(Łukasz Kanar)
22.Ocena warstw społecznych w literaturze polskiej XIX i XX w.
Literatura jest zwierciadłem, w którym można obejrzeć własną twarz. Nie zawsze mówi ono prawdę, czasem gloryfikuje, niekiedy zniekształca. Portret Polaków stał się tematem wielu wypowiedzi literackich literatury XIX i XXw.
,,Pan Tadeusz"
Szlachta: Stolnik Horeszko, Hrabia, Sędzia, Podkomorzy, Jacek Soplica, Gerwazy, Protazy, Wojski, Tadeusz, Telimena.
,,Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza jest dokładnym studium Polaków z końca XVIII i początku XIX wieku. Mickiewicz w tym utworze przedstawił rodaków w sposób realistyczny, idealizując tylko niektóre postacie. Ukazane są zarówno zalety, jak i wady bohaterów.
Charakterystyczną cechą szlachty polskiej było jej przywiązanie do tradycji. Cecha ta przejawiała się chociażby w przysłowiowej polskiej gościnności.
Wśród szlachty żywa była pamięć o bohaterach narodowych: Kościuszce czy Jasińskim. Polacy miłowali swój kraj, bo jak stwierdziła Telimena:
Trzeba wiedzieć, że to jest Sopliców choroba,
że im oprócz Ojczyzny nic się nie podoba.
Szlachta, powodowana miłością do Ojczyzny, była zawsze gotowa o nią walczyć. Nawet kiedy Polacy zbrojnie występowali przeciwko sobie, w obliczu najazdu obcych, zwaśnione strony jednoczyły się w celu wspólnej obrony kraju.
Ukazana w utworze szlachta nie była wolna od wad. Do głównych należały kłótliwość i pieniactwo. Polacy z upodobaniem procesowali się, nawet jeśli mieli na sprawę wydać fortunę i zakończyć proces po wielu latach. Zabicie niedźwiedzia także stwarzało okazję do kłótni o najlepszego uczestnika polowania. Zaściankowy szlachcic Gerwazy Rębajło stanowi przykład dumy i pychy sarmackiej. Poróżnił on Hrabiego z Soplicami, aby móc doprowadzić do przejęcia zamku po Horeszce. Kłótnia ta doprowadziła w końcu do zajazdu na Soplicowo.
Może to być przykładem powszechnej anarchii i bezprawia panujących zarówno wśród bogatej, jak i zaściankowej szlachty. Urządzanie zajazdów na sąsiada w czasie realnego zagrożenia ze strony Rosji świadczyło o jej lekkomyślności. Spośród szlachty pełnej wad wyróżniły się jednostki wybitne, mające pozytywny wpływ na otoczenie. Taką osobą był Jacek Soplica, wcześniej zabijaka, utracjusz i pieniacz, później bohaterski emisariusz ksiądz Robak. Za sprawą swoich czynów, stał się powszechnie znanym i szanowanym obywatelem patriotą.
,,Dziady"
Społeczeństwo polskie obserwujemy podczas przyjęcia w salonie warszawskim. Jest ono podzielone. Kosmopolitycznej arystokracji przeciwstawiony jest wizerunek polskich patriotów. Ci pierwsi nie dbają o sprawy ojczyzny, interesują się jedynie balami wydawanymi przez Nowosilcowa, nie rozumieją polskiej poezji patriotycznej. Skupieni przy drzwiach patrioci roztrząsają losy uwięzionego Cichowskiego. Słowa wypowiedziane przez Wysockiego doskonale ilustrują wizerunek polskiego społeczeństwa. Zimna i plugawa lawa to stojący na czele narodu. Zaprzedali się oni zaborcy, obojętne są im losy Polski. Jednak tkwiący ,,wewnętrzny ogień" ciągle jest żywy. Patrioci nigdy nie zrezygnują z walki. Wypowiedź kończy się nawoływaniem do wspólnego działania, apelem o połączenie wysiłków w celu obalenia zaborcy.
Polacy z III cz. Dziadów reprezentują zarówno trwałe i cenne wartości swojego narodu, jak i to, co w nim jest zepsute i fałszywe. Jednak dzięki scenie Widzenie księdza Piotra wiemy już, że dla Adama Mickiewicza stanowili oni naród przez Boga wybrany, przeznaczony do wielkich celów.
,,Lalka"
Na kartach powieści ukazani są reprezentanci różnych grup społecznych, środowisk i zawodów Warszawy lat siedemdziesiątych XIX w.
Arystokracja:
Pani Wąsowska, baronostwo Krzeszowscy, Tomasz Łęcki, Izbella Łęcka, Kazimierz Starski, baron Dalski, książę, Ochocki, prezesowa Zasławska
Arystokracja broni zajmowanego dotychczas najwyższego miejsca w społeczeństwie, mimo że jej przedstawiciele nie przedstawiają sobą wyższych wartości. Ich życie upływa na podróżach, zabawach i spotkaniach.; nie ma w nim pracy czy pożytecznych zajęć. Łęccy np. stracili majątek żyjąc ponad stan , a mimo to nie zmieniają trybu życia. Pan Tomasz spędza czas na grze w karty i jałowych rozmowach. Zainteresowania Izabeli skupiają się na życiu towarzyskim, strojach i czytaniu romansów. Świat widziany jej oczami składa się z dwóch obszarów: głównego-zajmowanego przez arystokratów (pełnego piękna, wzniosłości i szlachetności) i ,,drugiego świata" -miejsca życia niższych warstw, które istnieją po to, by arystokratom służyć, przy czym Izabela nie ma wątpliwości, że czynią to z radością.
