OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE
Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest podstawowym pojęciem używanym w naukach prawnych. Prawo to zespół norm wydawanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym. Normy prawne powstają w dwojaki sposób: SA wydawane (ustanawiane) przez państwo lub też przez nie sankcjonowane. Z wydawaniem mamy do czynienia wówczas, gdy państwo - działając poprze upoważniony do tego organ - tworzy nową, nie istniejącą przedtem normę. O usankcjonowaniu mówimy natomiast wtedy, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo, które zwyczajem zaczynają się posługiwać tak jak prawem. Prawo jest nierozerwalnie ZWIĄZANE Z PAŃSTWEM. Charakter i moc tych więzi znajduje wyraz w dość powszechnym poglądzie, że prawo nie może istnieć bez państwa, bez ośrodka najwyższej władzy, ogarniającej wszystkich ludzi na terytorium kraju. Wynika to z faktu, że integralną cechą prawa jest przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Prawo jest zwykłym, bezładnym zbiorem norm, lecz stanowi ZBIÓR UPORZĄDKOWANY. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramach których występują instytucje prawne.
PRAWO A MORALNOŚĆ
Czynnikami pozaprawnymi kształtującymi postępowanie są normy obyczajowe, a także normy towarzyskie, sportowe i in. Ważną rolę odgrywają normy moralne. Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społecznego zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe. Normy moralne pozawalają ocenić wzajemne zachowanie się ludzi, zachowanie się wobec społeczeństwa, wobec państwa, a także postępowanie wobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka. U podłoża moralności leża więc wyobrażenia ludzi o tym, co jest dobre i o tym, co jest złe. Warunki życia ludzi ulegają zmianom, a wraz z nimi zmienia się moralność. Ponieważ warunki życiowe ludzi w społeczeństwie są różne, poglądy na dobro i zło wśród członków jednego społeczeństwa też są zróżnicowane. W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw. Elementarne normy moralne. Na wielu jednak płaszczyznach prawo i moralność stykają się i może między nimi dochodzić do kolizji. Rozbieżność między normą prawną a moralną może być całkowita lub częściowa. Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfikować normy prawne: 1. moralnie pozytywne, 2. moralnie negatywne, 3. moralnie obojętne. Moralnie pozytywnymi są te normy prawa, które nakazują ten sam sposób postępowania do moralność. W odwrotnej sytuacji mamy do czynienia z normą moralnie negatywną. Są tez dziedziny nie objęte moralnością ( sporządzanie bilansu, zasady ruchu drogowego). Różnice między prawem a moralnością: 1. Na straży norm prawnych stoi aparat państwowy ze swoimi środkami przymusu. Natomiast do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi przede wszystkim presja wywierana przez opinię publiczną, a także wpojone w trakcie wychowania nawyki, sumienie i inne bodźce. 2. Normy prawne mają charakter dwustronny, moralne jednostronny. Z normy prawnej wynika więc dla jednej osoby obowiązek, dla drugiej zaś prawo, będące korelatem tego obowiązku. Natomiast normy moralne nakładają tylko obowiązki, nie dając innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków. 3. Normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka, czyli działań dostrzegalnych zmysłami przez innych ludzi, nie zajmują natomiast sferą psychiki. Moralność ingeruje także w dziedzinę myśli i uczuć. Stąd np. nienawiść nie jest przestępstwem, może jednak stanowić przekroczenie normy moralnej. 4. Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka. Moralność jest nader nieprecyzyjna, często wskazuje jedynie ogólny kierunek postępowania.
ŚWIADOMOŚC PRAWNA
Świadomość prawna to ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku. Można by więc powiedzieć, że świadomość prawna to zbiór tych wszystkich norm, które - zdaniem społeczeństwa - powinny tworzyć prawo. Im większa jest różnica między prawem, które w rzeczywistości istnieje, a takim które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć, tym większa rozbieżność między prawem i świadomością prawną. Stanowi ona podstawę spotykanych w praktyce ocen: ten przepis jest „sprawiedliwy”, a tamten „niesprawiedliwy”. Świadomość prawna wchodzi w skład moralności. Niezgodność obowiązującego prawa ze świadomością prawną osłabia działanie prawa. Dlatego państwo nie może lekceważyć świadomości prawnej społeczeństwa i dopuszczać do zbyt wielkiej rozbieżności między prawem i świadomością. Państwo stara się wpływać na świadomość prawną, a jednocześnie w razie potrzeby zmienia przepisy.
PRAWORZĄDNOŚĆ
Praworządność jest to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawnymi i przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane. Pierwsza przesłanka praworządności to istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia. Nie można mówić o praworządności tam, gdzie prawo jest dopiero w zalążku, może ono się wiązać jedynie z państwem współczesnym. Przyjmuje się, że są w państwie co najmniej dwie dziedziny życia społecznego wymagające uregulowania: 1. sfera stosunków majątkowych między wszystkimi podmiotami prawa, związanych z wytwarzaniem i wymianą dóbr materialnych, 2. sfera stosunków między państwem i obywatelami, w których państwo występuje z pozycji władczych. Ujęcie działalności zarządzającej państwa w ramy prawa ogranicza swobodę organów państwowych posługiwaniu się przymusem i gwarantuje obywatelom poszanowanie ich swobód. Natomiast pozostawienie organom państwa zbyt wielkiej swobody przez zaniechanie uregulowania ich uprawnień i form działania prowadzi często do wynaturzeń działaniu organu, lecz i poszczególnych funkcjonariuszy. Drugim elementem praworządności jest przestrzeganie prawa przez wszelkie organy publiczne. Powinny one przestrzegać prawa zarówno wtedy, gdy wypełniają swe ustawowe obowiązki wobec obywateli, jak i wtedy, gdy zmierzają do wyegzekwowania ciążących na obywatelach obowiązków. Organy państwowe mogą działać tylko na podstawie obowiązujących przepisów i w zakreślonych przez nie granicach. Szczególne znaczenie ma rygorystyczne stosowanie się do przepisów organów uprawnionych do stosowania przymusu (np.: policji) i organów wymiaru sprawiedliwości. Każde naruszenie prawa przez te organy jest nad wyraz niebezpieczne, prowadząc z reguły do naruszenia swobód obywateli. Naruszania przepisów prawnych przez organy państwowe nie można usprawiedliwić żadnymi względami. Właściwą metodą działania w takim przypadku jest zmiana obowiązujących przepisów, idąca w pożądanym kierunku. Praworządność w państwie stwarza atmosferę zaufania i daje każdemu obywatelowi pewność, że jego prawa będą respektowane i chronione, a jego obowiązki - podobnie jak obowiązki innych - skrupulatnie egzekwowane. Lekceważenie okazywane prawu przez organy państwowe może zwrócić się przeciwko samemu państwu. Ustroje współczesnych państw stwarzają zazwyczaj warunki dla wprowadzenia pełnej praworządności. Warunki te nazywane SA niekiedy - niekiedy pewną przesadą - materialnymi gwarancjami praworządności. Najskuteczniejszym środkiem zapewnienia praworządności w działaniu administracji państwowej jest wprowadzenie sądownictwa administracyjnego. administracyjnego jakimś państwie mówimy, że jest praworządne lub niepraworządne w zależności od tego, jak postępują organy państwowe. Natomiast stopień poszanowania prawa przez obywateli decyduje jedynie o ładzie i jest wykładnikiem stopnia świadomości prawnej społeczeństwa.
