1.INFLACJA, proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nie akceptowane społecznie zmiany proporcji podziału dochodu narodowego. We współczesnej gospodarce światowej występuje ona powszechnie, choć z różnym nasileniem w poszczególnych krajach. Stopień nasilenia inflacji określa stopa inflacji, wyrażająca w procentach wzrost poziomu cen w okresie badanym w stosunku do okresu przyjętego przez ustawę. W zależności od poziomu stopy inflacji rozróżniamy:

1) inflację pełzającą (do kilku procent w skali rocznej), nie powodującą zakłóceń w przebiegu procesów gospodarczych, poddającą się kontroli.

2) inflację kroczącą (z reguły do kilkunastu procent rocznie), gdy oczekiwania inflacyjne wywołują określone zachowania podmiotów gospodarczych wzmagające ten proces, przy czym zaczyna się ona wymykać kontroli.

3) inflację galopującą (powyżej 20%), powodującą narastające zakłócenia w przebiegu procesów gospodarczych, osłabienie systemów motywacyjnych, a w rezultacie zahamowanie wzrostu gospodarczego.

4) hiperinflację, gdy natężenie procesów inflacyjnych uniemożliwia racjonalne gospodarowanie z powodu niemożności prowadzenia rachunku ekonomicznego, planowania działań gospodarczych, nieskuteczności systemów motywacyjnych, co prowadzi do anarchizacji życia społecznego.

Proces inflacji jest niezwykle złożony ze względu na mnogość jej przyczyn, przejawów i skutków. Z punktu widzenia przyczyn wyróżnia się inflację popytową (ciągnioną przez popyt) i kosztową (pchaną przez koszty).

Inflacja popytowa jest wynikiem nadmiernej ilości pieniądza w obiegu. Nazywa się ją także inflacją pieniężną. Jej źródłem mogą być nadmierne wydatki państwa, nie znajdujące pokrycia w dochodach (inflacja budżetowa), nadmierna kreacja pieniądza kredytowego (inflacja kredytowa) lub nadmierny w stosunku do wzrostu produkcji wzrost płac (inflacja płacowa).

Inflacja kosztowa związana jest ze wzrostem kosztów produkcji.

Zazwyczaj obydwa rodzaje inflacji występują równocześnie. Mechanizm inflacji przejawia się w występowaniu tzw. spirali inflacyjnej, polegającej na wzajemnym wspomaganiu się ruchów cen, dochodów i kosztów, z których jedne są raz przyczyną, a innym razem skutkiem zmian pozostałych. Wśród wielu płaszczyzn spirali inflacyjnej wymienia się konkurencyjne ceny - płace, płace - płace (wzrost płac w jednych dziedzinach gospodarki staje się przyczyną nacisków na wzrost płac w innych dziedzinach), płace - świadczenia społeczne (żądania waloryzacji świadczeń społecznych w ślad za wzrostem płac), ceny - ceny (wzrost jednych towarów skłania producentów innych towarów do podwyżek cen w celu zachowania ukształtowanych wcześniej proporcji cenowych), ceny - stopa procentowa itp. Początkowo procesy inflacyjne występowały tylko w okresach ożywienia koniunktury gospodarczej. Współcześnie towarzyszą one każdej fazie cyklu gospodarczego. Pojawiły się w związku z tym nowe pojęcia: stagflacja i slumpflacja.n Ograniczenie inflacji lub przeciwdziałanie jej wystąpieniu wymaga odpowiedniej polityki państwa w zakresie kształtowania dochodów społeczeństwa, ograniczania deficytu budżetowego (polityka fiskalna), kontroli emisji pieniądza przez bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne (polityka monetarna).

2.DEFLACJA, zjawisko przeciwstawne do inflacji, polegające na obniżaniu się ogólnego poziomu cen dóbr i usług, a także produkcji i zatrudnienia w wyniku ograniczenia dopływu pieniądza do gospodarki. Występowało w fazie kryzysu w cyklu gospodarczym i związane było z nadwyżką globalnej podaży nad globalnym popytem (luka deflacyjna). Współcześnie prawie nie występuje.

3.DEPRECJACJA PIENIĄDZA, obniżenie siły nabywczej (wartości) pieniądza. Na rynku krajowym przejawia się ona zmniejszeniem ilości dóbr i usług, które można kupić za określoną kwotę. Z reguły jest rezultatem inflacji.

Na rynku międzynarodowym w warunkach płynnego kursu walutowego deprecjacja przejawia się obniżeniem kursu danej waluty w stosunku do innych walut. Jest rezultatem zmniejszenia popytu na rynku międzynarodowym na towary lub papiery wartościowe danego kraju, a zatem i na jego walutę ze strony innych krajów. Zjawiskiem przeciwnym do deprecjacji jest aprecjacja pieniądza.

4.PARYTET WALUTOWY, PARYTET ZŁOTA, sposób określania wartości jednostki walutowej danego kraju. W przeszłości, w warunkach pełnej wymienialności waluty na złoto, a później w systemie stałego kursu walutowego (system walutowy), stosowany był do tego celu parytet złota, wyrażający ilość czystego złota (w g) "zawartą" w jednostce monetarnej danego kraju.

Obowiązywał on z mocy ustawy ogłaszanej przez władze państwowe, po II wojnie światowej - w uzgodnieniu z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (MFW). Obniżenie parytetu złota oznaczało dewaluację, a jego podwyższenie rewaluację waluty. Z czasem kolejne kraje rezygnowały z ustalania wartości swej waluty w oparciu o parytet złota, prawna jego likwidacja nastąpiła w wyniku ratyfikacji w dniu 1 IV 1978 zmienionego statutu MFW.

Obecnie poszczególne kraje mają pełną, gwarantowaną prawem międzynarodowym swobodę w ustalaniu zasad kursowych swych walut. Ich wartość mogą ustalać w stosunku do waluty międzynarodowej, koszyka walutowego, europejskiej jednostki walutowej (ECU) lub specjalnych praw ciągnienia (SDR).

W niektórych krajach, nie będących członkami MFW, utrzymano parytety złota, jednakże nie mają one związku z wzajemnymi kursami ich walut i walut innych państw.

5.TEZAURYZACJA, gromadzenie i przechowywanie wartości, skarbu, majątku. Środkami tezauryzacji mogą być dobra materialne, zazwyczaj o dużej wartości (nieruchomości, dzieła sztuki, antyki, złoto, biżuteria itp.) lub pieniądz kruszcowy.

Pieniądz papierowy nie spełnia warunków dobrego środka tezauryzacji z uwagi na zależność jego wartości nominalnej od decyzji (ustaw) państwa, podatność na inflację i łatwość zniszczenia.

