TEMAT1, 1Cz˙owiek i jego ˙wiat warto˙ci w literaturze polskiej ˙redniowiecza, odrodzenia i baroku

Co jest ważne dla człowieka, jak przedstawia się świat jego wartości, czy ulega zmianie? Myślę, że nie, ponieważ właściwie zawsze pochwalano dobro i potępiano zło, szukano odpowiedzi na pytania, skąd pochodzi człowiek, kim jest i dokąd zmierza i znajdowano... Boga, ale każda z epok, czy to średniowiecze, odrodzenie czy barok miała swoją charakterystyczną dla siebie filozofię, kierowała się własnymi najważniejszymi dla niej zasadami. Jeśli chodzi o wieki średnie trwające dziesięć stuleci to niepodzielnie panował w nich teocentryzm, tzn. że wszystko podporządkowano religii chrześcijańskiej. Dla człowieka ze średniowiecza Bóg uosabiał piękno, dobro, od Niego pochodziła wszelka wiedza, dlatego o wiele ważniejsze było życie pośmiertne od ziemskiego, dobra duchowe od doczesnych, materialnych. Cała sztuka nie wyłączając literatury "służyła" Kościołowi, tworzono specjalne wzorce osobowe, skupiające w sobie najlepsze cechy. Tak powstał idealny święty - asceta, człowiek oddany całkowicie Bogu i Jego sprawie, umartwiający się, by odkupić swoje grzechy; swoje i innych, żyjący w ubóstwie, poszukujący wyłącznie cierpienia i smutku. Bohatera tego typu można znaleźć w utworze pt. "Legenda o św. Alexym". Kolejna postać .......... to władca, którego wzór znajduje się w "Kronikach" Gala Anonima. Według niego reprezentuje następujące cechy jako człowieka: pobożności, mądrości, sprawiedliwości i jako dowódca, król: męstwo, moc, rycerskość, .......... . Natomiast twórcą idealnym średniowiecza był twórca anonimowy, ponieważ uważano, że naprawdę ważna jest wartość powstałego dzieła, nie jego autor, a poza tym w ten sposób akcentowano swoją skromność i pokorę wobec bliźnich. Człowiek tej epoki to nie wybitna jednostka, ale raczej część doskonałego świata stworzonego przez Boga. Zdominowanie literatury przez Kościół doprowadziło do powstania nowych gatunków, np. misteriów, moralitetów, a wszystko to ukazywało jedyną dobrą drogę prowadzącą do stworzyciela. Może właśnie dla tego, że uwagę swą skupiano na teocentryzmie, reprezentanci odrodzenia nadali tej epoce nieco pogardliwą nazwę średniowiecza czy "ery ciemnej i zabobonnej" i znajdowanej jako "przejście" między antykiem a renesansem - ponownym narodzeniem czyli odrodzeniem sztuki antycznej oznaczającej odnowę i rozwój ludzkości, bo przecież tym razem uwaga skupiała się na człowieku i jego możliwościach. Najprostsze jest stwierdzenie, że charakter odrodzenia określiły humanizm i reformacja. Mimo, że człowiek renesansu uznał średniowiecze za ciemne, to nie odrzucił jego pomysłów do tworzenia wzorów .........., tylko że tym razem stały się nimi: wszechstronny twórca, już nie anonim, a przeciwnie jednostka oczekująca sławy, pamięci o niej u potomnych, dalej - dworzanin, ziemianin i patriota. Wzorowym twórcą, humanistą i patriotą był na pewno Jan Kochanowski, wykształcony dbający o kunszt literacki swoich utworów. To przede wszystkim dzięki niemu powstał ideał patrioty uosabiany przez Antenora(?) z "Odprawy posłów greckich" stanowiącego ponad przyjaźnią i prywatą dobro państwa. Tematyką patriotyczną poeta zajął się również w pieśni "O spustoszeniu Podola" krytykującej Polaków zainteresowanych wyłącznie sobą, swoimi sprawami, a wzywającej ich do myślenia o ojczyźnie. Kochanowski opiewał także życie na wsi, jego piękno, możliwość obcowania z naturą, ale w "Pieśni o Sobótce" mocno je idealizuje. Następny twórca renesansu mówiący o wiejskim życiu, rysujący sylwetkę idealnego ziemianina to Mikołaj Rej, który napisał "Żywot człowieka poczciwego". Ale wg. niego wbrew humanizmowi i zasadzie wszechstronności rolnik wcale nie musi być zbytnio wykształcony, a za to powinien pozostać wierny własnemu krajowi jako obywatel i żołnierz. Prowadzi spokojny tryb życia obfitujący przede wszystkim w pracę, a później w rozrywki. Rej zaleca zachować umiar we wszystkim, co jest niewątpliwym wpływem stoicyzmu. I tu trzeba zaznaczyć, że przedstawiciele odrodzenia chętnie kierowali się filozofią stoicką i epikurejską. Jedni głosili, że należy korzystać z życia, brać od niego, co najlepsze, a inni, że lepiej być