcionek z Holandii.
Włochy
sztuka drukarska zależna od stylu architektury, w XVII bogate barokowe budowle- w drukach formy pompatyczne przypominające dekoracje teatralne.
czcionki, farba i papier gorszej jakości, redakcja tekstów niedbała i pełna błędów
częste odezwy do czytelnika o wyrozumiałość wobec usterek- przykład niedbalstwa Jerozolima wyzwolona Tassa.
wiele przeciętnych wydawnictw, nieliczne na prawdę dobre.
wpływ wzmożonej akcji misyjnej, w związku z którą została powołana Kongregacja Propagandy Wiary, która zajmowała się szerzeniem katolicyzmu na Wschodzie i w Ameryce.
czołową placówką tej instytucji stała się drukarnia założona przez Urbana VIII w 1626- zwana Drukarnią Propagandy, zyskała gorące poparcie katolickiego społeczeństwa, dlatego liczne dary materialne umożliwiające jej rozbudowę, przejęła materiał po drukarni Ferdynanda Medyceusza.
posiadała stemple i matryce czcionek do 23 alfabetów różnych języków- nawet cyrylica i głagolica, greckie i wszelkie orientalne.
drukowano głównie książki kościelne, dewocyjne, ale i podręczniki do nauczania języków, słowniki i inne pomoce dla misjonarzy, także dzieła naukowe, ważne to że co pewien czas drukowano spisy wydawanych pozycji.
szczyt rozwoju Propagandy to druga połowa XVIII w - potem okupacja francuska i ukradli do drukarni królewskiej.
w 1910 Propaganda połączyła się z istniejącą od 1587 Stamperia Vaticana i powstała Tipografia Poliglotta Vaticana.
Hiszpania
najważniejszym wydarzeniem wydanie w Madrycie pierwszej części Don Kichota w 1605 r.- wydawca Jan de la Cuesta, w tym samym roku drugie wydanie a w 1608 trzecie, w 1615 druga część.
Drukarnia Królewska w Paryżu - Imprimerie Royale
Theatrum vitae humanae, Vitae et icones sultanorum Turcicorum (z 46 portretami sułtanów), Emblemata secularia (emblematy i herby ze 101 miedziorytami), Romanae urbis topographia et antiquitates w 6 częściach.
Wyszukiwarka