6.MANUFAKTURA, jedna z form funkcjonowania jednostek gospodarczych (przedsiębiorstw) we wcześniejszych stadiach rozwoju produkcji przemysłowej, powstała na przełomie XVIII i XIX w. z przekształcenia warsztatów rzemieślniczych. Przedsiębiorca (właściciel manufaktury) gromadził niezależnych dotąd rzemieślników, którzy z jego surowców, w określonym miejscu wytwarzali wyroby, podobnie jak to robili w swoich warsztatach rzemieślniczych - na prostych urządzeniach, z reguły dzięki pracy rąk (stąd nazwa), bez technicznego podziału pracy między robotnikami. Z czasem, w miarę rozwoju, manufaktury nabierały takich cech jak: większe wyposażenie w maszyny i urządzenia techniczne, rozwinięty techniczny podział pracy i duża skala produkcji, co w konsekwencji doprowadziło do przekształcania się manufaktur w fabryki (przedsiębiorstwa przemysłowe) i dało bodziec rewolucji przemysłowej oraz zapoczątkowało dynamiczny rozwój gospodarczy.

7. UPRZEMYSŁOWIENIE, proces szybkiego rozwoju przemysłu przejawiający się wzrostem wolumenu produkcji oraz ilości pracowników zatrudnionych w przemyśle.

Industralizacja zapoczątkowana została w Wielkiej Brytanii pod koniec XVIII w. (Rewolucja przemysłowa).

8.URBANIZACJA, zespół przemian społeczno-ekonomicznych, kulturowych i przestrzennych prowadzących do rozwoju miast, wzrostu ich liczby, powiększania się odsetka ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności państwa, rozszerzania się obszarów miejskich. Urbanizacja przebiega w płaszczyźnie: demograficznej (przemieszczenie się ludności wiejskiej do miast, co prowadzi do wzrostu liczby i odsetka ludności miejskiej), przestrzennej (powiększanie się powierzchni miast, powstawanie nowych miast i tworzenie się rozległych obszarów zurbanizowanych), ekonomicznej (wzrost liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych, przemyśle i usługach) i społecznej (przenikanie miejskich wzorów życia, miejskiego stylu życia również na obszary wiejskie). Zjawisko urbanizacji, związane z procesem industrializacji, pojawiło się pod koniec XVIII w., najpierw w Anglii, potem w krajach Europy Zachodniej, USA i Japonii, a na początku XX w. w Europie Środkowej i Wschodniej

9.REKONWERSJA, proces przestawiania gospodarki po zakończeniu wojny na tory gospodarowania pokojowego. Rekonwersja jest procesem niezwykle trudnym i skomplikowanym. Jej istotą jest szybka i głęboka restrukturyzacja gospodarki, podporządkowanej dotychczas w całości potrzebom wojennym, aby stała się gospodarką nakierowaną na zaspokojenie bieżących i przyszłych potrzeb społecznych.

Rekonwersja wymaga intensywnej działalności inwestycyjnej, która natrafia na poważne trudności spowodowane brakiem źródeł jej finansowania (niski poziom dochodu narodowego), a także niskim poziomem zaspokojenia bieżących potrzeb ludności (wzrost konsumpcji staje się celem o znacznie silniejszej niż w normalnych warunkach konkurencyjności w stosunku do inwestycji).

Problem rekonwersji pojawił się w Europie po I wojnie światowej, szczególnie ostro zaznaczył się po II wojnie światowej, której skutki ekonomiczne były znacznie głębsze.

10.DEMOGRAFIA, nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium. Badania demograficzne oparte są na materiałach ilościowych dostarczanych przez statystykę ludności, obejmują one zjawiska przeszłe, współczesne i przyszłe i dotyczą zbiorowości ludzi tj. zespołu jednostek, które stanowią logiczną całość z punktu widzenia potrzeb analizy, np. dzieci w wieku szkolnym, ludność w wieku produkcyjnym itp.

Podstawowymi jednostkami w demografii są: człowiek, rodzina, gospodarstwo domowe. Z demografii wydzieliły się następujące działy: demografia opisowa - badająca stan i strukturę populacji ludzkich oraz ich ruch; demografia porównawcza - badająca różnicę w stanie, strukturze i ruchach populacji ludzkich w zależności od różniących je czynników; demografia historyczna - zajmująca się rozwojem ludności w przebiegu historycznym; demografia analityczna - ustalająca prawidłowości procesów demograficznych i umożliwiająca prognozy demograficzne; demografia potencjalna - rozpatrująca zjawiska demograficzne, przyjmująca za jednostkę liczenia nie osobę, lecz osoborok.

W węższym ujęciu demografia jest gałęzią ekologii i zajmuje się tworzeniem tabel przeżywalności oraz modelowaniem zjawisk demograficznych dla populacji roślin i zwierząt.

11.MIGRACJA, WĘDRÓWKA, przesiedlanie lub przenoszenie się ludności z jednego miejsca do drugiego, zarówno wewnątrz jednego kraju (migracja wewnętrzna), jak i do innego kraju (emigracja) lub z innego kraju (imigracja). Ze względu na kryterium czasu rozróżnia się migracje: trwałą (na stałe), okresową (na pobyt czasowy) i sezonową.

Migracja najczęściej zachodzą z przyczyn: ekonomicznych (zarobkowych), politycznych, religijnych i osobistych (np. małżeństwo). Ze względu na czynnik decydujący o migracji dzielimy je na dobrowolne i przymusowe.

12.EMIGRACJA, termin z języka łacińskiego (emigratio - wyprowadzić się) - termin prawa międzynarodowego na oznaczenie zjawiska opuszczania przez ludzi ich terenów ojczystych celem osiedlania się w innym regionie świata lub kraju (migracja).

Umotywowana jest najczęściej względami ekonomicznymi lub politycznymi, stanowi przedmiot konwencji międzynarodowych oraz międzynarodowej współpracy organizacji międzyrządowych i pozarządowych w szczególności ONZ.

13.KONURBACJA, zespół leżących blisko siebie miast lub osiedli, powiązanych ze sobą gospodarczo i komunikacyjnie. Konurbacja składa się z kilku równorzędnych ośrodków, stymulujących rozwój innych, mniejszych miast. Przykładem konurbacji w Polsce jest Górnośląski Okręg Przemysłowy.

14.MONOPOL, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.

Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.

15.SYNDYKAT, 1) typ monopolistycznego porozumienia producentów w warunkach rynku oligopolowego, stanowiący wyższą formę umowy kartelowej (kartel). W syndykacie następuje centralizacja zbytu produktów skartelizowanych przedsiębiorstw (wspólne biuro zbytu), co likwiduje możliwe w kartelu odstępstwa od umów dotyczących limitów produkcyjnych i polityki cenowej, zwiększając stopień regulowania podaży. Syndykat, podobnie jak kartel, jest nietrwałą formą monopolizacji, z uwagi na zachowanie przez jego członków odrębności prawnej (w tym własnościowej) pozwalającej na wycofanie się z zawartej umowy.

