Finansowanie sektora organizacji pozarządowych w Polsce
Podstawową zasadą działania instytucji non-profit w ujęciu ekonomicznym jest rezygnacja z pogoni za zyskiem na rzecz realizacji założonego celu społecznego. Ewentualne zyski nie mogą być konsumowane przez właścicieli lub udziałowców, lecz muszą być wykorzystywane w działalności statutowej instytucji. Zasadniczą cechą organizacji niekomercyjnych jest nadrzędne traktowanie misji społecznej w stosunku do motywacji ekonomicznej.
W związku z tym, że instytucje non-profit w swojej działalności kierują się zasadą niedystrybuowania dochodów, ich gospodarka finansowa ma specyficzne cechy.
Klasycznym źródłem zasilania sektora non-profit są środki osób, które posiadają nadwyżkę finansową i decydują się przeznaczyć ją na cele społecznie użyteczne.
Instytucje sektora non-profit charakteryzuje umiejętność pozyskiwania środków z różnych źródeł, ułatwiająca im elastyczne dostosowywanie się do aktualnej sytuacji finansowej otoczenia. Źródłami utrzymania organizacji pozarządowych mogą być subsydia państwowe lub lokalne, prywatny kapitał, darowizny od mecenasa publicznego i prywatnego, opłaty za korzystanie z usług, przywileje finansowe (ulgi, zwolnienia z opłat), praca społeczna, dochody z prowadzenia własnej działalności gospodarczej (pozastatutowej) oraz dobrowolne wpłaty członków instytucji non-profit.
Fundusze z budżetu państwa wydają się uzasadnioną koniecznością, choćby dlatego, że organizacje pozarządowe wyręczają państwo w wielu bardzo ważnych działaniach na rzecz różnych grup społeczeństwa. Z wyników badań prowadzonych od 1990 roku przez Uniwersytet Johns Hopkins w Baltimore wynika, że sektor publiczny stanowi główne źródło zasilania dla organizacji pozarządowych we Francji i w Niemczech oraz drugie w kolejności w przypadku Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki. We Francji udział państwa w finansowaniu usług społecznych świadczonych przez organizacje trzeciego sektora wynosi - 59,5%, w Niemczech - 68,2%, Wielkiej Brytanii - 39,8%, zaś w USA - 29,2% (Leś 1998, s. 75).
Podstawowe instrumenty prawne umożliwiające pozyskiwanie środków na działalność społeczną z funduszy publicznych są oparte na ogólnej doktrynalnej zasadzie pomocniczości, wyraźnie wyeksponowanej w preambule Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Wynikają one również z ogólnie obserwowanych tendencji do uwalniania się władz publicznych z wykonywania szeregu zadań poprzez wykorzystywanie istniejącego potencjału w strukturach pozarządowych (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 396).
Wycofywanie się państwa z udziału w życiu gospodarczym i społecznym, a także powstawanie alternatywnych sposobów zaspokajania potrzeb społecznych, nie oznacza zrzekania się przez administrację publiczną jej zadań, ale współdziałanie z innymi podmiotami (podmiotami niepublicznymi), we wszystkich dopuszczalnych przez prawo formach. Jest to sytuacja, w której administracja rządowa czy samorządowa pełni rolę inicjatora, koordynatora, czy organizatora zadań publicznych, natomiast bezpośrednie wykonanie tych zadań przejmowane jest przez podmioty niepubliczne. Udział władzy publicznej najczęściej sprowadza się do wsparcia finansowego. Działania te mają służyć kreowaniu dodatkowych form zaspokajania zapotrzebowania na działalność o charakterze użyteczności publicznej (por. Jasiukiewicz 1999, s. 59-60).
Podstawą prawną udzielania dotacji państwowych dla organizacji pozarządowych jest Ustawa o finansach publicznych z 26 listopada 1998 roku, która w art. 69 ust. 4 zawiera definicję dotacji: „Dotacjami są, podlegające szczególnym zasadom rozliczenia, wydatki budżetu państwa przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie (...) zadań zleconych do realizacji jednostkom nie zaliczonym do sektora finansów publicznych oraz fundacjom i stowarzyszeniom”.
