Demografia - czym jest i czym się zajmuje

DEMOGRAFIA (gr.) demos - lud; grapheia - opis

DEMOGRAFIA:

- jest nauką społeczną zajmującą się badaniem zjawisk ludnościowych.

- dąży do odkrycia prawidłowości rozwoju populacji ludzkiej w konkretnych warunkach społeczno-gospodarczych.

- zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego.

Za ojca demografii uważa się J.Graunta, który w pracy: Natural and Political...(1662) zaproponował systematyczną analizę demograficzną.

Nazwę „DEMOGRAFIA” jako pierwszy użył w 1855 r. A.Guillard. Demografie rozumiał jako wiedzę o naturalnej i społecznej historii populacji ludzkiej.

Demografia jako formalna nauka może opierać się na metodologii:

1. Matematycznej (domometria)

2. Opisowej

Badania demograficzne można także prowadzić w sposób:

• historyczny,

• analityczny,

• ekonomiczno-społeczny,

• analizujący potencjał zbiorowości

• porównawczy,

• teoretyczny

Demografia ma charakter interdyscyplinarny

Badania demograficzne dotyczą zbiorowości ludzkich, czyli określonych zespołów jednostek, które stanowią całość. Podstawową jednostka analizy jest więc pojedynczy człowiek, rodzina lub gospodarstwo domowe.

Demografia nie skupia uwagi na zachowaniach poszczególnych jednostek badawczych lecz zajmuje się badaniem prawidłowości obserwowanych w całej zbiorowości, przede wszystkim tych których konsekwencją są przemiany ludnościowe.

Badania demograficzne prowadzone są w perspektywie struktury ludności według:

• Płci

• Wieku

• Stanu cywilnego

• Cech społeczno-zawodowych

Zmiany w tych podstawowych strukturach społecznych powodowane są ruchem naturalnym i wędrówkowym ludności

Ruch naturalny charakteryzuje się wykorzystując pojęcie „przyrost naturalny”.

Oznacza on różnicę między ilością urodzeń żywych w danym okresie (np. w roku) a ilością zgonów.

(Może wystąpić ujemny przyrost naturalny!)

Ruch wędrówkowy obejmuje:

1. Emigrację

2. Imigrację

3. Reemigrację

Obszar badań demograficznych określają także takie kategorie analityczne jak np.:

• współczynnik dzietności kobiet - liczba dzieci przypadająca na 1 kobietę w ciągu jej życia rozrodczego,

• płodność - liczba urodzeń w odniesieniu do subpopulacji rodziców,

• umieralność - liczba zgonów w danej populacji (w danym okresie)

• śmiertelność - liczba zgonów spowodowanych określoną jednostką chorobową,

• współczynnik urodzeń - liczba urodzeń na 1000 mieszkańców (np. 10 0/00 promili ) analogicznie opracowuje się współczynniki zgonów,

• przynależność kohortowa - ludność urodzona w tym samym roku,

• przeciętna długość trwania życia - średni do całej kohorty czas jaki może egzystować jednostka urodzona w danym roku;

Współczesne teorie demograficzne

Podstawową teorią demograficzną jest

model przejścia demograficznego

Model ten ma charakter uniwersalny, powstał jednak w oparciu o doświadczenia krajów Europy Zachodniej.

Prace nad teorią zapoczątkował w 1909 r. A.Landry, kontynuatorami byli W.S. Thomson, D.Kirk, C.P.Blacker. Dojrzałą formę teorii przedstawił w 1945 r. F.Notestein.

Teoria przejścia demograficznego przedstawia prawidłowości zmian w podstawowych zjawiskach ludnościowych: urodzeniach i zgonach.

W rozważaniach teoretycznych są przyjmowane wielofazowe modele przejścia demograficznego:

1. Trzyfazowy model przejścia demograficznego.

2. Czterofazowy model przejścia demograficznego.

Trzyfazowy model przejścia demograficznego przedstawia prawidłowość rozwoju ludności w kontekście przyrostu naturalnego. Prawidłowość ta polega na tym, że populacja przechodzi przez fazy:

1. Wysokiego poziomu urodzeń i zgonów - są to cechy społeczeństwa tradycyjnego, w którym jest niski przyrost naturalny,

2. Fazę przejścia - polegającą na radykalnym spadku umieralności przy niewielkim spadku urodzeń. Przyrost naturalny jest tu wysoki,

3. Fazę kontrolowanej reprodukcji, charakteryzującą społeczeństwa nowoczesne (w tej fazie mogą pojawić się okresy ujemnego przyrostu naturalnego).