NORMA PRAWNA
Norma prawna jest elementarną cząstką prawa; to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Ma charakter ogólny i nie indywidualizuje osoby, na której ciąży wynikający z niej obowiązek. Każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachowywać się tak, norma nakazuje. Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek, obowiązek dla drugiej drugie prawo, będące korelatem tego obowiązku. Jeśli dłużnik ma obowiązek zwrócenia długu w oznaczonym terminie, to w tym samym terminie ma prawo domagać się zwrotu pożyczonej kwoty. Norma prawna zbudowana jest z 3 części: hipotezy, dyspozycji i sankcji. Każda norma prawna znajduje zastosowanie tylko w pewnej sytuacji. Sytuację tę określa część normy zwana hipoteza. Dyspozycja jest to ta część normy prawnej, która wskazuje obowiązujący - w danej sytuacji - sposób zachowania. Co należy zrobić, a co jest zabronione - o tym informuje właśnie dyspozycja. Sankcja jest to ta część normy prawnej, która mówi, jakie ujemne skutki pociągnie za sobą niezastosowanie się do dyspozycji.
NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE
Normy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące) zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się uchylić. Osoba, do której norma bezwzględnie obowiązująca jest skierowana, zobowiązana jest tak się zachować, jak wskazuje norma. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa. Normy imperatywne obowiązują bezwzględnie - bez względu na wolę zainteresowanych osób. Normy dyspozytywne mają odmienny charakter. Strony umowy zobowiązane są w trakcie jej wykonania postępować zgodnie z normami dyspozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej umowie.
PRZEPIS PRAWNY
Akt normatywny składa się z przepisów prawnych. Przepisem nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest więc artykuł, paragraf, punkt, ustęp, itd. Tym co oglądamy czytając - np.: kodeks karny, jakieś rozporządzenie lub zarządzenie - są przepisy, a nie normy prawne. Normy prawne są pewien sposób zakodowane w przepisach prawnych; wykładnia zespołu przepisów polega na odkodowaniu zawartych w tych przepisach norm. W większych aktach normatywnych przepisy SA pogrupowane na księgi, części, działy, rozdziały itp. Niektóre akty normatywne zaopatrzone są także we wstęp, zawierający określone deklaracje ustawodawcy, zwłaszcza wyjaśnieniu celu, w jakim akt został wydany - jest to tzw. Preambuła.
STOSUNEK PRAWNY
Stosunek społeczny zachodzi między co najmniej dwiema osobami, osobami których przynajmniej jedna oddziaływa na drugą lub których postępowanie wobec siebie albo innych osób jest w jakiś sposób uregulowane. Stosunkami stanowionymi (tetycznymi) nazywają się te stosunki społeczne, których dotyczy jakaś norma postępowania (prawna, moralna, towarzyska, sportowa itp.). Wskazuje ona uczestnikom stosunku, jakie mają wobec siebie obowiązki i jakie prawa. Pozostałe stosunki społeczne, do których nie odnosi się żadna reguła postępowania, noszą nazwę stosunków faktycznych. Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami albo stronami stosunku prawnego. W każdym stosunku uczestniczą przynajmniej dwa podmioty. Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób. W każdym stosunku prawnym występuje 5 elementów: 1) prawo podmiotowe, 2) obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu, 3) podmiot prawa, 4) podmiot obowiązku, 5) przedmiot stosunku prawnego. Za elementy stosunku prawnego uważa się strony tego stosunku oraz prawa i obowiązki, które im przysługują, a nadto przedmiot stosunku czyli to, o co w danym stosunku chodzi (rzeczy, dobra materialne, działania). Mówiąc o prawie można mieć na myśli zarówno przepisy, jak i tak zwane prawo podmiotowe. Z tym ostatnim spotykamy się właśnie w stosunku prawnym. Prawo podmiotowe to przysługująca określonemu podmiotowi prawa możności domagania się od innego podmiotu prawa pewnego zachowania się (oddania pieniędzy, udzielenia urlopu, wykonania zamówienia). Prawa podmiotowe wynikają z przepisów prawnych. Egzekwowanie tych praw może następować na drodze prawnej.
ZDARZENIE PRAWNE
Przez zdarzenie prawne należy rozumieć każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego. Można to samo wyrazić inaczej mówiąc, że zdarzeniem prawnym jest wszystko, co powoduje nałożenie na podmiot prawa (człowieka, osobę prawną) obowiązków praw, które są przewidziane w normie prawnej.
PODZIAŁ ZDARZEŃ PRAWNYCH
Zdarzenia prawne dzielą się na zdarzenie sensu stricto (stricte ścisłym tego słowa znaczeniu) i na działania. Różnica między nimi polega na tym, że pierwsze są niezależne, a drugie zależne od woli człowieka. Działania dzielą się na czyny i akty prawne. Czynami są takie zdarzenia, które zostały dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych. Natomiast aktami prawnymi są zdarzenia wywołane w zamiarze spowodowania skutków prawnych. Czyny dzielą się z kolei na dozwolone i niedozwolone. Czynem niedozwolonym jest każdy czyn zabroniony przez prawo. Czynem dozwolonym jest natomiast czyn, którego prawo nie zabrania, łącząc z nim jednak określone skutki prawne.
STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa polega na posługiwaniu się przez organy publiczne przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji. Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch następujących form: 1) ustalenie istnienia (lub braku) między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści, 2) stworzenie (zniesienie, zmiana) między stronami nowego stosunku prawnego. Pierwsza z wymienionych form polega na tym, że są lub organ administracji państwowej - najczęściej na żądanie stron - autorytatywnie stwierdza, że między stronami istnieje (lub nie) stosunek prawny o określonej treści i że w związku z tym strony mają wobec siebie takie to a takie prawa i obowiązki. Druga z wymienionych form stosowania prawa polega na tym, że wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nienormatywnego (akt administracyjny, orzeczenie sądowe) między stronami powstaje nowy stosunek prawny, bądź też stosunek już poprzednio istniejący ulega likwidacji lub zmianie. Charakteryzując ogólnie proces stosowania prawa przez organ państwowy można w nim wydzielić trzy etapy: 1) ustalenie stanu faktycznego, 2) wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu, 3) wnioskowanie i wydanie decyzji. Ustalenie właściwej normy prawnej nosi nazwę kwalifikacji prawnej. Kwalifikacja niektórych stanów faktycznych jest trudna, wymaga dobrej znajomości i właściwego ich zrozumienia. Niekiedy zachodzi potrzeba ustalenia, czy odszukane przepisy jeszcze obowiązują. Wnioskowanie polega na ustaleniu prawnych konsekwencji, jakie w danej sytuacji wynikają dla stron z zastosowaniem odpowiedniej normy. Aby wniosek był trafny, konieczne jest dokładne ustalenie stanu faktycznego i znalezienie właściwej normy. Uchybienia w którejkolwiek z tych dziedzin prowadzą do wydania błędnego wyroku, aktu administracyjnego itp.