Dodatkowo art. 71 ust. 1 Ustawy o finansach publicznych wskazuje, że jednostki nie zaliczone do sektora finansów publicznych, w tym także fundacje i stowarzyszenia, mogą otrzymywać dotacje celowe na realizację zadań zleconych na podstawie umów zawartych z dysponentem części budżetowej.
Analogicznie, dotacje na dofinansowanie i finansowanie zadań realizowanych przez organizacje pozarządowe mogą udzielać również jednostki samorządu terytorialnego w oparciu o art. 111 ust. 3 Ustawy o finansach publicznych, który formułuje zasadę, że podziału wydatków jednostek samorządu terytorialnego dokonuje się zgodnie z opisanym powyżej art. 69.
Jednocześnie art. 118 Ustawy o finansach publicznych stanowi, że; „Podmioty nie zaliczone do sektora finansów publicznych i nie działające w celu osiągnięcia zysku mogą otrzymywać z budżetu jednostki samorządu terytorialnego dotacje na cele publiczne związane z realizacją zadań tej jednostki. Zlecenie zadania i udzielenie dotacji następuje na podstawie umowy jednostki samorządu terytorialnego z podmiotem, o którym mowa w powyższym przepisie”.
Natomiast szczegółowy tryb i zasady współpracy organy samorządu terytorialnego powinny ustalić - zgodnie z art. 118 ust 3 Ustawy o finansach publicznych - w uchwale (akcie prawa miejscowego), po konsultacjach z organizacjami pozarządowymi, w szczególności z ich lokalnymi porozumieniami lub z organizacjami reprezentatywnymi dla danego obszaru problemowego.
Od 1991 roku administracja państwowa może przyznawać jedynie dotacje przedmiotowe, a więc skierowane na wykonanie konkretnych, zleconych zadań przez otrzymującego dotację. Prawnie nie można otrzymać tzw. dotacji podmiotowej polegającej na finansowaniu organizacji jako takiej, jej działalności statutowej (w tym utrzymanie biura, etaty, zakupy inwestycyjne). Oczywiście tego typu wydatki ponoszone przez organizacje mogą być finansowane z dotacji przedmiotowej, ale jedynie w wysokości odpowiedniej do wielkości zleconego zadania i kosztów związanych z jego wykonaniem (Kowalczyk 1994, s. 105, por. Michno, Skipietrow 1995, s. 10-11).
Subsydiowanie organizacji pozarządowych oraz nagradzanie najbardziej aktywnych i zaangażowanych społecznie jednostek daje im szansę rozwoju, ale równocześnie tworzy także impuls do uaktywnienia się nowych grup, które w przyszłości mogą się sprawdzić w wypełnianiu zadań publicznych. Kryterium przyznawania pomocy finansowej jest brak zaangażowania administracji rządowej lub samorządowej w obszarach należących do zadań publicznych lub fakt, że to zaangażowanie jest niewystarczające. Takimi obszarami działań są przede wszystkim sfera pomocy społecznej, ochrony środowiska, walki z patologiami społecznymi. Kryteria brane pod uwagę przez władze państwowe oraz lokalne to zarówno względy ekonomiczne, jak i wzrost efektywności i jakości dostarczonych usług.
Obok środków przeznaczonych w budżecie państw na dotacje dla jednostek nie zaliczonych do sektora finansów publicznych istnieją środki, o które organizacje trzeciego sektora mogą się ubiegać dzięki tzw. funduszom celowym: Państwowemu Funduszowi Kombatantów, Państwowemu Funduszowi Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Funduszowi Pracy.
Innym rodzajem środków budżetowych są zasoby fundacji skarbu państwa, która dysponuje pieniędzmi: po pierwsze z budżetu na podstawie umów międzynarodowych z państwami - wierzycielami Polski dotyczącymi tzw. konwersji długów, np. Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, EkoFundusz i po drugie z pomocy zagranicznej, np. Fundusz Współpracy (Kowalczyk 1994, s. 110).
Ponadto Komitet Badań Naukowych dofinansowuje programy organizacji pozarządowych związane z nauką. KBN, podobnie jak Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki jest jednym z niewielu urzędów, który uregulował prawnie procedury przyznawania dotacji - Uchwała Nr 20/93 Komitetu Badań Naukowych z dnia 8 września 1993 roku w sprawie kryteriów i trybu przyznawania środków finansowych na dofinansowanie działalności ogólnotechnicznej i wspomagającej badania oraz na dofinansowanie podmiotów działających na rzecz nauki.