Obecnie badacze zjawisk ludnościowych częściej posługują się

Obecnie badacze zjawisk ludnościowych częściej posługują się

czterofazowym modelem przejścia demograficznego.

Faza pierwsza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji (urodzenia i zgony kształtują się na wysokim poziomie).

Faza ta jest adekwatna dla gospodarstw domowych funkcjonujących na niskim poziomie rozwoju gospodarczego.

Przeciętnie przypada tu 6 dzieci na 1 kobietę, średnia długość trwania życia nie przekracza 45 lat.

W fazie drugiej można zaobserwować zmniejszenie umieralności populacji przy utrzymywaniu się rodności (urodzeń) na wysokim poziomie.

Widoczny jest tu rozwój medycyny.

Na 1 kobietę przypada średnio 4-6 dzieci, przeciętna długość trwania życia oscyluje wokół 55 lat.

Czynniki kulturowe powodują, że liczba urodzeń jest wciąż wysoka.

Faza trzecia charakteryzuje się znacznym spadkiem poziomu umieralności.

Przeciętnie na 1 kobietę przypada 3 - 4 dzieci, średnia długość trwania życia wynosi około 65 lat.

W fazie czwartej poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności.

Poziom zgonów w populacji zbliża się do wartości minimalnych, co jest zasługą medycyny oraz rozwoju zdrowego stylu życia.

Średnio na 1 kobietę przypada w tej fazie mniej niż 3 dzieci, a długość życia przekracza 65 lat.

Może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie przyjmowało wartości mniejsze niż natężenie zgonów, co w długim okresie spowoduje zmniejszenie liczby badanej populacji.

Właściwości przejścia demograficznego (wg: D.J. van de Kaa oraz R.Lesthaegha)

Spadek dzietności w warunkach niskiej rodności i umieralności, czyli przejście demograficzne zachodzi przez zmianę kulturową.

Główną rolę odgrywa chęć zaspokajania potrzeb wyższych (samorealizacja).

Przejście może doprowadzić do braku możliwości zastępowania pokoleń.

Cechy przejścia demograficznego:

• następuje opóźnienie wieku zawierania małżeństw

• słabnie trwałość małżeństwa

• zmniejsza się liczba zawieranych małżeństw

• wzrasta rola związków kohabitacyjnych

• wzrasta liczba rozwodów

• wzrasta liczba rodzin z jednym rodzicem

• zmienia się wzorzec dzietności

• następuje odłożenie w czasie decyzji o urodzeniu dziecka

• wzrasta liczba dzieci spoza związku małżeńskiego

• następuje rozwój świadomości seksualnej

• zwiększa się zakres stosowania metod antykoncepcyjnych

• zmniejsza się umieralność dzięki rozwojowi zdrowego trybu życia i świadomości higienicznej

Demograficzne teorie szczegółowe można podzielić na:

1. Teorie płodności:

- koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa-Blacka

- koncepcja wzrostu liczby ludności H. Leibensteina

- teoria i hipoteza Easterina

- teoria spadku dzietności Caldwella

- teoria funkcjonowania gospodarstwa domowego

2) Teorie umieralności

- teoria H.Mosleya

3) Teorie migracji

- teoria E.Ravensteina

Koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa-Blacka skupia uwagę na analizie czynników dotyczących reprodukcji ludnościowej.

Czynniki te przez autorów podzielone zostały na 3 grupy:

1) Czynniki wpływające na stosunki intymne:

• wiek rozpoczęcia życia seksualnego

• długość wieku rozrodczego

• Dobrowolna wstrzemięźliwość seksualna

• Nie zamierzona abstynencja seksualna

2) Czynniki warunkujące poczęcie:

• bezpłodność

• 
  stosowanie antykoncepcji

3)Czynniki determinujące poród:

• umieralność niemowląt;

Według tej teorii każde zjawisko socjoekonomiczne determinujące zmiany ludnościowe oddziałuje na nie poprzez te zmienne.

Badając potencjał rozwojowy populacji (w sensie demograficznym) należy badać występowanie i natężenie poszczególnych zmiennych.

Koncepcja wzrostu liczby ludności H. Leibensteina zakłada, że rodzice dokonują swoistej kalkulacji użyteczności (zadowolenia) i kosztów (pieniężnych i psychologicznych) związanych z posiadaniem dzieci.

Użyteczność dotyczy zadowolenia z dziecka jako źródła osobistej radości rodziców lub jako potencjalnego przyszłego „producenta”, który zwiększy dochód gospodarstwa domowego.

Istotne jest także postrzeganie dziecka jako przyszłego opiekuna rodziców.