2) termin używany w niektórych krajach (m.in. we Francji) na określenie związku zawodowego.

16.KARTEL, POROZUMIENIE MONOPOLISTYCZNE, rodzaj grupowej praktyki monopolistycznej, której celem jest eliminowanie lub ograniczanie konkurencji. Porozumienia monopolistyczne dochodzą do skutku wówczas, gdy konkurenci bądź partnerzy nie mają możliwości swoimi jednostronnymi zachowaniami narzucić cen lub zasad współpracy.

Czynnikiem wpływającym na powstawanie karteli jest istnienie rynku oligopolowego, na którym istnieje niewielka liczba podmiotów gospodarczych. Następuje wówczas łatwa możliwość komunikowania się konkurentów i minimalizowanie ryzyka nieprzewidzianych zachowań klienta, odmiennie niż jest to w warunkach naturalnej rywalizacji.

W konsekwencji zawierania karteli obniża się zainteresowanie podnoszeniem efektywności gospodarowania. Negatywne cechy karteli można ująć następująco:

1. nie sprzyjają obniżaniu cen

2. ograniczają konkurencję

3. ograniczają samodzielność uczestników rynku

4. wprowadzają restrykcje w stosunku do podmiotów nie będących partnerami porozumień monopolistycznych

5. stanowią zagrożenie interesu publicznego.

Wśród podziałów porozumień antymonopolowych najbardziej ogólny rozróżnia dwa rodzaje porozumień ograniczających konkurencję:

1) porozumienia poziome (kartele horyzontalne) - charakteryzują się tym, że są zawierane pomiędzy konkurentami, a więc podmiotami funkcjonującymi na tym samym stopniu produkcji lub obrotu. Jako przykłady takich porozumień można wskazać uzgodnienia między konkurentami cen, zasad ich ustalania w stosunkach z osobami trzecimi, podział rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych, podmiotowych, a także ustalanie lub ograniczanie wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów.

2) porozumienia pionowe (kartele wertykalne) - do tych porozumień należą porozumienia polegające na ustalaniu cen odsprzedaży, porozumienia dyskryminujące niektóre kategorie podmiotów, porozumienia służące wymuszaniu transakcji wiązanych.

Do typowych karteli zaliczyć należy: kartele cenowe, kartele podziałowe (dzielące rynek zbytu lub zaopatrzenia), kartele kontyngentowe, kartele ograniczające dostęp do rynku lub zmierzające do eliminacji konkurentów.

17.TRUST, forma monopolistycznego związku przedsiębiorstw w ramach oligopolu, powstająca na drodze łączenia się samodzielnych dotąd przedsiębiorstw tej samej branży, w celu uzyskania większego wpływu (dominacji) na rynku określonego towaru i zwiększenia zysków.

Przedsiębiorstwa tworzące trust nieodwracalnie tracą swą dotychczasową samodzielność ekonomiczną i prawną, podlegają wspólnemu zarządowi, a ich aktywastają się udziałami w truście. Ich wartość stanowi podstawę podziału zysków.

18.HOLDING, grupa spółek, z których jedna (spółka dominująca) posiada udziały w innych spółkach (spółkach zależnych), samodzielnych pod względem organizacyjno-prawnym, ale finansowo uzależnionych od spółki dominującej, która zapewnia sobie tę dominację poprzez posiadanie odpowiednich udziałów w spółkach zależnych, pozwalających kontrolować skład organów zarządzających i działalność tych spółek.

Zgodnie z tą definicją grupa spółek uznawana za formę związku przedsiębiorstw typu holdingowego wyróżnia się następującymi cechami: powiązania kapitałowe między spółkami polegające na posiadaniu przez jedne spółki udziałów (akcji) innych spółek, relacja zależności polegająca na dominacji jednej spólki wobec spółek pozostałych, podmiotowość prawna polegająca na zachowaniu przez każdą ze spółek pełnej niezależności prawnej (każda spółka jest odrębnym, z punktu widzenia prawa, podmiotem gospodarczym).

W zależności od celu funkcjonowania, zakresu i rodzaju działalności, stopnia centralizacji zarządzania oraz siły uzależnienia spółek zależnych od spółki dominującej wyróżnia się następujące typy holdingów: finansowe i zarządzające, te ostatnie dzieli się na strategiczne i operacyjne.

19.KONCERN, grupa przedsiębiorstw należących do tego samego właściciela, mających jednak odrębną osobowość prawną. Koncern posiada wspólny zarząd, jego struktura polega na istnieniu przedsiębiorstwa dominującego oraz grupy przedsiębiorstw zależnych, poddanych jednolitemu kierownictwu, jeśli idzie o rozstrzyganie najważniejszych kwestii, niezależnych jednak często w swej bieżącej, operatywnej działalności oraz nie tracących swej odrębności organizacyjnej i prawnej.

Do jego utworzenia dochodzi przez fuzję lub przez wykup kontrolnego pakietu udziałów, ale również przez zgodę na korzystanie przez przedsiębiorstwo dominujące z patentów, licencji itp. innych członków koncernu. Najczęściej jest to związek spółek.

Koncern może mieć charakter struktury pionowej, obejmującej przedsiębiorstwa działające w kolejnych fazach jednego, dużego procesu technologicznego, bądź poziomej, obejmującej jednostki wykorzystujące te same technologie, wspólną bazę surowcową itp. Może mieć również strukturę bardziej luźną, zbliżoną do konglomeratu. Jako uczestnik koncernu występuje często bank, który obsługuje w pierwszym rzędzie przedsiębiorstwa koncernu.

Głównym celem koncernu jest zlikwidowanie konkurencji między przedsiębiorstwami oraz utworzenie wspólnoty kapitałowej wzmacniającej podstawy funkcjonowania, co daje możliwości rozszerzenia zakresu działalności gospodarczej, opanowania rynków zbytu oraz poprawy efektywności gospodarowania.

20.CŁO, forma podatku, nakładanego przez państwo na towary przywożone z zagranicy (cło importowe), wywożone za granicę (cło eksportowe) lub (do 1921, kiedy zostało zabronione przez Konwencję Brukselską) przewożone przez terytorium danego kraju (cło przewozowe).

Stosowane już w starożytności, było początkowo wyłącznie elementem polityki fiskalnej państwa (zwiększenie dochodów skarbowych). Od XVII w. zaczyna wzrastać jego rola jako instrumentu gospodarczego, pozwalającego poprzez ograniczenie wymiany z zagranicą realizować określone cele gospodarcze.

W zależności od celów polityki handlowej wyróżnia się cła:

1) prohibicyjne - zahamowanie importu określonych towarów,

2) protekcyjne - ochrona interesów rodzimych producentów,

3) reglamentacyjne - regulujące kierunki i strukturę handlu zagranicznego.