Zasadnicze źródło finansowania trzeciego sektora stanowią także dochody własne, na które składają się składki członkowskie, dochody uzyskane z opłat za świadczone usługi oraz środki materialne z prowadzenia działalności gospodarczej.
Dochody własne odgrywają coraz większą rolę w budżetach organizacji pozarządowych zarówno w krajach europejskich, jak i w Stanach Zjednoczonych Ameryki. W Wielkiej Brytanii i w USA dochody własne stanowią główne źródło finansów tych organizacji i wynoszą odpowiednio: 48,2% oraz 52,3% ogółu ich dochodów. Z kolei we Francji i Niemczech dochody własne znajdują się na drugim miejscu wśród źródeł zasilania organizacji trzeciego sektora i wynoszą odpowiednio: 33,5% i 27,9% ich dochodów (Leś 1998, s. 76).
Składki członkowskie jako źródło finansowania działalności występują w organizacjach typu korporacyjnego - stowarzyszeniach oraz zawiązkach stowarzyszeń (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 350). Art. 33 ust. 1 Prawa o stowarzyszeniach stanowi, że majątek stowarzyszenia powstaje m.in. ze składek członkowskich. Podstawowym obowiązkiem każdego członka jest uiszczenie na rzecz stowarzyszenia składek członkowskich. Należy zaznaczyć, że obowiązek ten członkowie przyjmują na siebie dobrowolnie, poprzez akt przystąpienia do stowarzyszenia. Z powinności tej z reguły zwalniani są jedynie członkowie honorowi. Jednak składki członkowskie - choć spełniają bardzo ważną rolę w finansowaniu stowarzyszeń - są zazwyczaj niewystarczające, aby zaspokoić wszystkie potrzeby organizacji. Spowodowane jest to także tym, że na ogół ustalane są one w niezbyt wygórowanej wysokości, tak, aby nie stanowiły zbyt dużego obciążenia dla członków stowarzyszenia.
Znaczna część fundacji oraz stowarzyszeń na mocy statutu, zatwierdzonego przez sąd, może prowadzić działalność gospodarczą. Taką możliwość dla fundacji wprowadza art. 5 Ustawy o fundacjach z dnia 6 kwietnia 1984 roku, natomiast dla stowarzyszeń art. 34 ustawy Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 roku.
Pojęcie działalności gospodarczej określa Ustawa z dnia 19 listopada 1999 roku Prawo działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 2 ust. 1 Ustawy z dnia 19 listopada 1999 roku działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów naturalnych, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.
Podstawą podjęcia przez organizację działalności gospodarczej jest statut. Statut powinien określać rodzaj działalności gospodarczej, jaką organizacja będzie prowadzić oraz formę organizacyjną (Sak 2000, s. 8). Działalność gospodarcza prowadzona przez fundacje i stowarzyszenia może mieć jedynie charakter akcesoryjny (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 388, 394). Oznacza to, że działalność nakierowana na osiąganie zysków nie może być celem samym w sobie, ma ona jedynie służyć możliwości zaspokajania celów statutowych. Ustawa o fundacjach określa, że działalność gospodarcza może być prowadzona tylko w zakresie i na warunkach zapisanych w statucie fundacji (art. 5 ust. 1, art. 11 ust. 1). Dodatkowe wymogi, od których uzależniona jest możliwość podjęcia działalności gospodarczej przez fundację, zostały wykształcone w orzecznictwie sądu rejestracyjnego. Na pierwszy plan wysuwa się warunek, aby przedmiot działania został jasno sprecyzowany (podobnie jak przy spółkach handlowych). Ponadto przedmiot ten nie powinien się pokrywać (nawet w części) z przedmiotem działalności statutowej fundacji. Hubert Izdebski podkreśla, że założenie to jest sprzeczne z ogólnie przyjmowaną w krajach OECD czy Unii Europejskiej zasadą, że o ile organizacja pozarządowa może prowadzić działalność gospodarczą, powinna to robić w zakresie związanym z jej działalnością statutową (aim-oriented business activities) (Izdebski 2000, s. 62). Jednocześnie sąd rejestrowy wymaga, aby działalność gospodarcza nie była traktowana jako sposób realizacji celu fundacji, a środki finansowe na nią przeznaczone stanowiły nie więcej niż połowę środków określonych w oświadczeniu woli fundatora o ustanowieniu fundacji. Podobnie Prawo o stowarzyszeniach stanowi, że dochód z działalności gospodarczej służy realizacji celów statutowych i nie może zostać przeznaczony do podziału między jego członków (art. 34). Ponadto na podstawi art. 2 ust. 1 Prawa o stowarzyszeniach można wnioskować, że działalność gospodarcza o celach zarobkowych w żadnym wypadku nie może stanowić celu statutowego stowarzyszenia. Może mieć jedynie charakter pomocniczy, będąc jednym ze źródeł dochodów, które mają służyć realizacji celów statutowych (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 394-395).
