Zagadnienie nr 18
Michał Głowiński- >Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej.
-dla współczesnych badaczy literatury, gatunki literackie istnieją tak, jak istniały kiedyś, dla dawnych teoretyków i praktyków klasycyzmu
-gatunek jest znakiem literackości. Przedmiot, o którym się mówi należy do sfery zjawisk literackich
-gatunek jest kategorią ogólną, nawet jeśli opisuje pewien wyodrębniony utwór, wprowadza się go w grupę, której nie da się ująć jako zespół jednostkowych faktów
-kategoria gatunku nie powstałą w toku przemian, ale ma swoją wiekową tradycję-ma to decydujący wpływ na dzisiejsze funkcjonowanie gatunku w nauce
-gatunek- istniejący a priori, jest bardzo zakotwiczony w świadomości literackiej, bez żadnych zastrzeżeń przyjmuje się jego istnienie, a przez to jakby mniej uwagi skupia się na tym, w jaki sposób istnieje
-liryka, epika i dramat- podział ten przyjmuje się jako coś oczywistego, nie kwestionuję się go nawet wtedy, gdy uzasadnienia są różnie od tradycyjnych
-Brunetiere- gatunki mają swoją istotę, granice, prawa, przywileje, ale również historię.
-teza o historyczności funkcjonuje do dziś i nie prowadzi do zakwestionowania przekonania, że gatunek jest dany. Zatem historia się toczy wobec tego, co dane , ukształtowane i gotowe.
-teoria gatunków określana jest nie tylko przez europejską praktykę literacką, jest określana chociażby przez język, w którym jest sformułowana (Cornelius Stutterheim-> niektóre teorie gatunkowe można sformułować tylko w niemczyźnie, a już gorzej np. w j. angielskim lub francuskim. Chodzi tu o zwyczaje językowe).
- w Polsce utrwaliło się ścisłe rozróżnienie między gatunkiem a rodzajem (czasem odmianą gatunkową) co pozwala tworzyć konstrukcję hierarchiczną np. epika- powieść- powieść fantastyczna
-możliwości języka stają się współczynnikiem teorii
-terminologia gatunkowa podlegała wielu zmianom, znacznym ewolucjom
-brak umotywowanego aprioryzmu gatunku dziś- dlatego, że nie uogólnia doświadczeń literatury współczesnej
- czym są gatunki? Skala jest ogromna: od instytucji do kategorii estetycznej
-obiektywizm krytyka polega na pełnej świadomości języka, którym się posługuje( Roland Barthes tak powiedział), dlatego należy jakie właściwości i konsekwencje niesie ze sobą posługiwanie się gatunkiem.
-w poetyce opisowej gatunki są czynnikiem porządku- dla krytyka ważne jest czy utwory mają na tyle istotnych cech wspólnych, że można o nich mówić jako o pewnej zorganizowanej całości, czy ktoś tak już je połączył.
-poetyka historyczna- tu jest już inaczej, porządek nie jest tu najważniejszym aspektem- nie chodzi o opis sposobów konstruowania dzieła literackiego, jak się kształtowały w danym czasie, ale chodzi o zrekonstruowanie tego, jak dane sposoby organizowania dzieła literackiego funkcjonowały w pewnej sytuacji historycznoliterackiej
-zatem dla poetyki historycznej świadomość gatunkowa jest równie ważna jak gatunkowa konstrukcja dzieł
-poetyka historyczna nie może izolować gatunku od świadomość literackiej danej epoki, np. czym innym jest oda u poetów klasycystycznych XVII i XVIII wieku (rygorystycznie formułowano jakie powinna mieć właściwości), a czym innym u XX wiecznych
- gatunki są zawsze normatywne, są zestrojami dyrektyw
-ważne jest to, co w danej epoce wiąże się z gatunkiem w sposób konieczny, co jest nieuniknioną konsekwencją jego przyjęcia (wybór ody, konieczność wyboru retorycznej stylistyki- XVIII wiek)
-gatunek literacki utrwalony w danej kulturze jest pewną jednostką semantyczną, a w konsekwencji sugeruje czytelnikowi, jakich znaczeń może się spodziewać, gdy wchodzi w kontakt z określonym gatunkowo dziełem literackim.
