164
Rozdział IX
Teatr okrucieństwa
165
Zakaz chrześcijaństwa dotyczący śmierci z wyboru mógł tylko hamować rozpowszechnianie się w klasie wojowników tej nowej religii, która, pomimo siedmiuset tysięcy wiernych, jakich liczyła w chwili największego rozkwitu, nigdy nie była na tyle silna, aby zagrozić tak głęboko zakorzenionemu zwyczajowi, jak seppuku. Co prawda, nie powtórzyły się już masowe rozprucia brzucha z XIV wieku. Samobójstwa były jeszcze liczne po wielkich klęskach, jak w 1615 r., kiedy to oddziały Tokugawy Ieyasu wzięły szturmem twierdzę w Osace - jednak orgie seppuku nie były już w zwyczaju, czyn samobójczy stawał się trzeźwy i rygorystyczny, ceremonialny jak występ solisty przedstawiającego wzniosły recital wpojonych cnót. Wcielając się w coraz to regularniejsze zasady etyki klasy wojowników, śmierć z wyboru podążała drogą formalizmu i moralizmu, zgodnie z duchem czasu. Jeśli idzie o damy z rodów wojowników, dobre maniery nakazywały, aby zabijały się, przecinając sobie aortę szyjną za pomocą sztyletu kaiken ukrytego w grubych plisach ich brokatowych pasów. Z kolei mężczyźni zadawali sobie cios w brzuch według bardzo szczegółowego rytuału, którego okrucieństwo zostało zmniejszone przez interwencję kaishaku, co od okresu Muromachi stało się zasadą. Był to nagły, błyskawiczny i gwałtowny koniec długiej i wyszukanej ceremonii.
Przywilej rozcięcia sobie brzucha
Zdarzyło się w okresie Edo kilka przypadków seppuku w klasie plebe-juszy, na przykład wśród kupców3. Ale były to sytuacje tak rzadkie, że potwierdzają regułę i z pewnością zaszokowały ówczesnych ludzi jako przykład przywłaszczenia sobie prawa zarezerwowanego dla wyższej klasy. Jeżeli było się chłopem, rzemieślnikiem lub handlarzem, wystarczył sznur lub rzeka. Rozcięcie sobie brzucha było zatem przywilejem, takim samym, jak noszenie tarczy herbowej lub dwóch mieczy. Był to gorzki przywilej, ale rygorystycznie przestrzegany i wpajany samurajom od samego dzieciństwa4. Bardzo wcześnie syn lub córka samuraja uczyli się, że pierwszeństwo udzielane im w tej kwestii zawierało w zamian obowiązek poświęcenia się w wielu przypadkach, na przykład za honor nazwiska, to
W Seppuku no hanashi Chiba Tokuji wspomina o kilku bardzo rzadkich przypadkach seppuku odnotowanych w okresie Edo poza klasą wojowników.
4 Praktyka junshi rozpowszechniła się w czasie wojen domowych w XV i XVI w., przez co więzi wewnątrz klanów uległy zacieśnieniu, a książęta stali się bardziej wymagający.
znaczy za dumę klasy wyrażaną pod postacią wymogu etycznego. A zwyczaje wojenne wprowadzane były w życie bardzo wcześnie - wiek odpowiedni do zabicia się był osiągany okrutnie szybko. Tokugawę Ieyasu usiłowało zamordować dwóch braci. Jako że pochodzili ze stanu szlacheckiego, udzielono im pozwolenia na rozcięcie sobie brzuchów. Jednak aby zapobiec wszelkiej wendecie, dwóm starszym braciom towarzyszyć musiał ostatni syn tego rodu. Po uważnej obserwacji gestów swoich poprzedników chłopiec dopełnił ceremonii jak prawdziwy samuraj. Jego wiek? Właśnie skończył osiem lat.
Seppuku było najsurowszą i najbardziej spektakularną prerogatywą, jaka oddzielała klasę wojowników od zwykłego ludu. Od końca XVI wieku przywódcy Japonii dokładali starań, by pogłębić tę przepaść, pragnęli zatrzymać pięcie się chłopów i mieszczan w drabinie społecznej i wznieść na drodze z jednej klasy do drugiej przeszkody nie do pokonania. Chrześcijańscy misjonarze byli prześladowani i wypędzani. Niedługo potem dzięki zarządzeniom z lat 1633, 1635 i 1639 cały kraj był już zamknięty na wszelkie wpływy z zewnętrz. Podobnie każdy segment społeczeństwa musiał się hermetyzować, zachowując tylko dla siebie swoje funkcje, zwyczaje, prawa i obowiązki. Umrzesz w klasie, do jakiej przydzielił cię los - ten determinizm wydawał się konieczny dla utrzymania równowagi społecznej i pokoju w państwie. Wszystko kiedyś się kończy, nawet wojna: ponad wojowniczych drobnych władców wzniósł się najpierw jeden, potem dwóch, wreszcie trzech kolejnych dyktatorów - No-bunaga, Hideyoshi, Ieyasu - którym udało się opanować chaos i narzucić swoją dominację. Ironią losu, której historia nigdy nie skąpi, pierwszym, który położył nacisk na rozdzielenie stanów społecznych, był parweniusz - Hideyoshi, człowiek urodzony w chłopskiej rodzinie, a który stał się władcą Japonii. Zarządził on w 1588 r. polowanie na miecze - wszyscy ci, którzy nie byli samurajami, zostali rozbrojeni. Dostojnicy, którzy mogli okazjonalnie zorganizować jakąś lokalną milicję i przewodzić jej, zostali wezwani do dokonania wyboru między służbą zbrojną u danego księcia feudalnego a uprawianiem jego ziem. Chciano oddzielić od siebie stany społeczne, jak również zniechęcić chłopów do buntu, skutecznie podnieść podatki i zakończyć wszelkie rozruchy. Po okresie gorączkowej zmienności w społeczeństwie stopniowo nastał chłód absolutyzmu i surowość obyczajów5.
5 W cennym zbiorze historycznych tekstów Sources ofjapanese Tradition (Columbia University Press, 1958), wymienione zostały edykty dotyczące wielkiego Polowania na
Wyszukiwarka