Niezmiernie atrakcyjną dla fundacji i stowarzyszeń formą finansowania ich działalności są darowizny. Tym terminem określa się zapisy oraz wpłaty od osób indywidualnych oraz przedsiębiorstw. Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku (Kodeks cywilny art. 888). Stronami umowy mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i prawne.
Najwyższy udział ofiarności prywatnej pośród dochodów organizacji społecznych jest w Wielkiej Brytanii i wynosi 12,1%, następnie we Francji - 7,1% i w Niemczech - 3,9%. Dla porównania w Stanach Zjednoczonych udział ofiarności prywatnej w finansowaniu organizacji pozarządowych jest znacznie wyższy i wynosi 18,5% (Leś 1998, s. 76).
Udział prywatnej ofiarności w budżetach organizacji pozarządowych w poszczególnych krajach pozostaje w ścisłym związku z istniejącą w nich polityką podatkową. Tam, gdzie poziom podatków jest wysoki - indywidualna ofiarność na rzecz organizacji pozarządowych jest nieznaczna. Ważnym elementem wpływającym na zasięg prywatnej ofiarności jest również polityka w zakresie zwolnień i ulg podatkowych.
Fundacje i stowarzyszenia podlegają przepisom Ustawy z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych oraz Ustawy z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych. Na mocy tych przepisów fundacje i stowarzyszenia prowadzące działalność naukową, naukowo-techniczną, oświatową, w tym również polegającą na kształceniu studentów, kulturalną, w zakresie kultury fizycznej i sportu, ochrony środowiska, wspierania inicjatyw społecznych na rzecz budowy dróg i sieci telekomunikacyjnej na wsi oraz zaopatrzenia wsi w wodę, dobroczynności, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz kultu religijnego korzystają ze zwolnień od podatku dochodowego.
Liczne ulgi przysługują fundacjom i stowarzyszeniom w zakresie opłaty skarbowej od czynności cywilnoprawnych (por. Szustek-Janowska 2000, s. 455). Ulgi te zmierzają do ułatwienia organizacjom uczestnictwa w obrocie cywilnoprawnym. Przy czym, tak jak w przypadku podatku dochodowego od osób prawnych, dotyczą tylko dziedzin preferowanych ze względu na cel działania organizacji (Ustawa o opłacie skarbowej z dnia 31 stycznia 1989 roku).
Prawo celne przewiduje zwolnienie od cła i wymaganych przez normy prawa celnego pozwoleń w zakresie otrzymywania przedmiotów stanowiących pomoc humanitarną dla jednostek statutowo powołanych do realizacji takiej pomocy oraz rzeczy przeznaczonych do działalności statutowej, nie będącej działalnością gospodarczą (Ustawa - Prawo celne z 28 grudnia 1989 roku).
Ze zwolnieniami z cła związane jest również zwolnienie od podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego, pobieranego od importu (Ustawa o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym z dnia 8 stycznia 1993 roku).
Licznym zwolnieniom od cła podlegają świadczenia, rzeczy i usługi zakupione ze środków pomocy zagranicznej, w szczególności ze środków PHARE.
