IV. SYSTEM PRAWA
Generalne akty prawne
Akt prawny - indywidualne akty prawne i normatywne akty
prawne
Akty indywidualne
Rodzące skutki prawne decyzje organów państwa, wydawane w sprawach indywidualnych na podstawie przepisów prawa obowiązującego (orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne).
Wszelkie czynności prawne - majone doniosłość prawną, rodząc określone skutki.
Akty jednostronne i dwustronne
- jednostronne - działania organów państwa, rodzące następstwa prawne niezależnie od woli podmiotu, którego dotyczą, oraz czynności dochodzące do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony.
- dwustronne - działania organów państwa, wywołujące następstwa prawne za zgodą lub na wniosek osoby zainteresowanej, oraz czynności prawne, dochodzące do skutku mocą zgodnego oświadczenia woli dwóch lub więcej stron.
Akty normatywne
Akty (konstytucje, ustawy, rozporządzenia) wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane są przepisy prawa.
Akty indywidualne również są aktami normatywnymi, dlatego nazwa zastępcza dla tu omawianych - akty generalne.
Dwie grupy generalnych aktów prawnych:
- akty prawne o mocy powszechnie obowiązującej - mogą wiązać wszystkie podmioty prawa.
Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy
międzynarodowe i rozporządzenia. Obowiązują na całym terytorium państwa
Akty prawa miejscowego - ich moc ograniczona do
obszaru działania organów, które mogą je ustanawiać (organu samorządu terytorialnego, terenowe organy administracji rządowej). Np. rozporządzenia porządkowe wydawane prez wojewodę.
- akty o charakterze wewnętrznym - wiążą tylko jednostki organizacyjne podległe organowi, który je wydał.
Budowa aktu prawnego
Wydany przez kompetentny organ państwa, ma postać tekstu drukowanego, opublikowany w sposób przewidziany przez prawo.
Nagłówek - tytułowa cześć generalnego aktu prawnego
Nazwa rodzaju danego aktu prawnego (ustawa rozporządzenie itp.). - Akty ułożone hierarchicznie, dlatego nazwa istotna.
Data uchwalenia (w aktach wydawanych przez organy kolegialne)
czy ustanowienia (jednoosobowe organy państwa - prezydent, prezes RM, ministrowie)
Merytoryczny tytuł, określający normowaną materię.
Rozporządzenia po tytule wskazują swą podstawę prawną, czyli
ustawę, która upoważnia i zobowiązuje do wydania danego rozporządzenia.
Ustawy nie wykazują swej podstawy prawnej. Są wydawane na mocy ogólnego upoważnienia, zawartego w przepisach konstytucji. Parlament sam decyduje o wydaniu lub niewydaniu nowej ustawy - pod warunkiem, że jest ona zgodna z postanowieniami konstytucji.
Preambuła
Często w konstytucjach rzadziej w ustawach, zwłaszcza tych o
bardziej uroczystych lub o donioślejszej treści. Wskazują danego aktu prawnego: cel wydania, oceny uzasadniające jego wydanie, polityczną lub historyczną genezę przyjmowanych rozwiązań prawnych.
Lex imperat, non docet - dlatego umieszczane są tylko wtedy, gdy
prawodawca przywiązuje szczególną wagę do danego aktu prawnego.
Cześć zasadnicza
Składa się z przepisów, opatrywanych numerami (cyfry arabskie)
Kolejno numerowane postanowienia w ustawach - artykuły, w
rozporządzeniach i zarządzeniach - paragrafy.
Systematyka aktów prawnych (dużych rozmiarów) małych jw.
Kodeks postępowania karnego i postępowania adm. - działy i
rozdziały
Kodeks karny - części (ogólna, szczegółowa, wojskowa) i rozdziały
Kodeks rodzinny i opiekuńczy - tytuły, działy, rozdziały
Kodeks cywilny - księgi, tytułu, działy, rozdziały, oddziały
Kodeks postępowania cywilnego - części, księgi ,tytułu, działy,
rozdziały i oddziały.