WYKŁADNIA PRAWA
W procesie prawa przez organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracyjne, a także w wielu sytuacjach - sytuacjach jakich znajdują się obywatele korzystający z przepisów - dochodzi niejednokrotnie do wątpliwości co do znaczenia takie lub innego przepisu. Wykładnia prawa jest środkiem pozwalającym na ich przezwyciężenie. Wykładnia, czyli interpretacją prawa jest zespół czynności zmierzających do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach. Wątpliwości powodujące konieczność posługiwania się wykładnią wywoływane są różnymi przyczynami. Do najważniejszych należą: 1) popełnione przy formułowaniu przepisów błędy językowe (użycie wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy interpunkcyjne itd.), 2) rozbieżność między gramatycznym sformułowaniem normy a celem, dla realizacji którego powołana jest norma lub akt normatywny, 3) zmiana ustroju społeczno-gospodarczego lub politycznego i inne poważniejsze zmiany w stosunkach społecznych, które narzucają konieczność odmiennego rozumienia, 4) ogólny (abstrakcyjny) charakter norm prawnych mogący powodować wątpliwość, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego. Stosowanie wykładni pozwala na uelastycznienie przepisów prawnych i dostosowanie ich do nowych sytuacji, jakie życie tworzy. Oczywiście zmiany sensu norm prawnych, dokonane w drodze wykładni, nie mogą przekraczać pewnych granic. Drodze interpretacji nie można nadać normie treści sprzecznej z jej wyraźnym brzmieniem ( interpretacja contra legem). Przyjmując za kryterium podziału organ luz osobę dokonującą wykładni wyróżniamy wykładnie: 1) autentyczną, 2) legalną, 3) praktyczną, 4) doktrynalną. Wykładnia autentyczna to wykładnia wykonana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis; ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić. W. legalna dokonywana jest prze organ państwowy, któremu to zadanie zostało specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji. Organem tym może być prezydent, sąd najwyższy danego państwa itp. W. legalna ma charakter obowiązujący. W Polsce nie ma obecnie organu dokonującego w. legalnej. Przed wejściem w życie konstytucji z 1997 r. dokonywanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw należało do Trybunału Konstytucyjnego. Konstytucyjnego. Praktyczna to wykładnia dokonywana przez organ państwowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. W. praktyczną zajmują się organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracji państwowej. Podstawowe znaczenie ma wykładnia organów wymiaru sprawiedliwości, szczególnie sądów, czyli wykładnia sądowa. Decyduje o tym fakt, że sądy są organami fachowymi, znającymi prawo, o dużym autorytecie. Do specjalnych form wykładnie Sadu Najwyższego należy przede wszystkim uchwalanie tak zwanych zasad prawnych. Wpływa ona - i to jest jej główne zadanie - na ujednolicenie orzecznictwa sądów na terenie całego kraju. Sądy są związane jedynie wykładnią sądu wyższej instancji w konkretnej sprawie. Niemniej - licząc się z możliwością uchylenia wyroku - stosują się do niej i w innych analogicznych sprawach. W. doktrynalna (naukowa) zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej: monografiach, artykułach, recenzjach itp. Nie ma ona charakteru obowiązującego, ale jej znaczenie jest duże. Szczególną rolę odgrywa w momencie zmian przepisów, przyczyniając się do ukształtowania nowego prawa w myśl swoich założeń. Ze względu na stosowaną metodę wyróżnia się wykładnie: 1) słowną, 2) celowościową, 3) systematyczną, 4) historyczną. Wykładnia słowna (inaczej gramatyczna, językowa, werbalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej interpunkcji itd. Uwaga interpretatora skupia się wyłącznie na stronie językowej badanego przepisu. Tych, którzy przykładają nadmierną wagę do wykładni słownej, a pomijając inne rodzaje wykładni, zwykło się nazywać formalistami. W. celowościowa (teologiczna, funkcjonalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy te zostały wydane. W. systematyczna polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa. W. historyczna polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych za pomocą materiałów historycznych. Poddaje się analizie przepisy obowiązujące poprzednio w danym zakresie, wyciąga się wnioski z okoliczności towarzyszących powstawaniu aktu prawnego (uzasadnienie projektu, stenogramy sejmowe, głosy w dyskusji). Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wykładnia wyróżnia się wykładnie: 1) rozszerzającą, 2) ścieśniającą, 3) stwierdzającą. Z w. rozszerzającą mamy do czynienia wtedy, gdy dana wykładnia nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało w wykładni słownej. W. ścieśniająca jest odwrotnością wykładni rozszerzającej i występuje wtedy, gdy dana wykładnia każe interpretowaną normę rozumieć węziej niż to wynika z wykładni słownej. W. stwierdzającą (adekwatną) nazywa się taką interpretację, która nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak wykładnia słowna.
