FONETYKA

Fonetyka to dział nauki o języku, który zajmuje się dźwiękami mowy, tzn. głoskami.

Fonetyka zajmuje się m.in.:

- narządami mowy i ich czynnościami,

Cechami poszczególnych głosek,

- podziałem głosek,

- wymową głosek, wyrazów i całych zdań.

W powstawaniu głosek biorą udział następujące narządy mowy:

- płuca wraz z tchawicą,

- krtań z wiązadłami głosowymi,

- nasada składająca się z jamy gardłowej, jamy nosowej i jamy ustnej.

Głoska jest to najmniejszy, dająca się wyodrębnić słuchowo część wymawianego wyrazu. Głoski są dźwiękami artykułowanymi, czyli wytwarzanymi świadomie przy udziale narządów mowy. Dźwięki nieartykułowane to np. płacz, śmiech, kaszel.

Litera jest to graficznym ( czyli opisanym) znakiem głoski.

W języku polskim używamy 32 litery.

Dwuznak to dwie litery oznaczające jedna głoskę. Dwuznakami w języku polskim są: ch, cz, dż, dź, rz, sz.

Głoski dzielimy na:

- samogłoski

- spółgłoski

Samogłoska jest głoską otwartą, dźwięczną, wymawianą przy znacznym otwarciu jamy ustnej i mogącą tworzyć sylabę, albo sami, albo ze spółgłoskami.

W języku polski mamy 8 samogłosek. Są to: a, ą, e, ę, i, o, u, y.

Cechą charakterystyczną samogłosek jest samodzielność artykulacyjna, tzn. możliwość łatwego ich wymawiania. Samogłoski wymawiamy głośniej i słyszymy lepiej niż spółgłoski.

Spółgłoska jest głoską zamkniętą, niesamodzielną, czyli taką, która sama nie tworzy sylaby, a której wymawianiu towarzyszy dodatkowy mniej lub bardziej słyszalny dźwięk. Przy wymawiany spółgłoski dochodzi zawsze do mniejszego lub większego zbliżenia narządów mowy. Spółgłoskami są wszystkie głoski ( b, b', c, c', cz, d itd.) z wyjątkiem ośmiu wymienionych samogłosek.

Podział głosek na ustne i nosowe:

- głoska ustna - powietrze wydychane z płuc wydostaje się tylko przez usta ( np. a, o, b, p).

- głoska nosowa - powietrze wydychane z płuc wydostaje się i przez nos i przez usta (np. ą, ę, m, n ).

Podział głosek na dźwięczne i bezdźwięczne:

- głoska dźwięczna - jeśli wiązadła są zsunięte, powietrze przeciskając się przez nie, wprawia je w ruch.

Do głosek dźwięcznych zaliczamy wszystkie samogłoski i większość spółgłosek.

	samogłoski	spółgłoski
dźwięczne	a, ą, e, ę, i, o, u,y	b, b' ,w, w', d, z, dz, ż, dż, ź, dź, g, g', m, m', n, n', ł, r, l, l', j,

- głoska bezdźwięczna - jeśli więzadła są rozsunięte, czyli nie drgają, powietrze swobodnie przepływa.

Spółgłosek dźwięcznych jest ilościowo mniej niż dźwięcznych.

	samogłoski	spółgłoski
bezdźwięczne	--------------------	p, p', f, f', t, s, c, sz, cz, ś, ć, k, k', ch, ch',

Niektóre spółgłoski dźwięczne mają swoje bezdźwięczne odpowiedniki:

z : s	b : p	g : k	dź : ć	ź : ś
ż : sz	d : t	w : f	dz : c	dź : cz

Podział spółgłosek na twarde i miękkie:

- spółgłoska miękka - gdy środkowa cześć języka zbliżona jest od podniebienia twardego

- spółgłoska twarda - gdy środkowa cześć języka oddalona jest od podniebienia twardego

Pary spółgłosek twarda - miękka:

Twarda

b

c

d

dz

f

g

h

ch

k

l

m

n

p

r

s

t

w

z

Miękka

b'

ć

d'

dź

f'

g'

h'

ch'

k'

l'

m'

n'

p'

r'

ś

t'

w'

ź

W piśmie miękkość spółgłosek zaznaczamy:

- kreseczką nad literką c, n, s, z oraz nad dwuznakiem dz,

- literką „i” po spółgłosce,

Podział spółgłosek na zwarto-wybuchowe, szczelinowe, zwarto-szczelinowe i półotwarte:

1. zwarto - wybuchowe: b, p, d, t, g, k ( oraz ich miękkie odpowiedniki)

2. szczelinowe: w, f, z, s, ż, sz, h, ch (oraz ich miękkie odpowiedniki)

3. zwarto - szczelinowe: dz, c, dż, cz (oraz ich miękkie odpowiedniki)

4. półotwarte: m, n, ł, l, r (oraz ich miękkie odpowiedniki)

Podział spółgłosek ze względu na miejsce artykulacji:

Miejsce artykulacji nazywamy to miejsce w jamie ustnej, w którym dochodzi do zbliżenia narządów mowy, a tym samym do powstania zwarcia lub szczeliny.

1. dwuwargowe: b, p, m (oraz ich miękkie odpowiedniki)

2. wargowo - zębowe: w, f (oraz ich miękkie odpowiedniki)

3. przedniojęzykowo - zębowe: d, t, z, s, dz, c, n, ł (oraz ich zmiękczone odpowiedniki w wyrazach obcych lub zapożyczonych)

4. przedniojęzykowo - dziąsłowe: ż, sz, dż, cz, r, l, l'

5. środkowojęzykowe: ź, ś, dź, ć, ń, j

6. tylnojęzykowe: g, k, h, ch (oraz ich miękkie odpowiedniki)

Upodobnienia - podczas mówienia wymawiamy całe zespoły głosek tworzących wyrazy. Narządy mowy bezpośrednio i szybko przyjmują kolejne pozycje konieczne do wymówienia kolejnych głosek, nie przyjmując miedzy głoskami położenia obojętnego. Powoduje to niekiedy uproszczenie lub zmiany wymowy głosek.