Każda z tych jednostek systematyzujących opatruje się
określonym nagłówkiem. Tytuły te informują jakich zagadnień dotyczą postanowienia w danej jednostce.
Przepisy przejściowe i końcowe
Przejściowe i końcowe - rozstrzygają kwestie związane z tzw.
wejściem w życie nowo wydanego aktu prawnego.
Ich mocą - kiedy akt zyskuje moc obowiązującą (nie
Zawsze wszystkie przepisy aktu zyskują moc jednocześnie),
ustalają, które z obowiązujących dotąd przepisów nadal
zachowują moc obowiązującą,
wprowadzane zmiany niektórych postanowień zawartych
innych aktach prawnych,
stanowią czy do faktów prawnych powstałych przed
wejściem w życie nowego aktu prawnego ma mieć zastosowanie prawo nowe czy dotychczas obowiązujące.
Przepisy wprowadzające - normują kwestie wymagające rozstrzygnięcia w związku z ustanowieniem danego aktu.
w aktach prawnych dużych rozmiarów wydawana jest
ustawa o nazwie „Przepisy wprowadzające kodeks…”, która kodeksu. Występuje tu też numeracja artykułów - cyfry rzymskie.
Gdy nie ukazuje się ta druga ustawa oraz w przypadku
aktów prawnych niewielkich rozmiarów przepisy te znajdują się w ostatnim rozdziale „Przepisy wejściowe i końcowe”. Tam, gdzie akt nie jest podzielony na rozdziały przepisy te są ostatnimi przepisami tych aktów.
Podpis
Prezydent podpisuje ustawy oraz wydane przez siebie
rozporządzenia i zarządzenia.
Rozporządzenia i zarządzenia prezesa RM oraz rozporządzenia u
uchwały RM podpisuje prezes RM.
Rozp. i zarz. Poszczególnych ministrów podpisują wydający je
ministrowie.
Publikacja
Ustawy, rozporządzenia prezydenta, rozp. RM, prezesa RM oraz
ministrów w Dzienniku Ustaw.
Zarządzenia prezesa RM, ministrów, prezydenta oraz uchwały RM
w Monitorze Polskim
W danym roku wydanych jest tyle pozycji Dziennika Ustaw i
Monitora Polskiego, ile w tym roku osobno w każdym z nich ogłoszono aktów prawnych.
Hierarchia generalnych aktów prawnych
Hierarchia
Konstytucja
Ustawy i akty prawne „z mocą ustawy”
Rozporządzenia
Umowy międzynarodowe - jeżeli ustawy nie da się pogodzić z
umową wymaga się wyrażenia ustawowej zgodny na ratyfikację umowy międzynarodowej. Wtedy ratyfikowana umowa ma pierwszeństwo przed ustawą - pokoje, sojusze, układy polityczne, układy wojskowe, obowiązki, prawa, wolności obywateli (określone w konstytucji). - pozwoliło to na wprowadzenie Orawa europejskiego bez potrzeby zmiany konstytucji.
Zależności między aktami prawnymi różnego rzędu
Powiązania formalne - zasada delegacji, akt wyższego rzędu
uprawnia (lub zobowiązuje) określony podmiot do wydania aktu prawnego niższego rzędu.
Delegowanie uprawnień - postanowienia uprawniające lub
zobowiązujące określone organy państwa do unormowania określonych spraw mocą rozporządzeń lub zarządzeń. Nie może treść wynikać poza granice umocowania ustawowego.
Powiązania na zasadzie delegacji są powiązaniami o
charakterze formalnym, a nie materialnym (treściowym).
Podstawa obowiązywania - pdst obow. Aktu zajmującego niższe
miejsce w hierarchii aktów prawnych jest akt hierarchiczny nadrzędny. Wskazanie podstawy prawnej w tytule rozporządzenia od razu eliminuje wątpliwości, albo też ułatwia sprawdzenie, czy dany akt prawny jest aktem legalnym czy też nielegalnym.
Hierarchia a moc obowiązująca
Akty równorzędne hierarchicznie mogą wzajemnie uchylać
swą moc obowiązującą.