ŹRÓDŁA PRAWA
Źródłem prawa [łac. fons iuris] jest sformalizowany akt władzy państwowej zawierający przepisy prawne. Prawem jest bowiem tylko taka wola państwa, która przejawiła się w wymaganej formie i odpowiednim trybie. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa polskiego są: 1) konstytucja, 2) ustawy, 3) ratyfikowane umowy międzynarodowe, 4) rozporządzenia, 5) akty prawa miejscowego. Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym każde źródło ma swoje miejsce. Ma to określone konsekwencje. Źródło prawa niższego szczebla nie może zawierać przepisów sprzecznych z przepisami wyższej rangi. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Ogłasza się także, niektóre umowy międzynarodowe. Prawo wewnętrzne tworzą: 1) uchwały Rady Ministrów, 2) zarządzenia premiera i ministrów, wydawane na podstawie ustaw. Akty prawa wew. Obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi, którry wydał akt. W języku potocznym przez źródła prawa rozumie się często organy promulgacyjne (Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki urzędowe ministerstw, dzienniki urzędowe wojewódzkich władz), w których odnośne przepisy zostały ogłoszone. PRZEDMIOT USTAWY. Sejm jest jedynym organem mającym prawo stanowienia ustaw i prawa tego nie może przekazać - w żadnych warunkach - innemu organowi państwowemu. Przedmiotem wydawanych przez niego ustaw powinny być najważniejsze sprawy polityczne, gospodarcze i kulturalne państwa. Zasady określające przypadki, w których wymagane jest wydanie ustawy: 1) wydanie ustawy konieczne jest w przypadku ustanowienia obowiązków obywateli (np. przepisy karne), 2) forma ustawy jest niezbędna w przypadku regulowania najważniejszych zagadnień organizacyjno-ustrojowych organów ustawodawczych i administracji państwowej, sądownictwa, prokuratury, kontroli państwowej, 3) sejm powinien wydawać ustawy w tych wszystkich sprawach, które już poprzednio były regulowane w drodze ustawowej, chociażby tego żaden szczególny przepis nie wymagał. Decyzję w sprawie wyboru zagadnień, które mają być uregulowane w drodze ustawy (z wyjątkiem obligatoryjnych), konstytucja pozostawiła samemu Sejmowi. TRYB UCHWALANIA USTAW. Przez inicjatywę ustawodawczą należy rozumieć prawo przedstawienia sejmowi gotowego projektu ustawy z tym skutkiem prawnym, że sejm takim projektem musi się zająć; może go później w głosowaniu odrzucić, lecz nie może pozostawić bez rozpatrzenia. Inicjatywę ustawodawczą posiadają: 1) posłowie, 2) Senat, 3) Prezydent, 4) Rada Ministrów, 5) grupa 100 tys. Obywateli mających prawo wybierać do Sejmu. Inicjatywa ustawodawcza posłów przybiera postać zgłoszenia projektu ustawy bądź przez komisję sejmową, bądź tez przez grupę liczącą co najmniej 15 posłów. Projekt zgłoszony przez wymienione organy lub grupy osób staje się przedmiotem procedury ustawodawczej. W systemie III czytań każdy projekt ustawy jest kilkakrotnie rozważany - w komisjach sejmowych i na plenarnych posiedzeniach Sejmu. I czytanie projektu ustawy obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy oraz dyskusję nad ogólnymi zasadami projektu. I czytanie na posiedzeniu Sejmu kończy się odesłaniem projektu do komisji lub odrzuceniem go w całości. Praca w komisji (kisjach) kończy się przedstawieniem Sejmowi sprawozdania z wnioskiem o przyjęcie projektu bez poprawek, przyjęcie z zaproponowanymi przez komisję poprawkami lub odrzucenie projektu. II czytanie obejmuje przedstawienie Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy, debatę oraz zgłoszenie poprawek i wniosków. Jeżeli w drugim czytaniu nie zostaną zgłoszone poprawki, Sejm może przejść niezwłocznie do III czytania, w przeciwnym razie, je4śli Sejm postanowi inaczej, projekt zostaje odesłany ponownie do komisji. III czytanie obejmuje przedstawienie dodatkowego sprawozdania komisji i głosowanie. Jeżeli projekt nie był skierowany do komisji, poseł sprawozdawca przedstawia zgłoszenie w trakcie drugiego czytania poprawki i wnioski. Najpierw przeprowadza się głosowanie nad wnioskiem o odrzucenie projektu w całości - jeśli taki wniosek został zgłoszony, później nad poszczególnymi poprawkami, wreszcie nad całym projektem. Aby Sejm mógł przystąpić do głosowania nad projektem ustawy niezbędna jest obecność ustalonej liczby posłów, czyli quorum. Quorum wymagane przy uchwalaniu ustaw wynosi połowę ustawowej liczby posłów. Ustawy są uchwalane zwykłą większością głosów. Większość taką projekt uzyskuje, gdy w głosowaniu opowiada się za nim większa liczba posłów niż przeciwko. Rozpatrywanie pilnych projektów ustaw odbywa się w II czytaniach. Po uchwaleniu ustawy marszałek Sejmu przekazuję ją Senatowi do rozpatrzenia. Senat w ciągu miesiąca, po przeprowadzeniu debaty, może ustawę przyjąć, odrzucić albo wprowadzić poprawki. Jeżeli w ciągu miesiąca Senat nie zajmie stanowiska, ustawę uważa się za przyjętą. Ustawa, wobec której Senat wyraził sprzeciw odrzucającą lub wprowadzając poprawki, wraca do Sejmu i powtórnie jest poddawana głosowaniu. Sejm może odrzucić uchwałę Senatu bezwzględną większością głosów - za odrzuceniem musi się wypowiedzieć więcej niż połowa głosujących - w obecności quorum. W przeciwnym razie uchwałę Senatu uważa się za przyjętą, wskutek czego - zależnie od tego, czy wprowadzała ona poprawki, czy też odrzucała ustawę - ustawa zostaje ostatecznie uchwalona z poprawkami Senatu lub Upada. WEJŚCIE USTAWY W ŻYCIE. Ustawa do swojego wejścia w życie wymaga podpisu Prezydenta. Podpisuje on ustawę w ciągu 21 dni od przedłożenia mu jej przez marszałka Sejmu. Przed podpisaniem może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z konstytucją. Może też odmówić podpisania ustawy (zgłosić weto) i z umotywowanym wnioskiem przekazać ją sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Ponowne uchwalenie ustawy (odrzucenie weta) wymaga kwalifikowanej większości 3/5 głosów w obecności quorum. W razie ponownego uchwalenia Prezydent nie może już skierować ustawy do Trybunału Konstytucyjnego. Zgłoszenie weta i skierowanie ustawy do TK - dają Prezydentowi znaczne możliwości wpływania na treść ustaw, a także na tempo procesu legislacyjnego. Po podpisaniu Prezydent zarządza ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw. Ogłoszenie ustawy jest warunkiem jej wejścia w życie. Opublikowanie ustawy w Dz. U. jest jedyną formą urzędowego ogłoszenia, wydrukowanie tekstu ustawy w gazecie, w specjalnej broszurze itp. - nie jest jej ogłoszeniem w znaczeniu prawnym. Ustawa wchodzi w życie po upływie (vacatio legis - spoczywanie ustawy) 14 dni od dnia ogłoszenia, chyba że sama stanowi inaczej, to znaczy ustala odmienną datę. UMOWA MIĘDZYNARODOWA. Po ogłoszeniu umowy w DZ. U. zawarte w niej normy stają się częścią krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, tak jak przepisy wydane przez organy państwowe. Umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent. Ratyfikacja niektórych umów wymaga uprzedniej zgody Sejmu, wyrażonej w ustawie. Należą do niech umowy dotyczące: 1) pokoju, sojuszy, układów politycznych i wojskowych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w konstytucji, 3) członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej, 4) znacznego finansowego obciążenia państwa, 5) spraw wymagających regulacji ustawowej. W razie kolizji między taką umową międzynarodową a ustawą, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. W przypadku innych umów międzynarodowych, Prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy Prezydentowi do ratyfikacji. W umowie międzynarodowej państwo polskie może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu, na przykład organom Unii Europejskiej, kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację takiej umowy wymaga uchwalenia przez Sejm i przez Senat większością 2/3 głosów. Sejm może zarządzić w tej sprawie referendum. ROZPORZĄDZENIA są wydawane przez naczelne organy administracji: 1) Rada Ministrów, 2) Prezes Rady Ministrów, 3) ministrowie, 4) przewodniczący określonych