Istotną formą finansowego wsparcia organizacji pozarządowych jest sponsoring. Sponsoring polega na finansowaniu określonego przedsięwzięcia w celu promocji (przedsiębiorstwa) sponsora. Charakterystyczną cechą sponsoringu jest chęć uzyskania (zwiększenia) przez podmiot sponsorujący swoich dochodów. Przyczyną, dla której sponsor angażuje się w określoną działalność, jest pragnienie osiągnięcia zysku. Sponsoring jest bardzo skutecznym narzędziem stosowanym w public relations, ponieważ pozwala nawiązać i umocnić więzi między podmiotami gospodarczymi a szerszą rzeszą ich potencjalnych klientów. Funkcja sponsoringu polega także na utrzymaniu lub podniesieniu renomy przez podmiot sponsorujący, na poprawie lub zmianie obrazu firmy (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 358-359). Przykładem z rynku polskiego jest akcja firmy Lever, która przeznaczyła część pieniędzy ze sprzedaży każdego opakowania Polleny 2000 na rzecz Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, w zamian za co na opakowaniach proszku do prania pojawiło się logo fundacji. Podobnie na rzecz tej samej akcji działały Poczta Polska, wydając kartki pocztowe, i Telekomunikacja Polska, emitując karty telefoniczne. Innym przykładem jest sprzedaż chusteczek firmy Soft & Easy na rzecz Polskiego Komitetu UNICEF - Pomóż dzieciom, kupując chusteczki (Rąbińska 1998, s. 2).
Sponsorem może być zarówno osoba prawna, jak i fizyczna. Podmiot sponsorujący musi mieć co najmniej zdolność sądową i zdolność do zaciągania zobowiązań. Najczęściej pozycję sponsora zajmują: przedsiębiorstwa produkcyjne, handlowe i usługowe, przedsiębiorstwa państwowe i komunalne, banki, instytucje ubezpieczeniowe, fundacje i stowarzyszenia (ale tylko takie, które prowadzą działalność gospodarczą) oraz osoby fizyczne.
Teresa Sak wskazuje następujące formy sponsoringu: darowizny na cele społeczne, realizacja wspólnych programów, stałe umowy wspomagające działalność statutową, sponsor jest jednocześnie fundatorem i członkiem wspierającym organizację (Sak 1996, s. 4-8).
Wśród dziedzin życia społecznego, w których funkcjonuje sponsoring, należy wymienić: sport, naukę i oświatę, kulturę i sztukę, sponsorowanie rozgłośni radiowych i stacji telewizyjnych, ochronę środowiska naturalnego, działalność socjalną i charytatywną oraz gospodarczą. Należy podkreślić, że większość ze wskazanych powyżej dziedzin leży w obszarze zainteresowania podmiotów działających w obrębie trzeciego sektora.
Szczególnym źródłem finansowania celów statutowych organizacji pozarządowych są także zbiórki publiczne, loterie i aukcje. Zyskują one obecnie na ważności wobec częściowej utraty znaczenia działalności gospodarczej jako źródła finansowania tych celów i nierozwinięciu w szerszym zakresie krajowego systemu wspierania działalności statutowych organizacji (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 373).
Pojęcie zbiórka publiczna oznacza apelowanie przez organizacje do ofiarności osób i jednostek organizacyjnych oraz zbieranie od nich ofiar w środkach pieniężnych i rzeczowych, które to osoby i jednostki organizacyjne nie mogą zostać zindywidualizowane na etapie przygotowania, jak i samego przeprowadzenia zbiórki (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 368).
Kwestie publicznego zbierania ofiar w gotówce i naturze reguluje Ustawa z dnia 15 marca 1933 roku o zbiórkach publicznych i Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 14 lipca 1934 roku o sposobach przeprowadzania zbiórek publicznych oraz kontroli nad tymi zbiórkami. Art. 4 Ustawy o zbiórkach publicznych zawęża możliwość organizowania zbiórek publicznych do kręgu stowarzyszeń zarejestrowanych, fundacji, Kościołów i innych związków wyznaniowych, związków zawodowych i komitetów (społecznych) organizowanych dla określonych celów, wyłączając zbiórki publiczne organizowane w interesie osobistym. Wykluczona jest zatem możliwość organizacji zbiórki publicznej przez stowarzyszenia zwykłe i osoby fizyczne.
Ustawa o zbiórkach publicznych określa jedynie przykładowo możliwe cele zbiórek publicznych: religijne, państwowe, oświatowe, zdrowotne, kulturalno-społeczne i opiekuńcze, charakteryzując je ogólnie jako niesprzeczne z prawem. Jednocześnie art. 4 ustawy nakłada na podmiot organizujący zbiórkę wymóg tożsamości celów statutowych z celami organizowanej zbiórki. Zatem cele organizowanej zbiórki muszą mieć bezpośrednie odniesienie do celów statutowych lub innego aktu założycielskiego organizacji, przygotowującej zbiórkę.