Z kolei baron Krzeszowski to hazardzista, którego fascynują jedynie wyścigi konne, na których przegrywa cały majątek. Starski to cyniczny łowca posagów, poszukujący bogatej żony i czekający na spadek po prezesowej.
Tak więc arystokracja jest przekonana o swej przywódczej roli społecznej, podczas gdy w rzeczywistości jej przedstawiciele są bezwartościowymi pasożytami.
Pozytywnie na tle tej grupy wyglądają prezesowa Zasławska i Ochocki, jednak życie prezesowej dobiega kresu, a Ochocki ze swoją pasją naukową traktowany jest jak dziwak, nieszkodliwy wariat.
Tę grupę społeczną oskarża pisarz o doprowadzenie kraju do upadku, o zaniedbanie interesów narodowych. Cechuje ją:
pasożytnictwo
próżniactwo
zabytkowy tryb życia
gonitwa za rozrywkami
brak patriotyzmu
nieuzasadniona pycha z powodu swego arystokratycznego pochodzenia
pogarda dla ludzi pracy
brak godności własnej (gonitwa za posagiem).
Szlachta:
ojciec Wokulskiego, rządca Wirski
Ojciec Wokulskiego nie potrafi przystosować się do nowych czasów. Uważał, że syn marnuje zarobione pieniądze przeznaczając je na książki i naukę, podczas gdy powinien posłużyć się nimi, by odzyskać utracony majątek ziemski. Wtedy Wokulscy wróciliby na swoje miejsce, jako że szacunek w społeczeństwie ma ten, kto ma ziemię.
Wirski stracił spory majątek częściowo na skutek represji popowstaniowych, częściowo przez życie ponad stan. Musiał sprzedać resztki i szukać pracy w mieście. Obecnie pracuje jako rządca w kamienicy; prócz tego jako pisarz w składzie węgla. Żyje wspomnieniami, teraźniejszość nie ma dla niego wartości.
Obaj bohaterowie pokazani zostali jako ludzie żyjący przeszłością, nie potrafiący dostosować się do realiów nowej epoki.
Mieszczaństwo:
ajent Szprot, radca Węgrowicz
Grupę te cechuje brak energii, bezruch, rezygnacja ze zdobywania majątku i pozycji społecznej. Każdy objaw większej przedsiębiorczości uważany jest w tym środowisku z czyn niepoczytalny. Nic więc dziwnego, że pozycję pierwszoplanową w życiu ekonomicznym kraju zdobywają Żydzi posiadający energię, pracowitość i cierpliwość w zdobywaniu zamierzonych celów i poczucie solidarności w grupie.
Porównując obraz polskiego mieszczaństwa w ,,Lalce" i francuskiego w ,,Ojcu Goriot" można zauważyć, że o ile we Francji ta grupa staje się coraz silniejsza i domaga się praw, o tyle polskie mieszczaństwo pogrążone jest w marazmie; jego rola społeczna pozostaje niewielka.
Lud:
Wysoccy, Węgiełek- kamieniarz, Magdalenka
Lud ukazany jest wyłącznie marginesowo, jako warstwa ustawicznie krzywdzona, bez możliwości rozwojowych. Jednakże wśród tej grupy widać wiele pozytywnych cech: pracowitość, uczciwość, dążenie do poprawy życia, ale bez pomocy biedacy nie mogą niczego osiągnąć.
Podsumowanie:
Społeczeństwo polskie ukazane w ,,Lalce" dzieli się na szereg warstw, między którymi nie ma połączenia. Przejście do innej grupy społecznej jest właściwie niemożliwe. Panuje zastój i marazm. Nie istnieje współpraca całości społeczeństwa, a jednostki wybijające się(Wokulski) są odrzucane.
,,Wesele"
W ,,Weselu" przedstawione zostały dwie najważniejsze wtedy warstwy społeczne. Ocena obu wypadła równie niekorzystnie. Głębsza charakterystyka obejmuje kilka osób reprezentatywnych dla obu grup.
Inteligencja:
Pan Młody, Poeta, Dziennikarz, Nos, Gospodarz
Mieszkańcy miasta zebrani na weselu to przede wszystkim twórcy, wykształceni inteligenci. Zdradzają cechy właściwe pokoleniu ,,schyłkowców"- są melancholijni, znużeni, poszukują nowych wrażeń. Najważniejszą wartością w oczach większości z nich jest sztuka, codzienności natomiast nie chcą dostrzegać, uważają że jest skomplikowana i przygnębiająca. Wieś to dla nich miejsce ucieczki od problemów, a także źródło artystycznej inspiracji.