-poetyka historyczna nie może się zdać na wyobrażenie gatunkowe danej epoki przede wszystkim dlatego, że są one ograniczone i z natury niepełne w ujmowaniu systemowości i historyczności gatunku- te dwie kategorie mają podstawowe znaczenie dla poetyki historycznej
- system gatunkowy jest strukturą która znajduje się pod nieustannym działaniem pewnych koniunktur
- zmienność jest elementem istnienia struktury, ponieważ zakłada nieustanny proces strukturowania i destrukturowania
-gatunek literacki to zjawisko systemowe i historyczne, fakt świadomości literackiej i zespół reguł, element rzeczywistości historycznoliterackiej i narzędzie opisu- dla poetyki historycznej jedna ze spraw zasadniczych
-gatunek jest systemem wśród systemów
-gatunek jest elementem konwencji literackich- to zasadnicze przedmiot badań poetyki historycznej.
Czesław Zgorzelski-> Historycznoliterackie perspektywy genologii w badaniach nad liryką.
-problem gatunków literackich jest aktualny- prace Opackiego, Markowskiego.
-Markowski proponuje podział : liryka, epika, dramat- zakłada istnienie stref granicznych pomiędzy rodzajami
- podział liryki:
I Liryka bezpośrednia(autoprezentacyjna):
słowne odtworzenie uczucia upodobnione do monologu wewnętrznego lub wyznania - „Do Justyny” Karpińskiego
relacja o przeżyciu nazywająca jego cechy, składniki lub objawy zewnętrzne- „Niepewność” Mickiewicza
umowna transpozycja sytuacji uczuciowej, np. życzenie czy zamiar niemożliwy do spełnienia- „ A czemuż wy, chłodne rosy…” Konopnickiej
II Liryka apelu:
-o funkcji postulowanej wobec adresata- „Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie” Kochanowskiego
III Liryka przedstawiająca:
liryka opisowa- rzeczywistość przedstawiona w ujęciu subiektywnym lub symbolicznym- „Krzak dzikiej róży „ Kasprowicza
liryka narracyjna- „Bema pamięci żałobny rapsod” Norwida
liryka uogólnień pojęciowych- „Ogólniki” Norwida
liryka kreacyjna- rzeczywistość przedstawiona światem autonomicznym, całkowicie nie współmiernym z rzeczywistością obiektywną- „Tyle dzwonnic kwiatów lila…” Micińskiego
Tekst poetycki jako cały system znaków, które jak gdyby automatycznie ustawiają nasz odbiór na odpowiednią wysokość tonu, na tempo, siłę natężenia głosu itp.-> np. różnie przykłady utworu, który można określić liryką zwrotu do adresata, a jednak inne (ukształtowanie językowe, stosunki składniowo- metryczne, intonacja, drogi wątku lirycznego i inne)
-tendencje kształtujące poszczególne wypowiedzi liryczne na śpiewną, deklamacyjną lub
„mówioną” przenikają zarówno gatunki przedromantyczne jak i późniejsze
- klamrą wspólnych czynników kształtujących można spiąć linie rozwojowe dawnych przedromantycznych gatunków liryki i ich nowsze odmiany-> przejawy różnych sposobów przejmowania i krzyżowania dziedzictwa żywych tradycji gatunkowych
-przekształcają się one w różnym stopniu i w nierównych tempie- niektóre gatunki łatwiej przystosowują się do zmiany czasu, a inne są bardziej normatywizowane
- jest jednak zachowana pewna ciągłość łańcucha rozwojowego: zjawiska nowe ustawiają się na tle tradycyjnych ukształtowań i tradycję tę starają się uzyskać jako własny środek wyrazu (stosują do tego zapożyczenia i przeciwstawienia)
- historykowi literatury nie wystarcza zatem jedynie obserwacja zjawisk zachodzących w poezji, musi to być oparte na dokładnej znajomości równoczesnych przemian w stanie świadomości literackiej, która utrwala dynamikę poszczególnych etapów gatunku.