Koszty można podzielić na:

1. Pośrednie: utracone zarobki w czasie ciąży, mniejsza mobilność)

2. Bezpośrednie (wydatki na utrzymanie).

Zdaniem H.Leibensteina wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym postrzeganie przez rodziców kosztów i korzyści z posiadania dzieci ulega przemianom.

Zmiany te wynikają z:

1. Efektu dochodowego

2. Efektu przeżycia

3. Efektu struktury zawodowej

Teoria Easterina stanowi rozwinięcie idei wpływu określonych czynników na płodność społeczeństwa.

Zakłada, że czynniki kształtujące pożycie seksualne, poczęcie i poród powinny zostać uzupełnione przez:

• Popyt na dzieci - wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaka rodzice chcieliby mieć, gdyby kontrola urodzeń nie wymagała poniesienia żadnych kosztów

• Potencjalną liczbę rodzonych dzieci w populacji badanej

• Koszty kontroli urodzeń

Rola tych czynników w determinowaniu faktycznej płodności różni się w zależności od potencjalnej liczby urodzonych dzieci i popytu na nie.

Jeżeli istnieje nadwyżka popytu na dzieci to nie występuje w społeczeństwie chęć ograniczania urodzeń.

Hipoteza R.A.Esterina zakłada, że występująca w procesie rodności cykliczność jest oparta na mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do kształtowania się określonych postaw prokreacyjnych.

Cykliczne zmiany płodności wyrażają się tym, że liczna zbiorowość rodzicielska decyduje się na małą liczbę dzieci dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności funkcjonowania w dużej liczbie rówieśników.

Teoria spadku płodności J.C.Caldwella zakłada, że zmniejszenie płodności społeczeństwa rozwiniętego nie jest bezpośrednio uwarunkowane procesem industrializacji czy też stopniem rozwoju danego kraju.

Ograniczenie płodności uzależnione jest od pojawienia się społecznych warunków do nuklearyzacji rodziny.

Wynika to m.in. z makroekonomicznych zmian stosunków pracy.

Rodzinny sposób produkcji wiąże się z dużą dzietnością.

Rynkowy sposób produkcji prowadzi do dominacji małej, nuklearnej rodziny z niskim poziomem płodności.

Teoria funkcjonowania gospodarstwa domowego wyjaśnia przyczyny tworzenia i rozwiązywania rodziny, a także analizuje proces formowania się i rozwoju gospodarstwa domowego.

W ramach tej teorii pojawiło się wiele koncepcji np.. Ekonomiczna G.Beckera.

Teoria umieralności H. Mosleya zakłada, że zgony są kształtowane pod wpływem synergicznego oddziaływania determinant społeczno-ekononomicznych na zbiór czynników biologicznych.

Te z kolei wyznaczają poziom ryzyka wystąpienia określonych chorób i związanych z nimi zgonów.

Zbiór tych zmiennych został opracowany analogicznie to zmiennych zaproponowanych przez Davisa-Blaka.

Zgodnie z tą teorią zmienne społeczno-ekonomiczne o charakterze strukturalnym determinują 15 zmiennych pośredniczących umieralności ujętych w 5 grup:

1. Charakterystyki macierzyństwa i płodności (np. wiek matki, liczba ciąż)

2. Charakterystyki środowiska naturalnego i higieny (np. zanieczyszczenie powietrza)

3. Charakterystyki dietetycznej (np. niedobór pożywienia)

4. Charakterystyki ochrony zdrowia (np. prewencja, możliwości leczenia)

5. Charakterystyki zachowań związanych z urazami (np. zranienia).

Teoria opisuje po pierwsze związki między zmiennymi społeczno-ekonomicznymi a zmiennymi pośredniczącymi umieralności.

Po drugie, związki między zmiennymi pośredniczącymi a ryzykiem chorób (lub urazów).

Po trzecie, efekty synergiczne, czyli łączne i spotęgowane, tych relacji.

Teoria migracji E.Ravensteina przedstawia tzw. „prawa migracji”.

1. Migracja zależy od odległości, znaczna część migrantów przebywa jedynie krótkie odległości.

2. Migracje przebiegają etapowo,

3. Każdy główny przepływ migracyjny tworzy przepływ powrotny,

4. Mieszkańcy wielkich miast są mniej skłonni do migracji niż mieszkańcy wiejskich obszarów kraju,

5. Wśród migrantów występuje liczebna przewaga mężczyzn nad kobietami, ale z kolei kobiety częściej niż mężczyźni migrują na mniejsze odległości.

6. Rozwój przemysłu, doskonalenie środków lokomocji oraz rozbudowa sieci infrastrukturalnej prowadzą do wzrostu migracji.

7. Wśród motywów migracji dominuje motyw ekonomiczny.

---