w ustawach komitetów. Prawo do wydawania rozporządzeń ma również Prezydent. Rozporządzenie może być wydane na podstawie wyraźnego, szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści rozporządzenia. Organ wykładający rozporządzenie obowiązany jest powołać się w nim na udzielone mu upoważnienie. Celem, któremu służy rozporządzenie jest wykonanie ustawy. Rozporządzenie ma stworzyć szczegółowe przepisy wykonawcze, które umożliwiłyby wcielenie ustawy w życie. Rozporządzenie może normować tylko przedmiot określony w ustawie i tylko w granicach upoważnienia. Nie może zawierać przepisu, który byłby sprzeczny z postanowieniami jakiejkolwiek ustawy. Za pomocą rozporządzenia nie można zmieniać przepisów ustawy. Rozporządzenie uzyskuje moc prawną przez ogłoszenie w DZ. U. i wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, chyba że samo stanowi inaczej. AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO. Prawo miejscowe jest prawem powszechnie obowiązującym na obszarze działania organów, które je ustanowiły, np.: województwa lub gminy. Stanowienie prawa miejscowego - w granicach upoważnień zawartych w ustawie - należy do organów samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej. Na podstawie przepisów ustawy o samorządzie gminnym organy gminy mogą wydawać przepisy gminne dotyczące wewnętrznego ustroju gminy. Rada gminy - w zakresie nie uregulowanym w przepisach powszechnie obowiązujących - może wydawać tzw. Przepisy porządkowe. Przepisy porządkowe mogą być wydane, jeśli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia obywateli oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Przepisy gminne ustanawia rada gminy w formie uchwały. Przepisy porządkowe - w przypadku nie cierpiącym zwłoki - może wydać również zarząd w formie zarządzenia. Zarządzenie takie winno być zatwierdzone przez radę gminy na najbliższej sesji. Jeśli nie zostanie przedstawione do zatwierdzenia, albo rada gminy odmówi zatwierdzenia - traci moc. Przepisy gminne ogłasza się przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejscach publicznych lub w inny sposób miejscowo przyjęty, a także przez ogłoszenie w lokalnej prasie. Urząd gminy ma obowiązek prowadzić zbiór przepisów gminnych. Powinien on być powszechnie dostępny w siedzibie urzędu gminy. Prawo miejscowe to również przepisy wydawane przez wojewodę na podstawie upoważnień zawartych w ustawach i obowiązujące na terenie województwa lub jego części. Wojewoda wydaje przepisy prawa miejscowego w formie rozporządzenia. Przepisy prawa miejscowego mogą stanowić również orany administracji niezespolonej (np.: kuratorium), sejmik wojewódzki, a na terenie powiatu samorząd powiatowy. W rozporządzeniach porządkowych wojewoda ustanawia - na czas oznaczony - nakazy lub zakazy określonego w nich zachowania się. Wojewoda może wydać rozporządzenie porządkowe, jeżeli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia obywateli, ochrony mienia lub zapewnienia porządku publicznego. Rozporządzenia porządkowe mogą przewidywać za naruszenie ich przepisów kary grzywny, wymierzane na podstawie prawa o wykroczeniach. Rozporządzenia wykonawcze wojewody wymagają w zasadzie ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Wchodzą one w życie po upływie 14 dni, chyba że same stanowią inaczej. Tylko w przypadkach szczególnych, gdyby zwłoka mogła spowodować nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenie życia, zdrowia lub mienia obywateli, wystarczy wstępne ogłoszenie w środkach masowego przekazu oraz w drodze obwieszczeń (plakatów) lub w inny sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie. Rozporządzenie wchodzi wówczas w życie natychmiast. Nie zwalnia to jednak od obowiązku późniejszego ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Natomiast rozporządzenia porządkowe ogłaszane są w podany wyżej, uproszczony, ale zapewniający szeroką informację sposób i niezwłocznie wchodzą w życie. Jednakże później i one winny być ogłoszone urzędowo.
AKT PRAWNY
Akt prawny jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa - zarówno o charakterze ogólnym (np. ustawa), jak i dotyczący indywidualnej sprawy (np. decyzja podatkowa). Akt normatywny jest to każdy akt państwa zawierający normy prawne. Akt nienormatywny to decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie, dotycząca określonych osób lub instytucji. Nie ma w niej norm prawnych obowiązujących wszystkich, jest natomiast rozstrzygnięcie sporu, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu itp. Typowym aktem prawnym nienormatywnym jest akt administracyjny, czyli władcze wyrażenie woli organu administracyjnego skierowane do indywidualnego adresata w konkretnej sprawie. Innym przykładem aktu nienormatywnego jest orzeczenie sądu.
PUBLIKOWANIE AKTÓW NORMATYWNYCH
Ogłoszenie aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek jego wejścia w życie. Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w DZ. U. Kolejne numery DZ. U. ukazują się nieregularnie, w zależności od liczby aktów oczekujących na publikację. Dz. U. jest nazwą tradycyjną i umowną. Akty wewnętrzne administracji - uchwały i zarządzenia, a także niektóre inne- ogłaszane są w Monitorze Polskim (M. P.) Oprócz Dz. U. i M. P. ukazują się dzienniki urzędowe niektórych ministerstw, przeznaczone do publikowania instrukcji i podobnych aktów. Organy prasowe takie jak Dz. U. nazywamy organami promulgacyjnymi. Powołując się na streść przepisu prawnego należy wskazać źródło, w którym został opublikowany akt normatywny, jego numer i pozycję. Rolę popularyzatora prawa biorą na siebie często środki masowego przekazu: codzienna prasa, telewizja, radio. Wyjaśniają one i komentują przepisy, które tą drogą docierają do świadomości społecznej.
KODEKS I KODYFIKACJA
Kodeks jest to obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach, zwyczaj w formie ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewną dziedzinę stosunków. Potocznie nazwę kodeksu nadaje się także niektórym aktom, które w rzeczywistości kodeksami nie są, np. kodeks drogowy. W każdym państwie prowadzona jest działalność mająca na celu doskonalenie prawa. Trzy formy działalności zasługują na szczególną uwagę: 1) unifikacja prawa, 2) inkorporacja prawa, 3) kodyfikacja prawa. Unifikacja oznacza ujednolicenie prawa na terenie państwa. Prace unifikacyjny są potrzebne tylko w tych państwach, w których określone przyczyny historyczne spowodowały powstanie więcej niż jednego systemu prawa. Inkorporacja jest to zebranie rozproszonych dotąd przepisów w jeden zbiór, w ramach którego zostają one uszeregowane według określonych zasad. Istotną prac inkorporacyjnych jest więc scalanie i systematyzowanie obowiązującego prawa, przy czym następuje to w sposób mechaniczny, bez korygowania przepisów, harmonizowania, usuwania sprzeczności. Działalność inkorporacyjna może mieć charakter urzędowy lub prywatny, zależnie od tego, czy prowadzi ją odpowiedni organ państwowy, czy też jakaś osoba prywatna czy instytucja. Kodyfikacja jest najwyższą formą procesu doskonalenia prawa. Jest zbliżona do inkorporacji. Kodyfikacja polega na zebraniu poszczególnych przepisów w jeden nowy akt prawny - kodeks. Poza wprowadzeniem z góry założonej systematyki prace kodyfikacyjne obejmują eliminowanie kolizji między normami, ujednolicenie nomenklatury, wprowadzenie nowych uregulowań dyktowanych potrzebami. W rezultacie - rezultacie oparciu o obowiązujące dotąd przepisy - powstaje nowy, jednolity akt prawny, a dotychczasowe przepisy zostają uchylone. HIST. Kodeks Hammurabiego - ok. XVIII w. p. n. e. Pomnik prawa rzymskiego - Prawo Dwunastu Tablic (lex duodecim tabularum) ok. 500 r. p. n. e.). Kodeks Justyniana 528 r. Kodeks cywilny niemiecki 1896 r. W Polsce: k. karny 1932, k. postępowania karnego 1928, k. zobowiązań 1933, k. handlowy 1934, k. postępowania cywilnego 1930, k. cywilny 1964, k. morski 1961, k. pracy 1974; kodyfikacja prawa karnego 1997 (k. karny, wykonawczy i postępowania karnego).