Wykaz grup towarowych objętych cłem i wysokość stawek celnych zawiera taryfa celna. Integracja gospodarcza i polityczna państw zrzeszonych w różnych organizacjach międzynarodowych sprzyja obniżaniu, a nawet całkowitej eliminacji ceł (Unia celna, Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu GATT, Światowa Organizacja Handlu).

21.OBLIGACJA, papier wartościowy, najczęściej na okaziciela, będący dowodem udzielenia pożyczki przez nabywcę obligacji jej emitentowi. Emitentami obligacji mogą być: skarb państwa (obligacje skarbowe), związki samorządowe (obligacje gminne, municypalne, komunalne) lub duże przedsiębiorstwa (obligacje przedsiębiorstw).

Obligacja ma wartość nominalną, równą zazwyczaj kwocie pożyczki, oraz realną (kurs), jeśli jest przedmiotem obrotu giełdowego lub pozagiełdowego w okresie pomiędzy datą emisji a datą wykupu. Ta druga uzależniona jest od stopy oprocentowania oraz aktualnego popytu i podaży.

Posiadaczowi obligacji przysługuje z tytułu udzielonej pożyczki wynagrodzenie w postaci oprocentowania. W zależności od sposobu jego ustalania wyróżnia się:

1) obligacje o stałej stopie oprocentowania, emitowane najczęściej w warunkach braku inflacji, przy niskim i ustabilizowanym jej poziomie lub spadkowej tendencji,

2) obligacje o zmiennej stopie oprocentowania, emitowane w warunkach wzrostu stopy inflacji lub nieregularnych jej wahań,

3) obligacje o kuponie zerowym (odmiana obligacji o stałej stopie oprocentowania), emitowane po cenie niższej niż nominalna, a wykupywane po cenie nominalnej,

4) oraz obligacje zamienne, emitowane przez spółki akcyjne, które zamiast lub równolegle z oprocentowaniem dają posiadaczowi prawo do zamiany ich na akcje tej spółki wraz z upływem terminu wykupu (w Polsce obligacje tego typu emitowane były przez państwo z prawem zamiany na akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych).

Oprocentowanie może być wypłacane posiadaczowi obligacji jednorazowo w momencie ich wykupu lub sukcesywnie, np. co kwartał lub co pół roku (w przypadku obligacji wieloletnich lub bezterminowych).

22.AKCJE, w ekonomii - papiery wartościowe stanowiące dowód udziału jego właściciela w kapitale spółki akcyjnej, upoważniające do otrzymywania części zysku spółki (dywidenda) oraz do głosowania na zebranich akcjonariuszy.

23.UNIFIKACJA PRAWA, ujednolicenie obowiązującego prawa przez wprowadzenie jednakowych przepisów na terenie danego państwa lub kilku państw (np. dotyczących ceł). Unifikacja prawa nastąpiła w Polsce po 1918 (na terenach byłych zaborów obowiązywały prawa państw zaborczych). Unifikacja prawa cywilnego została przeprowadzona dopiero w latach 1945-1950.

24.POPYT, ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.

Dla danego towaru rozróżnia się popyt indywidualny (ze strony określonego nabywcy) i popyt rynkowy (ze strony wszystkich jego nabywców). Popyt wszystkich nabywców na wszystkie towary to popyt globalny (zagregowany).

Poziom i zmiany popytu na dany towar wyznaczane są przez czynniki rynkowe - zmiany poziomu dochodów nabywców, cen innych towarów oraz oczekiwania nabywców co do zmian cen w przyszłości, a także czynniki pozarynkowe: demograficzne (takie jak liczba ludności, przyrost naturalny, struktura ludności pod względem wieku, płci, poziomu wykształcenia, rodzaju wykonywanej pracy, miejsca zamieszkania itp.), naturalne (klimatyczno-atmosferyczne, środowiskowe), preferencje nabywców (gusty, upodobania, zwyczaje, tradycje, moda), polityczne (zagrożenie wewnętrzne i zewnętrzne, wojny).

ELASTYCZNOŚĆ POPYTU

Stopień reakcji wielkości popytu na zmiany ceny towaru określa wskaźnik cenowej elastyczności popytu (E), będący relacją procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny. W zależności od jego poziomu wyróżnia się popyty: sztywny (E = 0), mało elastyczny (0  E  1), proporcjonalny (E = 1), elastyczny (E > 1) oraz doskonale elastyczny (E → ).

Wielkość wpływu zmian popytu, wynikającego z oddziaływania czynników pozacenowych, na zmianę ceny określa wskaźnik fleksybilności (giętkości) cen. Wzrost popytu - przy innych warunkach rynkowych niezmiennych - powoduje podwyżkę ceny, zmniejszenie popytu jest przyczyną obniżki ceny. Wpływ zmian dochodów na popyt mierzy się wskaźnikiem dochodowej elastyczności popytu, będącym relacją procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany dochodów.

25.DUMPING, sprzedaż towarów eksportowanych za granicę po cenach niższych niż w kraju. Przesłankami jego stosowania może być: dążenie do opanowania nowych rynków lub utrzymania pozycji na dotychczasowych poprzez wyeliminowanie lub ograniczenie konkurencji, zdobycie dodatkowych dewiz, zmniejszenie lub likwidacja nadwyżki podaży na rynku krajowym.

Dumping może być stosowany przez monopole, ewentualnie oligopole czasowo lub stale. Sprzyja mu protekcyjna polityka handlowa państwa. Wywołuje niekorzystne skutki: w kraju eksportera - konsumenci płacą wyższe ceny, pokrywając straty związane z niskimi cenami w eksporcie, w kraju importera - ograniczenie produkcji własnej wobec konkurencji tanich towarów importowanych. Po opanowaniu rynku eksporter podnosi ceny często do poziomu wyższego niż poprzednio.

Istnieje także dumping walutowy, polegający na świadomym zaniżaniu przez państwo kursu waluty krajowej w stosunku do walut obcych w celu zwiększenia konkurencyjności towarów własnych na rynkach międzynarodowych (ich ceny wyrażone w walutach obcych obniżają się) i zmniejszenia konkurencyjności towarów importowanych na własnym rynku (ich ceny wyrażone w walucie krajowej są wyższe). Prowadzi to do zwiększenia eksportu i ograniczenia importu, a zatem poprawy salda bilansu handlowego.

26.EMBARGO, narzędzie polityki handlu zagranicznego i represji ekonomicznej, a pośrednio i politycznej, mogące polegać na całkowitym lub częściowym zakazie eksportu towarów do określonego kraju (ich grupy) lub importu towarów z tego obszaru, zakazie wyjazdów obywateli, odpływania statków lub lotów samolotów w określonym kierunku, zatrzymaniu statków obcego państwa wraz z ładunkiem, a w czasie wojny - zatrzymaniu statków państwa neutralnego (może być za odszkodowaniem) w celu wykorzystania ich dla potrzeb wojennych.