Chłopi:
Czepiec, Dziad, Jaśko, Ojciec
Chłopów z jednej strony cechuje ciekawość świata i chęć działania, z drugiej jednak brak im oparcia i dojrzałości. Dużo piją, co staje się powodem awantur i bójek. Wspólna zabawa cieszy szczególnie młodych, których w zadowolenie wprawia okazywanie im przez kobiety z miasta zainteresowanie. Starsze pokolenie bardziej sceptycznie spogląda na to nagłe zbliżenie, pamiętając o nie tak dawnych konfliktach.
Stosunki między chłopami a inteligencją:
Chłopi i inteligenci tylko pozornie tworzą wspólnotę, w rzeczywistości nie rozumieją się wzajemnie. Inteligenci traktują wieś jako świat, do którego ucieka się z miasta, zachwycają się barwnością chłopów i ich życia, ale nie widzą prawdziwych problemów wsi. Bolesnych tematów dotyczących przeszłości unikają obie grupy jednakowo, mimo że wspomnienia rabacji są jeszcze żywe.
,,Moralność pani Dulskiej"
,,Moralność pani Dulskiej" jest obrazem środowiska drobnomieszczańskiego. Pokazuje ona jego zakłamanie, deformacje oraz skrzywienia moralne. Negatywnym przykładem jest tytułowa bohaterka będąca uosobieniem wszystkiego co może kojarzyć się z negatywnym obrazem filistra (mieszczucha, dorobkiewicza, właściciela sklepu i nieruchomości lub urzędnika wyznającego filozofię pieniądza).
Jest to też człowiek obłudny, zakłamany, dbający o pozory i zniewolony konwencjami swego mieszczańskiego świata i kołduna. To właśnie od jej nazwiska powstało określenie ,,dulszczyzna", synonim zespołu cech i postaw charakteryzujących się przede wszystkim dbałością o pozory zewnętrzne. Dulska (a więc i mieszczaństwo) jest osobą rozlazłą, niedbałą, niezwykle skąpą (choćby wydziela mężowi pieniądze na papierosy), ma podwójną moralność - nieważne, że swoim postępowaniem może skrzywdzić innego człowieka, liczy się dla niej tylko to, by skandal nie wyszedł poza mieszkanie (sprawa lokatorek)(jak sama mówi: ,,Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział"). Wszystko to, to kwintesencja dulszczyzny.
Jest tu też krytykowana hipokryzja i ciasnota horyzontów mieszczan.
,,Nad Niemnem"
Społeczeństwo dzieli się na następujące warstwy:
Arystokracja
Zajmują się sztuką - jej uprawianiem i kontemplacją. Nie pracują na siebie, żyją z majątku, który posiadają. Stylizują się na artystów, choć tak naprawdę tej sztuki nie rozumieją. Nie są zadowoleni ze swego życia. Uważają, że nie mają dobrych warunków do rozwijania. Ich życie różni się od życia w utworach, są więc niezadowoleni. Nie mają przed sobą żadnych celi. Są ospali, apatyczni, uciekają w sentymentalne powieści, by zabić nudę. Sami nie wiedzą czego chcą. Mają o sobie wygórowane mniemanie. Egoistyczni, myślą tylko o sobie, o zbytkach, rozrywkach (urozmaicić monotonne życie). Schlebiają własnym pragnieniom, choć sami nie wiedzą czego chcą. Nie zajmują się losem swoich bliźnich.
Nie mają zasad moralnych. Żyją według konwenansów. Z zewnątrz - pokrywa, maska; wewnątrz - same złe cechy. Nie liczą się z innymi. Są wyniośli i dumni, honorowi ale i kłamią. Gardzą innymi. Liczą się tytuły a nie szczęście.
Ich kryterium oceny jest majątek, podporządkowywanie konwenansom. Ci, którzy nie spełniają tych wymogów nie są traktowani jako ludzie.
Ziemiaństwo
Są w hierarchii majątkowej niżej niż arystokracja. Są to ludzie trzeźwo myślący. Postępują wbrew honorowi lecz muszą utrzymywać rodzinę i majątek. Ziemiaństwo to klasa ludzi o obliczu ludzi patriotów. Borykają się ze sprawami codziennymi, ale korzyści z ich pracy nie są przeznaczone dla nich. Za wszelką cenę chcą zachować obecny status majątkowy i nie oddawać ziemi.
Zaścianek
Ludzie ci z racji pochodzenia są szlachtą, ale warunki życia zmuszają ich do pracy - zubożała szlachta. Cechuje ich ład, porządek, dbałość o ład estetyczny. Istotną cechą jest praca - szanują ją, nie boją się jej, są zadowoleni, że ją mają, jest ona dla nich źródłem utrzymania, kształtuje wytrwałość, silną wolę i uczciwość. Ludzie ci są serdeczni i gościnni, zdolni do głębokich uczuć, honorowi, dumni, prostolinijni, otwarci w swoich reakcjach. Przeszłość to dla nich skarbnica wiedzy, ukazuje wzorce osobowe, dbają o nią i tradycję.