LUKI W PRAWIE
O luce w prawie mówi w razie braku norm dla takiego stosunku społecznego, który - biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawstwa - powinien być uregulowany. Luki w prawie doraźnie wypełnia się za pomocą analogii. Znane są dwa rodzaje analogia ustawy i prawa. Analogia ustawy (anagolia legis) występuje wtedy, gdy do jakiegoś stnu faktycznego stosowane SA normy prawne odnoszące się do innego, podobnego stanu. Można wyrazić pogląd, że gdziekolwiek występuje ten sam cel normy prawnej, tam musi być również ta sama dyspozycja ustawy. Wyraża to zaada prawa rzymskiego: ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. Analogia prawa (analogia iuris) ma odmienny charakter. Istnieją luki w uregulowaniu prawnych dotyczących specyficznych spraw, które nie są podobne do żadnych innych unormowanych w ustawie. W takim przypadku są może oprzeć rozstrzygnięcie sprawy na stworzonej przez siebie normie, wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa, zasad określonej gałęzi praw lub nawet tylko podstawowych ocen uznawanych w obowiązującym prawie. Stworzona norma nie ma charakteru trwałego i jest przeznaczona wyłącznie do rozstrzygnięcia danej sprawy. W prawie karnym stosowanie analogii jest niedopuszczalne. Nullum crimen sine lege - wg tej zasady działanie ludzkie, które nie zostało wyraźnie zabronione przez ustawę karną, nie stanowi przestępstwa nawet wtedy, gdy czyn jest zbliżony pod względem swego charakteru do czynów karalnych i sąd jest zdania, że sprawcę należałoby ukarać. Po stwierdzeniu, że nie ma przepisu odnoszącego się do popełnionego czynu, są ma obowiązek oskarżonego uniewinnić.
KOLIZJE PRZEPISÓW PRAWNYCH
O kolizji przepisów prawnych mówi się wówczas, gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają. Do kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi wtedy, gdy sprawa (stosunek prawny) uregulowana jest odmiennie przez dwa lub więcej przepisów wydanych w różnym czasie. Instrumentem służącym do rozstrzygania kolizji w czasie są przede wszystkim przepisy przejściowe lub wprowadzające. Przepisy przejściowe (zamieszczane z reguły na końcu aktu normatywnego) ustalają, jak należy rozstrzygać kolizje powstające wskutek wejścia w życie danego aktu. Polega to najczęściej na wskazaniu przez przepisy przejściowe tych aktów normatywnych i pojedynczych przepisów, które w chwili wejścia w życie nowego aktu tracą moc. Kolizja między starymi i nowymi przepisami rozstrzygana jest w oparciu o zasadę: lex posteriori derogat priori (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą). Gdy ustawa późniejsza ma charakter ogólny, a wcześniejsza miała charakter specjalny, ustawa późniejsza nie uchyla wcześniejszej. Rozstrzyganie kolizji w czasie opiera się też na zasadzie: lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz) oznacza, że akt normatywny odnosi się jedynie do tych stosunków, które powstały już po jego wejściu w życie, czyli - jak to się często określa - pod rządami danego aktu normatywnego. Nie dotyczy stosunków, które powstały pod rządami starej ustawy. Omawianej zasady nie stosuje się w przypadku, gdy ustawa wyraźnie postanawia, że jej przepisy działają wstecz. Sprawą o szczególnym znaczeniu jest określenie momentu wejścia w życie nowych przepisów prawa karnego. Ustawodawca musi baczyć, by nie doprowadzić do naruszenia fundamentalnej i od wielu setek lat uznawanej w całym cywilizowanym świecie zasady nullum crimen sine lege. Oznacza ona, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który był zabroniony pod groźbą kary jeszcze przed popełnieniem. W normalnych warunkach nie można czynu uznać na przestępstwo post factum. Kodeks krany stanowi, że dla oceny przestępstw popełnionego pod rządami starej ustawy, a sądzonego po wejście w życie ustawy nowej stosuje się jednak nową ustawę, jeśli nie pogarsza ona sytuacji sprawcy lub jest dla niego względniejsza. Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni to ta kolizja, do której dochodzi między przepisami obowiązującymi w różnych miejscach. Do kolizji w przestrzeni może dojść: 1) między przepisami różnych państw, 2) między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach państwa. Do kolizji między przepisami dzielnicowymi może dojść tylko wtedy, gdy bądź całe państwo, bądź poszczególne jego dziedziny nie są w państwie zunifikowane i każda dzielnica ma własne prawodawstwo. Kolizje między ustawodawstwami różnych państw są zjawiskiem naturalnym i nie da się ich uniknąć. Trzeba natomiast dysponować środkami do ich rozstrzygania. Każde państwo ustanawia własne przepisy kolizyjne. Wskazują one, czy do danego stosunku prawnego stosować prawo rodzimie czy obce (i jakie). Dla kilku dziedzin prawa (prawa cywilnego, rodzinnego) tworzą one tzw. Prawo międzynarodowe prywatne. Przepisy kolizyjne ustala dla siebie każde państwo we własnym zakresie. Jednak w powszechnym interesie wykształciły się w stosunkach międzynarodowych pewne zasady, respektowane przy tworzeniu przepisów kolizyjnych. W ten sposób między przepisami kolizyjnymi poszczególnych państw panuje dość daleko posunięta harmonia. Dziedzinie prawa cywilnego i rodzinnego przestrzegane SA np. następujące zasady: 1) w zakresie prawa osobowego (ocena zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych) stosowane są przepisy tego państwa, którego obywatelem jest dana osoba (lex patriae), 2) w zakresie prawa rzeczowego (sprawy związane z własnością rzeczy, posiadaniem, użytkowaniem, hipoteką, zastawem itp.) stosuje się przepisy państwa, na terenie którego rzecz się znajduje (lex rei sitae), 3) sita zakresie oceny umów i innych aktów prawnych oraz oceny ich formy prawnej właściwe są przepisy tego państwa, na terytorium którego miało miejsce zawarcie umowy (lotus regit actum).