Loterie jako źródło finansowania działalności organizacji pozarządowych stanowią jedno ze starszych okazjonalnych źródeł pozyskiwania środków głównie na działalność dobroczynną i w formie loterii fantowej są dość głęboko zakorzenione w polskiej tradycji.
W latach dziewięćdziesiątych upowszechniła się praktyka traktująca loterię jako sposób w miarę systematycznego pozyskiwania środków finansowych na cele społecznie pożyteczne (w tym okresie znamiennym przykładem takiej działalności stała się propagowana przez telewizję publiczną loteria Klaudiusz, zasilająca działania na rzecz osób niepełnosprawnych).
Działalność w zakresie gier losowych i zakładów wzajemnych reguluje Ustawa z dnia 29 lipca 1992 roku o grach losowych i zakładach wzajemnych, której zasięgiem działania z dniem 1 stycznia 1997 roku zostały objęte expressis verbis loterie promocyjne (Buczek, Jasiukiewicz, Taracha 2000, s. 374). W dniu 31 stycznia 1997 roku zostało wydane Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o grach losowych i zakładach wzajemnych, które m.in. przekazało izbom skarbowym prawo udzielania zezwoleń na urządzanie na obszarze co najwyżej czterech sąsiadujących ze sobą województw loterii fantowej, bingo fantowego i loterii promocyjnej.
Podstawowymi rodzajami loterii pojawiającymi się w toku działalności organizacji pozarządowych są loterie fantowe (rzeczowe) i pieniężne. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 2 Ustawy o grach losowych i zakładach wzajemnych grami losowymi są gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik zależy od przypadku a warunki gry określa regulamin. Są to: (...) loterie pieniężne, w których uczestniczy się poprzez nabycie losu lub innego dowodu udziału w grze, a podmiot urządzający loterię oferuje wyłącznie wygrane pieniężne oraz loterie fantowe, w których uczestniczy się poprzez nabycie losu lub innego dowodu udziału w grze, a podmiot urządzający loterię oferuje wyłącznie wygrane rzeczowe.
Należy podkreślić, że jedynie zbiórki pieniędzy prowadzone przez organizacje w drodze loterii fantowych, której wszystkie losy wygrywają, organizowane na terenach kościelnych na cele religijne, kościelną działalność charytatywną, opiekuńczą, naukową, oświatową i wychowawczą oraz utrzymanie duchownych i członków zakonów na terenach związków wyznaniowych oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy i w sposób tradycyjny ustalony - będą wolne od uzyskiwania pozwolenia na zbiórkę publiczną od organów władzy administracyjnej. Ustawa z dnia 29 lipca 1992 roku o grach losowych i zakładach wzajemnych nie ma zastosowania do tak prowadzonych zbiórek. Na organizacjach tych nie będzie również ciążył obowiązek uzyskiwania zezwolenia Ministra Finansów albo właściwej Izby Skarbowej, gdyż tak zorganizowana loteria nie będzie grą losową w rozumieniu Ustawy o grach losowych i zakładach wzajemnych.
Aukcje nie należą od strony organizacyjnej do najprostszych sposobów pozyskiwania środków finansowych. W odniesieniu do organizacji pozarządowych - w głównej mierze fundacji i stowarzyszeń - praktyczne znaczenie mają jedynie aukcje dzieł sztuki. Aukcje prowadzone przez te organizacje różnią się w zasadniczy sposób od aukcji organizowanych przez domy aukcyjne, które działają w liczbie kilkunastu jedynie w największych miastach w Polsce.