Embargo może dotyczyć także przepływu informacji (np. w trakcie negocjacji międzynarodowych) lub nowoczesnej techniki i technologii (zwłaszcza wojskowej) do określonych państw. Jest ono niezgodne z prawem międzynarodowym, jeśli nie wynika z konieczności ochrony przed skutkami postępowania obcego państwa.

27.EKSPORT, EKSPORTER, EKSPANSJA EKSPORTOWA, zorganizowana działalność polegająca na wywozie za granicę danego kraju towarów, usług oraz kapitałów. Trudni się nią zwykle zorganizowany specjalnie w tym celu podmiot gospodarczy - eksporter albo jako bezpośredni wytwórca albo jako podmiot pośredniczący w obrocie z zagranicą.

Ekspansja eksportowa na rynki zagraniczne posiada podstawowe znaczenie dla gospodarki z tytułu pozyskania dewiz, poprawy bilansu płatniczego oraz stanowi o miejscu i udziale danego kraju w międzynarodowym podziale pracy.

28.IMPORT, kupno towarów lub usług z zagranicy. Jest wynikiem międzynarodowego podziału pracy. Zaopatruje gospodarkę w towary (usługi), których wytworzenie w kraju uważa się w danych warunkach za niemożliwe lub mniej korzystne niż wykorzystanie dóbr realizowanych za granicą.

29.NACJONALIZACJA, przejmowanie na własność państwa prywatnych przedsiębiorstw lub ziemi - przeciwieństwo prywatyzacji.

W gospodarce planowej, w okresie jej powstawania, nacjonalizacja jest podstawowym instrumentem tworzenia społecznej (państwowej) formy własności, stanowiącej podstawę istnienia tej gospodarki. Przyjmuje postać aktu prawnego, z mocy którego dokonuje się wywłaszczenia bez odszkodowania (rzadziej za odszkodowaniem - z reguły symbolicznym) określonych przedsiębiorstw lub całych dziedzin wytwarzania (w skrajnych przypadkach - wszystkich).

W gospodarce rynkowej odbywa się ona drogą wykupu lub wywłaszczenia za odszkodowaniem (gdy negocjacje z dotychczasowym właścicielem, dotyczące wykupu, nie przynoszą rezultatu).

Przyczynami nacjonalizacji mogą być:

1) przeciwdziałanie niekorzystnym skutkom monopolizacji (monopol).

2) konieczność utrzymania i rozwoju tych dziedzin działalności gospodarczej, które stają się mniej atrakcyjne dla właścicieli prywatnych ze względu na obniżające się zyski, a przynoszą społeczeństwu określone korzyści i wpływają na poziom jego dobrobytu.

3) konieczność restrukturyzacji i unowocześnienia pewnych gałęzi produkcji, jeśli przekracza to możliwości prywatnych przedsiębiorców, a jest korzystne ze społecznego punktu widzenia (w tym przypadku po pewnym czasie następuje ponownie reprywatyzacja).

30.NACJONALIZACJA W POLSCE, po zakończeniu II wojny światowej, dekretem z 3 stycznia 1946 znacjonalizowano (nacjonalizacja) bez odszkodowania przedsiębiorstwa i instytucje należące do Rzeszy Niemieckiej i Wolnego Miasta Gdańska oraz ich obywateli (z wyjątkiem obywateli polskich i in. narodowości prześladowanych w czasie wojny), a także do obywateli polskich i in. krajów, którym udowodniono współpracę z okupantem.

Za odszkodowaniem znacjonalizowano pozostałe przedsiębiorstwa, jeśli na jednej zmianie mogły zatrudniać więcej niż 50 pracowników. Dekretem z 6 listopada 1944 upaństwowiono część dużych majątków ziemskich (większość rozparcelowano w ramach reformy rolnej), a dekretem z 12 grudnia 1944 - obszary leśne o powierzchni powyżej 25 ha.

31.BANK, instytucja finansowa, której zadaniem jest obsługa obiegu pieniądza oraz skupianie wolnych kapitałów finansowych i oszczędności (przyjmowanie depozytów) i przekształcanie ich w kapitały funkcjonujące (udzielanie kredytów).

Bank jest samodzielnym i samofinansującym się przedsiębiorstwem, działającym w oparciu o prawo bankowe i własny statut. Dochodem banku jest różnica między wpływami z odsetek od udzielanych kredytów i pobieranych prowizji i opłat za wykonywane usługi a odsetkami płaconymi depozytariuszom.

Mnogość i różnorodność operacji dokonywanych przez bank oraz wielość klientów i zróżnicowanie ich potrzeb stały się podstawą daleko posuniętej specjalizacji banków we współczesnej gospodarce (system bankowy).

Wyróżnia się trzy rodzaje operacji bankowych:

1) Operacje bierne - ich celem jest gromadzenie przez bank środków pieniężnych poprzez zaciąganie zobowiązań, to: przyjmowanie wkładów,emisja papierów wartościowych oraz zaciąganie kredytów w innych bankach, w tym w banku centralnym.

2) Operacje czynne - mają na celu wykorzystanie środków zgromadzonych w wyniku operacji biernych oraz kapitałów własnych dla osiągnięcia dochodu. Polegają na udzielania kredytów oraz dokonywaniu lokat (np. zakup papierów wartościowych, dyskonta weksli itp.)

3) Operacje usługowe (komisowe, pośredniczące) - są to czynności wykonywane przez bank na rachunek i zlecenie klientów. Zaliczyć tu można m.in. dokonywanie rozliczeń gotówkowych i bezgotówkowych, operacje kupna i sprzedaży papierów wartościowych, realizację zleceń płatniczych w obrocie zagranicznym i inne.

32.BANK CENTRALNY, bank emisyjny - jedynym mającym prawo do emisji biletów bankowych, jest bankiem państwa - gromadzi dochody i dokonuje wypłat z budżetu państwa, udziela mu kredytów i obsługuje dług publiczny, reguluje obieg pieniądza wewnątrz kraju i czuwa nad zachowaniem równowagi bilansu płatniczego, gromadzi rezerwy złota i dewiz, aktywnie oddziałuje na gospodarkę wspomagając rząd w realizacji celów polityki gospodarczej.

Jest bankiem banków - reguluje potencjał kredytowy banków poprzez kształtowanie stóp rezerw obowiązkowych i kredytu refinansowego, poprzez nadzór i kontrolę banków zapewnia spójność i stabilność systemu bankowego w kraju.

W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski.

