Iwan Gonczarow, Obłomow
Zamysł powieści „Obłomow”, ogłoszonej w 1859 roku pojawił się dużo wcześniej. Pierwszy fragment tej powieści, czyli „Sen Obłomowa” powstał w roku 1849. W „Obłomowie” dostrzegamy wiele momentów autobiograficznych. Pewne cechy chorobliwej psychiki głównego bohatera przypominają charakter autora, dzieje miłości Obłomowa i Olgi są twórczą transpozycją analogicznego epizodu w życiu Gonczarowa, koncepcja Obłomowki o obłomowszczyzny wyrasta z obserwacji trybu życia szlachty sybirskiej i kultywowanego tam systemu wychowawczego. „Sen Obłomowa” pod względem gatunku zbliża się do form wspomnieniowych, a pod względem zawartości treściowej stanowi jeden z istotniejszych elementów powieści.
Sen Obłomowa jest monografią typowego dworku szlacheckiego, Obłomowki, trybu życia jej mieszkańców, ich zwyczajów, zajęć, upodobań i zainteresowań, jest opisem czynników, które rodzą swoiste zjawisko społeczno-psychologiczne- obłomowszczyznę. Charaktery powstają z połączenia cech negatywnych, wydrwionych i odrzuconych w salonie Majakowa: prowincjonalnego pańszczyźnianego marazmu, ekonomicznej nieudolności, niechęci do pracy oraz braku zainteresowań umysłowych, pomysłowości i inicjatywy. Właściciele dworku należą do średniozamożnej szlachty prowincjonalnej. Nie dotarła do nich nowoczesna cywilizacja; w Obłomowie prowadzi się gospodarkę naturalną, nie utrzymuje kontaktów z miastem, wegetuje w warunkach patriarchalnego prymitywu. Wychowanie dzieci polega na ograniczeniu ich samodzielności i eliminowaniu inicjatywy osobistej. Środowisko wywiera zgubny wpływ na młodego Obłomowa, a także na jego sługę Zachara, nie przygotowuje ich bowiem do życia. Na wszystkich mieszkańcach majątku ciąży brzemię pańszczyźnianego marazmu, lenistwa i ospałości. Funkcja ideowa „Snu Obłomowa” polega na dowiedzeniu, iż Obłomowa nie jest wymysłem, lecz stanowi realną rzeczywistość, która rodząc bohatera zarazem gubi go, nie dając możliwości przystosowania się do nowych warunków. Sama powieść przeobraziła się w symboliczny obraz degradacji kultury dworku szlacheckiego.
Nosicielem kultury tego dworku z dalekiej rosyjskiej prowincji jest Ilja Obłomow, główny (i tytułowy) bohater powieści. Gonczarow opisuje jego losy od czasu dzieciństwa (Sen Obłomowa), poprzez lata uniwersyteckie, próby pracy zawodowej, okresy załamań osobistych, następnie szansę odrodzenia w miłości- niespełnioną, bo przez niego samego zaprzepaszczoną- i doprowadza je do pomyślnego finału: przeżarty marazmem i apatią Obłomow kończy żywot w nędznych warunkach, w mieszkaniu wdowy Pszenicyny w ubogiej dzielnicy Petersburga. Powieść Obłomow ukazuje klęskę prowincjusza w stolicy, jego nieprzystosowania do warunków życia w wielkiej nowoczesnej metropolii, zdeterminowane przez niewłaściwe wychowanie, wpływy środowiska rodzinnego i społecznego, z którego wyszedł, a także przez własne cechy charakteru. Innymi słowy, pokazuje nieodpowiedniość starej kultury w warunkach kultury nowej.
Należy tu również zwrócić uwagę, że choć akcja utworu toczy się w mieście, autor ukazuje tylko bardzo nieliczne jego atrybuty, poniekąd nawet peryferie. Można w związku z tym powiedzieć, że chociaż Obłomow spędził dwanaście lat w Petersburgi, pozostał mimo to prowincjuszem, nie rozumiał form i warunków nowej kultury i cywilizacji, bał się ich i unikał, gdyż były mu obce. Gonczarow mógł się ograniczyć do lakonicznych wzmianek o teatrze, książkach i czasopismach, ponieważ tylko z tymi atrybutami kultury urbanistycznej zetknął się Obłomow.
Prowincjusz znalazł się w stolicy w wyniku nieuchronnej prawidłowości: nawet w Obłomowie zaczęto rozumieć, że karierę należy obecnie robić poprzez naukę i pracę w departamencie. W czasie studiów był Obłomow samotny, izolował się bowiem od życia intelektualnego i dyskusji ideologicznych młodzieży; po studiach osiadł w stolicy i przez dwa lata pracował w ministerstwie, w końcu porzucił departament i myśl o karierze urzędniczej i powrócił do życia w stylu Obłomowki.
W jego świadomości kiełkują chwilami nieśmiałe myśli o rozpoczęciu nowego życia, pełnego niespodzianej, ale też perspektyw, czy też o powrocie do majątku rodzinnego, wiejskiej ciszy, warunków ustabilizowanych, dnia podobnego do poprzedniego, ludzi znanych od dzieciństwa. Ale powrót ten, gdyby nawet nastąpił, nie rokuje idylli. Bowiem życie nie stoi w miejscu; zmieniła się sama Obłomowa, pod naporem żelaznych praw rozwoju społecznego straciła kształt arkadyjskiej przystani. Nie jest ustronnym zakątkiem, miejscem dla sentymentalnej medytacji; pobyt w tym dworku wymaga tych samych cech, których brak Obłomow dotkliwie odczuł w Petersburgi- energii, zaradności i pracowitości. Dlatego bohater nie bardzo może już wrócić na wieś.
Pozostaje więc w mieście wierny swej apatycznej dewizie: jak najmniej zmian i ruchu. Odsłania mu się w pewnym momencie możliwość obudzenia się z letargu, nawiązanie kontaktu ze światem realnym przez odrodzenie w miłości. Ale szansę tę Obłomow zaprzepaszcza. Wysiłki Olgi Ilińskiej, by przywrócić go życiu, spotyka niepowodzenie. bohater wykorzystuje nadarzający się pretekst (brak mostu na rzece) do rozluźnienia znajomości, a w końcu odrzucenia uczucia dziewczyny. Ostatnia próba wydźwignięcia go ze stanu apatii, podjęta przez Sztolca, nie udaje się; Obłomow w sposób nieunikniony musi się stoczyć i stacza się po równi pochyłej. Przenosi się do ubogiej dzielnicy Wyborskiej, rejonu zamieszkałego wówczas przez niższe warstwy społeczne dzielnicy, do domku wdowy Pszenicyny i tuta stwarza sobie iluzję stabilizacji. W tych żałosnych warunkach spędza ostatnie lata życia.
Obłomowowi Gonczarow przeciwstawia innego bohatera, Sztolca, prowincjusza, który przyjechawszy do stolicy robi w niej karierę i fortunę. W ujęciu Gonczarowa konflikt pomiędzy Obłomowem a Sztolcem, lenistwem i marazmem i przedsiębiorczością przybiera formę konfliktu psychologicznego, starcia w ramach jednej klasy społecznej i jednej kultury.
2