SYSTEMATYKA PRAWA
Systemem prawa nazywamy całokształt obowiązujących w państwie przepisów, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie, oraz zespół zasadnych idei przewodnich, których opiera się ustrój państwa, a także podstawowe idee prawne. Prawo dzieli się na szereg działów zwanych gałęziami. Podstawę podziału prawa na gałęzie stanowi rodzaj regulowanych stosunków społecznych. W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje prawne, czyli węższe zespoły norm odnoszących się do pewnego zagadnienia. Gałęzie prawa mają z reguły swoją własną systematykę, która jest tym bogatsza, im zasobniejsza w przepisy i konstrukcje prawne jest dana gałąź. PRAWO PUBLICZNE A PRAWO PRYWATNE. Wg Ulpiana prawem publicznym jest to prawo, które ma na uwadze interes państwa, zaś prawem prywatnym to prawo, które ma na uwadze interes jednostki. Normy prawne regulujące stosunki między państwem i obywatelami oraz między organami państwowymi tworzą prawo publiczne, natomiast normy dotyczące stosunków między obywatelami składają się na prawo prywatne (E. Bierling, F. Somlo). Do prawa publicznego zalicza się wszystkie przepisy odnoszące się do takich stosunków, w których jedna strona ma jakieś uprawnienia władcze wobec drugiej. Prawo prywatne odnosi się do stosunków równorzędnych podmiotów (G. Jellinek). Do prawa publicznego należą te normy, których naruszenie powoduje automatyczną interwencję państwa (np. prawo karne). Natomiast w skład prawa prywatnego wchodzą te normy, których naruszenie powoduje ściganie ze strony państwa dopiero na wniosek zainteresowanego obywatela (A. Thön). Wszystkie wymienione kryteria częściowo się uzupełniają, częściowo zaś wyłączają, dając ogólny obraz podziału prawa na publiczne i prywatne. PRAWO MATERIALNE A PRAWO FORMALNE. Do prawa materialnego należą te normy, które ustanawiają merytoryczne obowiązki i prawa, regulują zachowanie się ludzi i różnych instytucji w społeczeństwie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa. Prawo formalne tworzą te wszystkie normy, które odnoszą się do organizacji aparatu, dbającego o przestrzeganie prawa materialnego oraz do trybu dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych przez prawo materialne. Normy prawa formalnego mają więc charakter wtórny. Spełniają one rolę służebną wobec norm prawa materialnego. PRAWO MIĘDZYNARODOWE A PRAWO WEWNĘTRZNE. Prawem między narodowym (dawniej: prawem narodów) nazywamy zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami, a ponadto organizacjami międzynarodowymi i niektórymi innymi podmiotami. Prawo międzynarodowe publiczne, wbrew swojej nazwie, nie reguluje więc stosunków między narodami, lecz państwami (i innymi podmiotami międzynarodowymi). Normy prawa międzynarodowego wypływają z dwóch źródeł, którymi są umowy międzynarodowe i zwyczaje międzynarodowe. Oba źródła mają doniosłe znaczenie. Wśród umów odróżnia się umowy dwustronne i umowy wielostronne. Szczególną rolę odgrywają te umowy międzynarodowe, które zostały podpisane przez wiele państw, np. Karta Narodów Zjednoczonych. Sankcje w prawie międzynarodowym mają różnorodny charakter - organizacyjny, ekonomiczny, wojskowy, są stosowane zespołowo i indywidualnie, zorganizowane i nie zorganizowane. Środki przymusu mają zupełnie wyjątkowy charakter i mogą być stosowane przeciwko państwu używającemu siły lub posługującemu się groźbą jej użycia, popełniając przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe. Istotne znaczenie mają sankcje nie zorganizowane, którymi są przede wszystkim reakcja opinii publicznej i odwet. Reakcja opinii międzynarodowej może się wyrazić np. w zmniejszeniu ruchu turystycznego, bojkocie towarów danego państwa, kampanii w środkach masowego przekazu itd. Nader istotne znaczenie ma określenie stosunku prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego danego państwa. Chodzi przede wszystkim o ustalenie zasad pierwszeństwa w stosowaniu prawa wewnętrznego i prawa w przypadku ich kolizji. Umowa międzynarodowa ratyfikowana przez Polskę i ogłoszona w Dz. U., stanowi część polskiego systemu prawa i jest bezpośrednio stosowana, tak samo jak ustawy i inne akty normatywne. W razie kolizji, umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie mają pierwszeństwo przez polskimi ustawami. W innych przypadkach kolizje między umowami międzynarodowymi a prawem krajowym SA rozstrzygane tak samo, jak kolizje między przepisami krajowymi. PODZIAŁ PRAWA NA GAŁĘZIE. Podstawowym kryterium, w oparciu o które następuje wyodrębnienie zespołu norm w gałąź prawa, stanowi jednorodność regulowanych przez te normy stosunków społecznych, inaczej mówiąc wspólny lub jednakowy przedmiot regulowania. Sama jednorodność nie wystarcza jednak dla uznania przepisów regulujących daną dziedzinę za gałąź prawa. Konieczne jest nadto, by regulowane stosunki miały wystarczająco duże znaczenie społeczne. PRAWO KONSTYTUCYJNE to zespół norm regulujących podstawowe urządzenia ustroju państwa. Prawo konstytucyjne jest podstawową gałęzią prawa i obejmuje swoim działaniem całokształt stosunków w państwie, ale z natury rzeczy robi to w sposób bardzo ogólny. PRAWO ADMINISTRACYJNE to zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów. Cechą tej gałęzi jest nierównorzędność stron w stosunkach regulowanych przez prawo administracyjne. Jedną z nich jest zawsze organ administracyjny wyposażony w imperium, czyli uprawnienia władcze wobec drugiej strony. Prawo administracyjne nie jest skodyfikowane. Jego źródłami są liczne ustawy i inne akty normatywne. PRAWO FINANSOWE to zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych. Prawu finansowemu podlega tylko ta era działalności organów i instytucji finansowych, w której dysponują one uprawnieniami władczymi. PRAWO CYWILNE to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi - w danej sprawie - podmiotami prawa. PRAWO RODZINNE to zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli. PRAWO PRACY to zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle świadczonej pracy. PRAWO KARNE to zespół norm mówiących jakie czyny są przestępstwami, ustalając kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej. Prawo karne jest jednym z najmocniejszych środków, za pomocą których państwo ochrania istniejący porządek. Ze względu na to, że stosowane środki represyjne wkraczają bardzo głęboko w sferę interesów jednostki, źródła prawa karnego mają zawsze postać ustaw. PRAWO CYWILNE PROCESOWE to zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy oraz właściwość tych organów. PRAWO KARNE PROCESOWE to zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości.