33.KAPITAŁ, FUNDUSZ, majątek, który może przynosić jego właścicielowi dochód w postaci wartości dodanej. Kapitał w przedsiębiorstwie występuje w postaci kapitału własnego i kapitału obcego.

Do kapitału własnego zalicza się środki będące własnością przedsiębiorstwa, np. wkłady właścicieli (wspólników, udziałowców, akcjonariuszy), rezerwy z zysków itp.

Kapitał obcy to środki będące czasowo w w dyspozycji przesiębiorstwa, np. pożyczki, kredyty, zobowiązania wobec dostawców, pracowników itp.

34.RING, krótkoterminowe porozumienie o monopolistycznym charakterze, zawierane przez przedsiębiorców głównie w celu ustalenia wspólnej polityki cen.

35.PROTEKCJONIZM, polityka mająca na celu ochronę rynku krajowego przed konkurencją zagraniczną poprzez ograniczenie importu oraz pobudzanie eksportu.

Narzędziami ograniczającymi import są: cła, ograniczenia ilościowe (kontyngenty, embargo) i bariery pozataryfowe (utrudnianie importu np. poprzez długotrwałość i drobiazgowość odpraw celnych, stawianie bardzo wysokich wymagań jakościowych importowanym towarom, zakazy wykorzystywania w przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych surowców, materiałów i innych towarów pochodzenia zagranicznego itp.). Pobudzeniu eksportu służą dotacje dla przedsiębiorstw podejmujących produkcję eksportową.

Polityka protekcjonizmu powoduje natomiast wzrost cen, ograniczenie dostępności towarów, obniżenie efektywności ogólnogospodarczej, zmniejszenie realnych dochodów gospodarki. Jest ona jednak często stosowana pod presją tych grup podmiotów gospodarczych, którym przynosi korzyści. Jest przy tym prosta w zastosowaniu i zapewnia dochody budżetowi państwa.

Argumentami najczęściej wysuwanymi na jej rzecz są: zapewnienie obronności państwa poprzez ochronę celną lub administracyjne zakazy importu towarów uznanych za strategiczne (produkcja zbrojeniowa, także żywności, leków i in.), ochrona nowych, rozwijających się dziedzin wytwarzania przed konkurencją towarów zagranicznych, przeciwdziałanie bezrobociu, zapobieganie odpływowi pieniędzy z kraju. Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe argumenty mają charakter pozorny - pozytywne efekty protekcjonizmu występują tylko w krótkich okresach, w długich natomiast ujawniają się efekty negatywne (postulowane cele można osiągnąć innymi sposobami).

36.INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY, polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu należą:

1) podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne).

2) dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja.

3) protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego.

4) polityka monetarna.

5) polityka fiskalna.

Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (Deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej dług publiczny.

37.PODAŻ, ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost podaży, a obniżaniu się ceny - spadek wielkości podaży.

Dla danego towaru rozróżnia się podaż indywidualną (ze strony pojedynczego dostawcy) i podaż rynkową (ze strony wszystkich dostawców). Podaż wszystkich towarów ze strony wszystkich dostawców to podaż globalna (zagregowana).

Zmiany podaży dokonują się m.in. pod wpływem zmian poziomu kosztów produkcji, wynikających bądź to ze zmian cen czynników produkcji, bądź z postępu technicznego, pod wpływem inwestycji, handlu zagranicznego, warunków naturalnych związanych z procesami wytwórczymi.

ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY

Stopień reakcji wielkości podaży na zmianę ceny określa wskaźnik cenowej elastyczności podaży (E), będący relacją procentowej zmiany wielkości podaży towaru do procentowej zmiany jego ceny. Podaje on procentową zmianę wielkości podaży pod wpływem 1-procentowej zmiany ceny.

W zależności od poziomu tego wskaźnika wyróżnia się podaże: sztywną (E = 0), mało elastyczną (0  E  1), proporcjonalną (E = 1), elastyczną (E > 1) i doskonale elastyczną (E → ). Zmiany podaży pod wpływem czynników pozacenowych wpływają na zmianę ceny: wzrost podaży powoduje obniżkę ceny, zmniejszenie podaży jest przyczyną wzrostu ceny (przy założeniu niezmienności innych warunków rynkowych).

Stopień reakcji ceny na zmiany podaży określa wskaźnik ekspansybilności cen, będący relacją procentowej zmiany ceny do procentowej zmiany podaży.

38.RYNEK, ogół transakcji kupna-sprzedaży (stosunków wymiennych) oraz warunków umożliwiających ich realizację.

Rynek jest formą nawiązywania kontaktów między kupującymi i sprzedającymi, która pozwala im ujawnić, co chcą kupić lub sprzedać i na jakich warunkach, oraz, po ewentualnym skorygowaniu oczekiwań, ustalić zasady transakcji (cenę, ilość, sposób, miejsce i czas realizacji) możliwe do zaakceptowania przez obie strony.

39.RYNEK FINANSOWY, rynek, na którym przedmiotem wymiany jest kapitał w formie finansowej. Na rynku finansowym podmioty gospodarcze posiadające wolne środki pieniężne, zwane inwestorami finansowymi, udostępniają je innym podmiotom gospodarczym w zamian za papiery wartościowe zapewniające im uzyskanie w przyszłości określonego dochodu.

Podmioty gospodarcze, które potrzebują kapitału w formie pieniężnej (inwestorzy rzeczowi lub pośrednicy finansowi), uzyskują go na rynku finansowym, emitując papiery wartościowe mogące stać się przedmiotem dalszej wymiany na tym rynku. Na rynku finansowym dokonuje się zatem wymiana kapitału w formie pieniężnej na kapitał w postaci papierów wartościowych.

Uczestnikami rynku finansowego są: reprezentujący podaż kapitału w formie pieniężnej inwestorzy finansowi, reprezentujący popyt na ten kapitał inwestorzy rzeczowi (np. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo i instytucje samorządowe) oraz pośrednicy finansowi - banki, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, biura maklerskie.

Z uwagi na zróżnicowanie terminu zwrotu kapitału w ramach rynku finansowego rozróżnia się rynek kredytowy i rynek kapitałowy, pozostające w ścisłej zależności. Wynika ona z faktu, że kształtowanie się cen kapitału (stóp procentowych i kursów papierów wartościowych) determinuje sposób lokowania rezerw pieniężnych - na rynku kredytowym bądź na rynku kapitałowym. Zmiany tych cen powodują, że uczestnicy rynku finansowego zmieniają swoje zachowania i przenoszą swój popyt i podaż z jednego rynku na drugi.

40.KREDYT, stosunek ekonomiczny, wynikający ze świadczenia przez jedną ze stron (wierzyciela) na rzecz drugiej strony (dłużnika) określonej wartości w towarze lub w pieniądzu na warunkach zwrotu równowartości w późniejszym terminie. Termin ten może być ustalony wyraźnie, zwyczajowo lub nie ustalony w ogóle.