Istotne znaczenie w finansowaniu organizacji pozarządowych odgrywają również fundusze zagraniczne. Raport Fundacji Braci Rockefellerów zatytułowany The Rebirth of Civil Society (Odrodzenie społeczeństwa obywatelskiego) stwierdza, że pomoc zachodnia dla sektora niekomercyjnego w państwach Europy Środkowo-Wschodniej pochodzi zarówno ze źródeł publicznych, jak i prywatnych. Wsparcie amerykańskie przekazywane jest na ogół przez fundacje prywatne i amerykańskie organizacje pozarządowe, podczas gdy pomoc zachodnioeuropejska jest dostarczana przez agendy rządu centralnego lub przez międzynarodowe organizacje europejskie, takie jak Unia Europejska (Ners, Buxell 1995, s. 88). Pogramy pomocowe Unii Europejskiej to przede wszystkim: Phare Dialog Społeczny, Phare LIEN, Phare Demokracja, Phare Partnership (por. Piskorski 1999, s. 11, Andziak 1994, s. 9).
Sposoby finansowania działań podejmowanych przez organizacje pozarządowe podlegają określonym zasadom. Instytucje finansujące zajmują uprzywilejowaną pozycję. Dysponują zasobami finansowymi i mają prawo decydowania o sposobie ich podziału między organizacje bezpośrednio świadczące usługi. Decydują, kto otrzyma pieniądze, w jakiej wysokości, na jakie prace i przez jaki okres mogą być finansowane z danego budżetu. W związku z tym, na wstępie liczy się program, jaki organizacja zamierza zrealizować na przestrzeni dwóch, trzech lat. Program ten musi być rozpisany na poszczególne projekty, zawierające oprócz idei i oczekiwanego efektu wszystkie ważne parametry, które gwarantują powodzenie przedsięwzięcia. Podstawową kwestią jest również precyzyjne określenie ogólnego celu programu oraz celów szczegółowych. Pojęcie celu działania organizacji finansującej jest analogiczne do pojęcia misji organizacji świadczącej usługi, zwłaszcza w przypadku fundacji, której zamiarem jest wywołanie zmiany poprzez udostępnienie koniecznych środków. Trudniej posłużyć się tym pojęciem w odniesieniu do organizacji rządowych lub przedsiębiorstw, ponieważ finansowanie działalności trzeciego sektora jest zaledwie fragmentem ich pracy (Hudson 1997, s. 227).
Ponadto bardzo ważna jest dobra znajomość potencjalnych źródeł finansujących działalność organizacji społecznych. Każde źródło z kolei ma swoją szczegółową charakterystykę, zarówno jeśli chodzi o specyfikę podejmowanych działań (działania charytatywne, ekologiczne, edukacyjne), jak i możliwości sfinansowania konkretnych pozycji w przewidywanym budżecie (wydatki inwestycyjne, płace, koszty bieżące). Niemal powszechnie stosowaną przez potencjalnych sponsorów zasadą jest współfinansowanie danego przedsięwzięcia, a nie pokrywanie całkowitych jego kosztów. Oznacza to, że poszukując funduszy na konkretny projekt trzeba starać się o przychylność kilku sponsorów, którzy w różnej proporcji i zakresie podejmą zobowiązanie sfinansowania konkretnego projektu. Udział innych źródeł w realizacji danego projektu zwiększa wiarygodność tego przedsięwzięcia, szczególnie jeśli swój wkład deklarują agendy sektora publicznego. Dlatego też nie należy ukrywać dotychczasowych dochodów, gdyż świadczy to o sprawności i wiarygodności organizacji. Kolejnym etapem pomagającym w zdobyciu pieniędzy jest wkład własny, jaki organizacja może realnie zadeklarować i wnieść w realizację podjętego zadania. Im większa część projektu pokrywana jest ze środków własnych, tym większe są szanse na pozyskanie brakujących funduszy (Boczoń 1998, s. 131).
Instytucje finansujące w coraz większym stopniu przesądzają o sukcesie organizacji trzeciego sektora. Fakt, że są w stanie tak zarządzać programami dystrybucji funduszy, by pieniądze trafiły do najskuteczniejszych organizacji, przy zachowaniu nadzoru nad wynikami ich projektów, zachęca organizacje do koncentracji na wyznaczonych celach.
W pierwotnej wersji art.118 Ustawy o finansach publicznych pozbawił organizacje pozarządowe, realizujące zadania z ramienia samorządu, możliwości korzystania z dotacji gminnych, co w praktyce spowodowało zawieszenie działalności wielu stowarzyszeń i fundacji prowadzących usługi socjalne (por. Leś 2000, s. 209, Jasiukiewicz 1999, s. 63-64, Tupin 1999, s. 16, Jędrzejewska 1999, s 7).
1