Jeśli spółgłoska dźwięczna sąsiaduje ze spółgłoską bezdźwięczną, to z reguły obie staja się bezdźwięczne lub obie dźwięczne. Takie zjawisko nazywamy upodobnieniem spółgłosek pod względem dźwięczności.

Upodobnienie par spółgłosek Dźwierzn - bezdźwięczna możemy podzielić trzykrotnie, tzn. że względu na:

1. kierunek upodobnienia:

- upodobnienie wsteczne, tzn. pierwsza spółgłoska w parze upodabniania się do drugiej( a więc upodobnienie odbywa się wstecz), np. ławka ( łafka)

- upodobnienie postępowe, tzn. druga spółgłoska w parze upodabniania się do pierwszej ( a więc upodobnienie odbywa się do przodu), np.: krzesło ( kszesło), kwiat ( kfiat)

Upodobnieniu postępowemu podlegają tylko dwie spółgłoski dźwięczne: w, rz.

2. utratę pozyskania dźwięczności:

- ubezdźwięcznienie, tzn. spółgłoska dźwięczna traci swoją dźwięczność pod wpływem sąsiedniej bezdźwięcznej ( a więc w parze dźwięczna - bezdźwięczna obie spółgłoski wymawiane są bezdźwięcznie), np.: babka (bapka)

- udźwięcznienie, tzn. spółgłoska bezdźwięczna uzyskuje dźwięczność pod wpływem sąsiedniej dźwięcznej ( a więc w parze dźwięczna- bezdźwięczna obie spółgłoski wymawiane są dźwięcznie), np.: prośba (proźba)

3. miejsce wystąpienia upodobnienia:

- wewnątrzwyrazowe, tzn. upodobnienie zachodzi w obrębie tylko jednego wyrazu.

- międzywyrazowe, tzn. upodobnienie zachodzi między dwoma wyrazami ( a więc dotyczy ostatniej głoski pierwszego wyrazu i pierwszej głoski drugiego wyrazu), np.: mąż Teresy ( mąsz Teresy)

Upodobnienia międzywyrazowe są zawsze wsteczne.

Utrata dźwięczności na końcu wyrazu:

Spółgłoski dźwięczne b, d, g, w, z, ź, ż, dz, dź, dż, a więc te, które mają bezdźwięczne odpowiedniki ( p, t, k, f itd.), trącą na końcu wyrazów wymawianych oddzielnie swoją dźwięczność, np.: chleb ( chlep)

Uproszczenie grupy spółgłoskowej:

Podczas szybkiego i mniej starannego mówienia grupa trzech spółgłosek upraszcza się do dwóch, np. jabłko ( japko)

Sylaby

Dyftongiem nazywamy połączenie dwóch samogłosek w jedną sylabę. Występują one w wyrazach zapożyczonych i dźwiękonaśladowczych, np. au ( Au-tor), eu (Eu-ro-pa).

Sylaby ( zgłoska) jest to część wyrazu skupiona wokół jednej samogłoski i wymówiona na jednym nieprzerwanym wdechu. Czasami wyraz może się składać tylko z jednej sylaby np.: dom.

Sylaby kończące się samogłoską (np. ro-dzi-ce) nazywamy otwartymi, natomiast sylaby kończące się spółgłoską (np. war-kocz) - sylabami zamkniętymi.

Litera „i” przed samogłoską nie tworzy sylaby, służy ona bowiem tylko do oznaczenia miękkości, np. ziemia (źe-m'a)

Akcent

Akcent wyrazowy ( przycisk) jest to silniejsze wymówienie jednej sylaby w wyrazie ( dlatego też taka sylabę nazywa się sylaba akcentowaną).

W języku polskim w wyrazach co najmniej dwusylabowych akcentujemy zazwyczaj przedostatnią sylabę, np. `o-ko,

Akcent pada na przedostatnią sylabę nawet wtedy, gdy zmienia się końcówka wyrazu, np. ku-po-`wa-łem

Wyjątki od powyższej zasady stanowią:

1. wyrazy z akcentem na 4 sylabie od końca:

- czasowniki w trybie przypuszczającym (1. i 2. os. lm), np. zro-`bi-li-by-śmy

2. wyrazy z akcentem na 3 sylabie od końca:

- czasowniki w czasie przeszłym (1. i 2. os. lm), np. zro-`bi-li-śmy

- czasowniki w trybie przypuszczającym ( wszystkie osoby l.poj. i 3. osoba l.mm.), np. prze-`czy-tał-byś,

- liczebniki np., `czte-ry-sta,

- wyrazy obcego pochodzenia zakończone na -ika, - yka, np. `kry-ty-ka, bo-`ta-ni-ka,

- inne wyrazy: u-ni-`wer-sy-tet, w `o-gó-le,

3. wyrazy z akcentem na ostatniej sylabie:

- rzeczowniki jednosylabowe z przedrostkami arcy-, eks-, wice-, np. eks-`mąż, wice-`król,

- skrótowce, np. PKO (pe-ka-`o), PKP (pe-ka-`pe), ONZ (o-en-`zet)

Niektóre wyrazy maja chwiejny akcent, a mianowicie mogą być wymawiane z przyciskiem na 3. lub 2. sylabę od końca:

o-`ko-li-ca albo o-ko-`li-ca,

`pre-zy-dent albo pre-`zy-dent

1

---