Stosunki kredytowe w obrocie gospodarczym wiążą się z reguły z wynagrodzeniem wierzyciela w postaci procentu. Ze względu na przedmiot kredytu rozróżnia się jego dwa podstawowe rodzaje: kredyt towarowy (kupiecki, handlowy) i kredyt pieniężny (bankowy).

41.PRODUKT NARODOWY NETTO, DOCHÓD NARODOWY, miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany poprzez odjęcie od produktu narodowego brutto wartości amortyzacji.

PNN jest to ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu kwoty niezbędnej do odtworzenia zużytego w ciągu roku kapitału trwałego i utrzymania na dotychczasowym poziomie zasobu kapitału i rozmiarów produkcji.

Z uwagi na trudności w ustaleniu rzeczywistej wielkości amortyzacji (odpisy amortyzacyjne ustalane dla celów rachunku kosztów nie odzwierciedlają rzeczywistego zużycia kapitału, jest to tylko szacunek) w praktyce częściej wykorzystywany jest produkt narodowy brutto.

42.ROZWÓJ GOSPODARCZY, długofalowy proces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i in. wielkości ekonomicznych charakteryzujących gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym.

Do tych drugich zaliczyć należy przede wszystkim postęp techniczny i technologiczny, doskonalenie systemu powiązań wewnątrzgospodarczych i powiązań z gospodarką światową, wzrost poziomu kwalifikacji siły roboczej, zmiany struktury gospodarki zmierzające do jej unowocześnienia, wzrost poziomu efektywności w skali mikro- i makroekonomicznej, pojawianie się nowych produktów i doskonalenie jakości już produkowanych. Możliwy jest wzrost gospodarczy bez rozwoju, rozwój bez wzrostu nie jest możliwy.

43.PRODUKCJA, pierwsza i najważniejsza faza procesu gospodarowania. Świadoma, celowa i zorganizowana działalność ludzi, polegająca na wytwarzaniu dóbr materialnych i świadczeniu usług dla zaspokojenia ich potrzeb.

Warunkiem prowadzenia produkcji jest połączenie w jednym miejscu i czasie trzech tradycyjnych czynników produkcji: pracy (zatrudnienia), ziemi i kapitału oraz dwóch nowoczesnych - techniki i technologii oraz przedsiębiorczości. Rozmiary produkcji uzależnione są od: nakładów czynników produkcji, możliwości ich powiększania w czasie oraz od możliwości substytucji jednych czynników przez inne (głównie pracy przez kapitał).

W przedsiębiorstwie w krótkim okresie (kilkunastu tygodni) istnieje możliwość powiększania nakładów tylko niektórych czynników produkcji (zatrudnienia i obrotowej części kapitału), w tych warunkach wielkość produkcji rośnie najpierw szybciej, a później wolniej od nakładów tych czynników, po czym osiąga maksimum.

W długim okresie, gdy wszystkie czynniki mogą zostać powiększone, wielkość produkcji rośnie proporcjonalnie (bez zmiany techniki i technologii) lub bardziej niż proporcjonalnie (wraz z postępem technicznym) w stosunku do nakładów czynników produkcji.

44.GOSPODARKA, PROCES GOSPODAROWANIA, zorganizowana działalność ludzi zmierzająca do zaspokajania potrzeb. Obejmuje cztery fazy: produkcję, podział, wymianę (handel), konsumpcję. Proces gospodarowania charakteryzuje się ciągłością oraz społecznym charakterem - wymaga wzajemnej współpracy ludzi w realizacji każdej z tych faz. Przebieg procesu gospodarowania podlega regulacji przez mechanizm rynkowy, pewien wpływ na niego ma także państwo (w gospodarce planowej jest to wpływ decydujący).

W zależności od bezpośredniego celu działalności wytwórczej wyróżnia się gospodarkę naturalną i towarową. Istotą tej pierwszej jest podporządkowanie procesu produkcji i podziału zaspokojeniu własnych potrzeb producentów.

Wysoki stopień samowystarczalności producentów ograniczał w niej zakres wymiany. Dominowała we wcześniejszych systemach ekonomiczno-społecznych: wspólnocie pierwotnej, niewolnictwie, feudalizmie. W gospodarce towarowej bezpośrednim celem działalności gospodarczej staje się produkcja na sprzedaż, z czym łączy się konieczność rozwoju wymiany, początkowo bezpośredniej (towar za towar), a później za pośrednictwem pieniądza (gospodarka towarowo-pieniężna).

Przesłankami istnienia gospodarki towarowej jest społeczny podział pracy oraz prywatna własność czynników wytwórczych. Pojawiła się już w niewolnictwie, ale jej dominacja i rozkwit rozpoczęły się dopiero od XVIII w. wraz z pojawieniem się kapitalizmu.

45.BIMETALIZM, system pieniężny, w którym prawnymi środkami płatniczymi są równocześnie dwa kruszce (złoto i srebro). Określony między nimi stały kurs ustawowy powinien być równy relacji rynkowej wartości (cen) obu kruszców.

Obydwa na równi uczestniczą wówczas w obiegu pieniężnym . Jeśli jednak relacja rynkowa złota i srebra różni się od ustawowej relacji monet złotych i srebrnych, wówczas pieniądz relatywnie droższy ("lepszy") jest tezauryzowany (oszczędzany, odkładany), a w obiegu pozostaje pieniądz relatywnie tańszy ("gorszy").

Prawidłowość tę nazywa się prawem Greshama-Kopernika. Przeciwieństwem bimetalizmu jest monometalizm.

46.MONETARYZM, system współczesnych poglądów ekonomicznych, stanowiący kontynuację kierunku subiektywistycznego, związany przede wszystkim z dorobkiem naukowym M. Friedmana, a także K. Brunnera, A. Meltzera, D. Laidlera i in.

Stanowi współczesną, zmodyfikowaną wersję ilościowej teorii pieniądza, głoszącej, że wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu. Jej początki sięgają merkantylizmu, kiedy J. Bodin sformułował opisowo zależność między ilością kruszców a poziomem cen, a dowód istnienia tej zależności w powiązaniu z wartością kruszcu przeprowadził B. Davanzatti.

Elementy ilościowej teorii pieniądza widoczne są w wielu późniejszych systemach poglądów ekonomicznych, najpełniejszego jej rozwinięcia dokonał I. Fisher, formułując pieniężne równanie wymienne, z którego wynika, że suma cen sprzedawanych towarów równa się iloczynowi ilości pieniądza (gotówkowego i bezgotówkowego) i szybkości jego obiegu.