spokojnym, cnotliwym, mężnym, ale tak naprawdę jedynym wyjściem jest połączenie obu tych filozofii, czyli równowaga między umiarem a wybuchami różnych namiętności. Jednym słowem harmonia. Ciekawą rzeczą jest pojmowanie przez człowieka renesansu religii i Boga. Kościół przestał być niepodważalnym autorytetem. Podjęto próbę jego reformacji, a twórcy mogli swobodnie się wypowiadać. Tu przykład może stanowić Kochanowski i jego treny, w których mówi o swym żalu po stracie swej córki Urszuli, a w pewnym momencie pod wpływem cierpienia wypowiada słowa kwestionujące istnienie Boga. Takie bluźnierstwo nie miało by prawa zaistnieć w średniowieczu Rej z kolei ostro krytykuje duchownych w "Krótkiej rozprawie...", którym zarzuca uchylanie się od wypełniania obowiązków duszpasterskich, chęć wzbogacenia się, zepsucie, chciwość. W odrodzeniu dużemu rozwojowi uległa publicystyka. Powstały: "O poprawie Rzeczypospolitej" A. F. Modrzewskiego, "Kazania sejmowe" Piotra Skargi. W pierwszym z nich autor zajął się problematyką społeczną. zainteresował go temat równości pomiędzy warstwami. Zastanawiał się, jak to możliwe, że w jednej Rzeczpospolitej jedni za to samo płacą głową, co u innych traktuje się bardziej pobłażliwie. "Kazania" Skargi wyrażają troskę o losy Polski, jeśli jej obywatele nie przestaną myśleć wyłącznie o sobie. W obu tych dziełach widoczne jest głębokie poczucie odrębności państwowej i wezwanie do dbania o ojczyznę, kulturę polską, co można, a nawet trzeba odebrać jako wyraz wielkiego patriotyzmu. Kolejnym człowiekiem renesansu był Mikołaj Sęp Szarzyński, ale jego twórczość określano już "pomostem między odrodzeniem a barokiem". Prawdziwy humanista, ale jednocześnie żarliwy katolik, przerażony swoją słabością w porównaniu z Bogiem, światem, śmiercią, przemijaniem, którymi to zjawiskami charakteryzują się przedstawiciele baroku. Właśnie w tym czasie chyba najczęściej zadawano sobie pytania dot. egzystencji ludzkiej, np. Daniela Naborowskiego nazwano "piewcą przemijalności", a dowodem są jego utwory, których już tytuł pozwala na określenie tematyki, np. "Marność", "Krótkość żywota". W baroku też zaczęto myśleć o tym, czym jest miłość. Niektórzy doszli do wniosku, że tylko dzięki niej można zwyciężyć przemijanie. Inni twierdzili, że może dostarczyć wielu męk, ale i przyjemności w życiu każdego człowieka. Podobnie, jak w odrodzeniu, dla poetów baroku ważne były dalsze losy ojczyzny. Temat ten szczególne zainteresowanie budził wśród przedstawicieli nurtu ziemiańskiego, czyli W. Potockiego i Jana Chryzostoma Paska. Potocki potępiał bałagan w kraju, nierówność wobec prawa, bezmyślność w dążeniu do osiągnięcia własnych, egoistycznych celów polegających na zdobywaniu bogactwa i oddawaniu się przyjemnościom. Z kolei Pasek w swych pamiętnikach głosił potrzebę zachowania rodzinnych tradycji, odrębności kulturowej i pochwałę wiejskiego życia. Mówi się, że stworzył mit o idealnym szlachcicu - Sarmacie, człowieku wolnym, dumnym i niepozbawionym wad, bo kłótliwym, lubującym się w napojach. Polski szlachcic to dobry żołnierz i gospodarz, to także wzór .......... pochodzący z baroku. Jak już powiedziałem na początku, uważam, że świat wartości człowieka, nie zmienił się od wieków, tylko że czasem bardziej interesowano się Bogiem, a czasem człowiekiem. Raz prym wodziła filozofia epikurejska, innym razem stoicka. Myślę, że jest to ogrom poszukiwań prowadzonych przez istotę ludzką, a których zadaniem jest dać odpowiedź na pytanie: kim jesteśmy?, skąd przychodzimy? i dokąd idziemy? Często też przedstawiciele średniowiecza, renesansu i baroku byli ciekawi, jakimi ludźmi powinniśmy być? Stąd powstanie licznych wzorców osobowych i zastanowienie się nad prawami rządzącymi światem, ale i samą Polską. Poznanie lit. staropolskiej pozwoliło mi na potwierdzenie zdania, że człowiek zawsze interesował się, kim jest, ale nigdy nie potrafił sobie na to odpowiedzieć. Ten stan dopinguje do zdobywania wiedzy i ciągłego rozwoju ludzkości. Dorobek literacki twórców omawianych epok pozwala również poznać życie i potrzeby ludzi średniowiecza, odrodzenie i baroku. A przecież my też pragniemy znaleźć odpowiedź na wspomniane wyżej pytania i dlatego musimy odkryć przeszłość.