PRAWO EUROPEJSKIE
Pojęcie „prawo europejskie” jest wieloznaczne i może być różnie rozumiane - w skrajnym przypadku również w ten sposób, że są to wszystkie przepisy obowiązujące na kontynencie europejski. Prawem europejskim sensu larrgo nazywa się zazwyczaj system prawny wszystkich europejskich (zachodnioeuropejskich) organizacji międzynarodowych. Przyjmuje się też, że prawem europejskim sensu largo są prawotwórcze uchwały takich organizacji międzynarodowych, jak Rada Europy, Unia Zachodnioeuropejska, NATO, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Prawem europejskim sensu stricte to prawo Unii Europejskiej. W znaczeniu jeszcze węższym rozumie się przez nie prawo Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej i Wspólnoty Europejskiej (dawniej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej).Prawo Europejskie dzieli się na prawo pierwotne i prawo wtóre. Prawo pierwotne to umowne prawo międzynarodowe dotyczące Wspólnot Europejskich, Europejskich tym przede wszystkim traktaty założycielskie. Składają się więc na nie umowy międzynarodowe między członkami Wspólnot. Spotyka się określenie, że prawo pierwotne stanowi szczególny rodzaj konstytucji Wspólnot. Istnieje zarówno pisane, jak i niepisane prawo pierwotne. Prawem pierwotnym są traktaty założycielskie wraz z protokołami i aneksami. Prawo niepisane tworzą tzw. Ogólne zasady prawne oraz prawo zwyczajowe. Prawo wtórne to prawo tworzone przez organy Wspólnoty. Między prawem pierwotnym i pochodnym zachodzi stosunek nadrzędności i podporządkowania. Każdy akt wydany przez organ Wspólnoty musi mieć podstawę w postaci upoważnienia zawartego w prawie pierwotnym. W razie kolizji przepisów prawa europejskiego i prawa wewnętrznego, pierwszeństwo ma prawo europejskie. ORGANY WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Wg niektórych UE jest tworem in statu nascedi (w trakcie powstawania. Parlament Europejski składa się z 626 deputowanych, jego plenarne posiedzenia odbywają się w Strasburgu. Deputowani nie reprezentują swoich społeczeństw lecz wszystkie społeczeństwa Wspólnoty. Parlament Europejski nie ma mocy stanowiącej, a jedynie kompetencje opiniodawcze i kontrolne. Pewne zróżnicowane kompetencje ma także przy tworzeniu aktów prawnych, największe przy powstawaniu budżetu. Niektóre rodzaje aktów, mogące mieć poważne skutki, wymagają zgody parlamentu. Rada UE jest podstawowym, decyzyjnym organem Unii. Jej głównym zadaniem jest koordynowanie polityki gospodarczej państw członkowskich, członkowskich także podejmowanie decyzji w takim zakresie, w jakim jest do tego upoważniona traktatami. Rada składa się z przedstawicieli rządów państw członkowskich w randze ministrów, desygnowanych przez państwa, po jednym z każdego państwa. Rada jest podstawowym organem stanowiącym prawo europejskie. Wydawanie aktów prawnych zawierających normy powszechnie obowiązujące w danej dziedzinie wymaga jednak, jak wspomniano, posiadania przez Radę upoważnienia zawartego w traktatach. Jednomyślności w głosowaniu wymagają wymienione w traktatach sprawy o znaczeniu fundamentalnym. W bardzo licznych przypadkach wymagana jest większość kwalifikowana, uwzględniająca tzw. System ważenia głosów. We wszystkich pozostałych przypadkach podjęcie decyzji wymaga zwykłej większości głosów. Komisja Europejska jest obrazowo nazywana rządem Wspólnot Europejskich lub rządem UE. Składa się z 20 osób (komisarzy), pochodzących ze wszystkich państw członkowskich, nie więcej niż dwóch z jednego państwa. Siedzibą Komisji Europejskiej jest Bruksela. Uchwały Komisji zapadają bezwzględną większością głosów. Funkcje: 1) ma inicjatywę prawodawczą, kierowaną do Radu UE, uruchamia więc procesy decyzyjne, 2) wydaje akty wykonawcze, uzupełniające akty wydane przez Radę, 3) reprezentuje Wspólnoty wobec państw członkowskich i innych państw. Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 sędziów, powoływanych na 6 lat przez Radę UE. Siedzibą jest Luksemburg. Sędzią może być tylko obywatel państwa - członka Unii. Częścią Trybunału jest tzw. Sąd I Instancji. Podstawowym zadaniem Trybunału Sprawiedliwości jest zagwarantowane przestrzeganie prawa europejskiego - traktatów i wydanych na jego podstawie aktów - przez jego wykładnię i zapewnienie jednolitego stosowania. W pracy Trybunału szczególną rolę odgrywa Pierwszy Rzecznik Generalny, powoływany przez Trybunał spośród rzeczników, zawsze na okres roku. Jego zadaniem jest rozdział spraw, a także przygotowanie składowi orzekającemu wniosku końcowego, zawierającego propozycję sposobu zakończenia sprawy. Trybunał Obrachunkowy jest organem powołanym do sprawowania kontroli finansów Wspólnot Europejskich. Składa się z 15 członków mianowanych rotacyjnie przez Radę UE na okresy sześcioletnie. Członkowie Trybunału w sprawowaniu swoich funkcji cieszą się pełną niezależnością i dysponują immunitetem. Siedzibą Trybunału jest Luksemburg. Trybunał Obrachunkowy prowadzi kontrolę generalną finansów Wspólnot, przedmiotem kontroli są ich dochody i wydatki. Trybunał w zasadzie kontroluje tylko legalność decyzji finansowych, to znaczy ich zgodność z prawem, rzadziej ich celowość i merytoryczną trafność. ŹRÓDŁA PRAWA EUROPEJSKIEGO. Rozporządzenie jest aktem prawnym zawierającym normy prawne, a więc reguły generalne i abstrakcyjne, które nie odnoszą się do konkretnego przypadku. Rozporządzenia może wydać Rada, także z udziałem Parlamentu lub komisji, w ramach przyznanych jej wyraźnie przez traktaty kompetencji. Rozporządzenia mają bezpośrednią moc obowiązującą w państwach członkowskich i są publikowane w dzienniku urzędowym Wspólnot Europejskich. Dyrektywy skierowane są wyłącznie do państw członkowskich, które zobowiązane są do wydania przepisów wewnętrznych, odpowiadających treści dyrektywy. Mamy tu więc do czynienia z dwustopniowym procesem stanowienia prawa. Dyrektywa wiąże państwo tylko co do celu, jaki należy osiągnąć, pozostawiając mu swobodę wyboru drogi. Państwowe władze i sądy są obowiązane dokonywać wykładni prawa wewnętrznego zgodnie z treścią dyrektywy. Decyzja dotyczy indywidualnego przypadku, nie zawiera więc norm prawnych odnoszących się do wszystkich. Może być skierowana zarówno do osoby fizycznej lub prawnej, jak i do państwa członkowskiego. Jej wykonanie wymaga najczęściej zmian w prawie wewnętrznym. Zalecenie i opinia charakteryzują się tym, że - zgodnie ze swoimi nazwami - nie mają mocy wiążącej. Nie są jednak pozbawione prawnego znaczenia. Dowodem tego jest orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości, który uznał, że Sądy krajowe państw członkowskich powinny uwzględniać zalecenia informujące o wykładni prawa europejskiego. Do innych niż wymienione można zaliczyć rezolucje, uchwały, memoranda, projekty, komunikaty, decyzje budżetowe i inne. Nazywane są nieoznaczonymi aktami prawnymi lub decyzjami sui generis.