Monetaryzm, zakładając względną stałość szybkości obiegu pieniądza, uznaje jego podaż za podstawowy czynnik określający nominalną wartość produktu społecznego. Dla stabilizacji gospodarki postuluje ścisłe powiązanie tej podaży ze wzrostem realnych rozmiarów produktu społecznego, odrzucając równocześnie inne formy interwencjonizmu państwowego, jako zakłócające naturalną grę sił rynkowych. Spełnienie powyższego postulatu ma przeciwdziałać inflacji, z którą walkę monetaryzm uznaje za priorytetową w stosunku do bezrobocia.

47.REPARACJE, świadczenia jednego państwa na rzecz innego państwa bądź organizacji międzynarodowej, będące wynagrodzeniem za wyrządzone szkody i straty. Reparacje mogą także polegać na przywróceniu stanu poprzedniego. Najczęstsze są reparacje wojenne, płacone przez państwo zwyciężone państwom zwycięskim.

48.PODATEK, przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy lokalne) na osoby fizyczne i prawne.

HISTORIA

Za pierwotne formy podatków uznaje się znane już w starożytności daniny (w naturze i pieniądzu) od ludności na rzecz panującego oraz kontrybucje płacone przez ludność okupowanego kraju na rzecz kraju zwycięskiego. Rozwojowi społeczeństw towarzyszyła ewolucja podatków, zmieniająca ich charakter z doraźnego na regularny, z dobrowolnego na przymusowy, z płaconego na rzecz panującego na płacony na rzecz państwa, ze świadczenia w naturze na pieniężne. Dokonywało się także zróżnicowanie i zwiększanie liczby płaconych podatków z punktu widzenia przedmiotów i podmiotów opodatkowania.

FUNKCJE PODATKÓW

Podatki spełniają trzy główne funkcje:

1) fiskalną - są głównym źródłem dochodów budżetu państwa, gwarantują finansowanie wydatków publicznych. Jest to pierwotna, najstarsza funkcja podatków.

2) redystrybucyjną - są instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi grupami społecznymi.

3) stymulacyjną - są wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założeniami polityki gospodarczej i społecznej państwa.

RODZAJE PODATÓW

Ogół podatków funkcjonujących w państwie w określonym czasie tworzy system podatkowy. Mnogość i różnorodność stosowanych współcześnie podatków wymaga dokonania klasyfikacji ich ogółu przy uwzględnieniu różnych kryteriów. Z punktu widzenia jedności podmiotu opodatkowania wyróżnia się podatki bezpośrednie i podatki pośrednie.

Rodzaj przedmiotu opodatkowania jest podstawą podziału podatków na podatki dochodowe, podatki od obrotu i konsumpcji (podatek VAT) oraz podatki majątkowe. W zależności od organu pobierającego podatki można je podzielić na podatki centralne i podatki lokalne.

W zależności od sposobu opodatkowania dochodów pochodzących z różnych źródeł rozróżnia się podatek globalny i podatek cedularny.

49.RECESJA, termin stosowany do określenia pierwszej fazy cyklu gospodarczego, w której zmniejszenie stopnia aktywności gospodarczej przejawia się tylko w obniżeniu tempa wzrostu produktu krajowego brutto (PKB) w porównaniu z poprzednim okresem, nie następuje natomiast bezwzględny spadek rozmiarów produkcji, a w konsekwencji produktu krajowego brutto, określany mianem kryzysu.

Obniżaniu się tempa wzrostu PKB w fazie recesji towarzyszą zazwyczaj: niższy poziom wydajności pracy, zahamowanie wzrostu lub nawet obniżenie realnych płac, zysków i in. dochodów społeczeństwa, zmniejszenie tempa wzrostu lub też spadek nakładów inwestycyjnych, zahamowanie wzrostu cen, wzrost bezrobocia.

50.GIEŁDA, regularnie odbywające się w określonym miejscu i czasie, podporządkowane określonym regułom, spotkanie osób pragnących zawrzeć transakcję kupna-sprzedaży i osób pośredniczących w tych transakcjach. Giełda jest rynkiem przedmiotów zamiennych tego samego rodzaju, określonych co do ilości, miary i wagi, a w przypadku towarów - także co do norm jakościowych, dzięki czemu transakcje odbywają się bez konieczności fizycznej obecności ich przedmiotu na giełdzie. Ceny transakcji kształtują się pod wpływem aktualnej podaży i popytu i są podawane do wiadomości publicznej.

Poprzez olbrzymią koncentrację podaży i popytu giełdy odgrywają znaczną rolę w życiu gospodarczym, wyznaczając ceny towarów nie tylko na rynku krajowym, ale i międzynarodowym. Zakres działania pozwala wyróżnić giełdy międzynarodowe, krajowe i regionalne. Z punktu widzenia norm prawnych, giełdy można podzielić na państwowe i prywatnoprawne (spółki akcyjne lub stowarzyszenia). W zależności od rodzaju przedmiotu transakcji wyróżnia się giełdy towarowe, giełdy papierów wartościowych i giełdy usług.

Na giełdach towarowych zawiera się natychmiastowe lub terminowe transakcje kupna-sprzedaży w zakresie towarów masowych, które poddają się standaryzacji: surowców spożywczych (roślinnych i zwierzęcych np. kawa, herbata, cukier, zboża, ziarno kakaowe, skóry) oraz przemysłowych (metale np. cynk, ołów, miedź, materiały pędne - np. benzyna, ropa naftowa, smary, chemikalia itp.).

Wśród giełd usługowych największe znaczenie mają giełdy frachtowe (ustalające ceny i zasady zawierania kontraktów w zakresie transportu morskiego) oraz ubezpieczeniowe.

51.DEPOZYT, umowa, na mocy której przechowawca zobowiązuje się zachować w stanie nie pogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu na przechowanie. Przyjmuje się, że przechowawcy należy się wynagrodzenie, chyba że z umowy lub z okoliczności wynika, że zobowiązał się on przechować rzecz bez wynagrodzenia. Przechowawca zobowiązany jest wydać tę samą rzecz, którą otrzymał na przechowanie (depozyt prawidłowy).

W nauce prawa wyróżniany jest również tzw. depozyt nieprawidłowy (depozyt nieregularny), którego przedmiotem są pieniądze albo inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku. Do depozytu nieprawidłowego mają zastosowanie przepisy o przechowaniu w zakresie czasu i miejsca zwrotu. Do pozostałych kwestii stosuje się przepisy o pożyczce.

52.AUTARKIA, samowystarczalność gospodarcza narodu, państwa, takze polityka zmierzająca do osiągnięcia samowystarczalności gospodarczej, pozostająca w sprzeczności z zasadami międzynarodowego podziału pracy i prowadząca do sztucznej izolacji gospodarki.

53.DUALIZM, unia dwóch państw na zasadzie równorzędności, np. monarchia austro-węgierska 1867-1918.

---