Akty hierarchicznie nadrzędne mogą uchylać moc
obowiązującą aktów generalnych zajmujących niższą pozycję w hierarchii.
Akty zajmujące wyższą pozycję przeważnie normują sprawy
poważniejszej rangi.
Hierarchia organów państwa nie odpowiada hierarchii generalnych aktów prawnych.
Gałęzie prawa - str. 97
Podział prawa na gałęzie kształtował się historycznie, ale wpływ na ich wyróżnienie miały względy praktyczne.
Zależne od przyjętej konwencji (np. czy prawo rodzinne zaliczać do prawa cywilnego).
Podział prawa na gałęzie kształtował się wraz z rozwojem prawoznawstwa - gałęzie prawa z reguły są odpowiednikami przedmiotów nauczanych w toku studiów.
Często jeden akt prawny zawiera przepisy kwalifikowane do różnych, tradycyjnie wyodrębnionych gałęzi prawa.
Kryterium metody i kryterium przedmiotu:
Kryterium przedmiotu - Każdy przepis prawa normuje czyjeś
zachowanie i ono właśnie jest przedmiotem unormowania. Bardzo często jeden akt prawny czyjegoś zachowania rodzi skutki prawne z mocy przepisów zaliczanych do różnych działów prawa, to nie można upatrywać kryterium wyróżniania działów prawa w odmienności zachowań.
Kryterium metody - na podstawie stosunku między organem a
podmiotem. Np. cechy władztwa i podporządkowania. To kryterium też zawodne.
Pojęcie systemu prawa
System - Zbiór jednostek (elementów) o pewnych cechach, między którymi występują określone relacje (powiązania), sprzężenia, oddziaływania, współzależności.
Systemy statyczne - Wszystkie porządki tego typu zawierają się w treści założonej normy, mogą one zostać wydedukowane z tej normy w drodze operacji logicznej, przez wnioskowanie z ogółu do szczegółu. Np. prawdomówność - nie kłam, nie oszukuj, dotrzymuj otrzymanej obietnicy.
Systemu dynamicznie - powiązania między normami mają charakter formalny, są powiązaniami na zasadzie delegacji, dotyczą tego, w jaki sposób mogą być tworzone nowe formy. Np. prawo - powiązania formalne występują między generalnymi aktami prawnymi różnego stopnia, a nie między poszczególnymi przepisami.
Powiązanie treściowe - wiele ustaw normuje sprawy, o których normatywny akt nadrzędny, a więc konstytucja, nie wspomina nawet jednym słowem. Nie można mówić o jakimkolwiek wynikaniu treści norm niższego rzędy z postanowień aktu wyższego rzędu. Zdarza się, że poruszają te same kwestie, jednak treści nie można wyprowadzić z treści aktu wyższego.
Powiązania formalne - czasem akt wyższego rzędy uprawnia lub zobowiązuje określony organ państwa do wydania aktu niższego rzędu, wyznacza ogólnie, co ma być przedmiotem unormowania, które znajdzie się w akcie hierarchicznie podporządkowanym.
Czasami w celu określenia jakiejkolwiek grupy przepisów wyodrębnia się wg dowolnych kryteriów, jeżeli nie w celu dodania naukowej powagi przedstawionym rozważaniom - np. „system prawa kontynentalnego”, „system prawa precedensowego”, „system prawa cywilnego”.
Zasady systemu prawa
Zasady - reguły, które posiadają charakter „zasadniczy”, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa. Bywają wyróżniane trzy rodzaje „zasad”.
Pierwszy rodzaj nie ma nic wspólnego z postanowieniami
przepisów prawa obowiązującego. Mają w jakiś sposób „wypływać” z niewyrażonych nigdzie w tekstach prawnych „założeń” czy „zasad ustroju”, z „treści stosunków społecznych” itp.
Pozaprawnym ideałom moralnym lub politycznym, dodatnio
ocenianym i aprobowanym przez judykaturę oraz dogmatykę prawa, nadają jest postać wypowiedzi powinnościowych i im właśnie bywa przypisywany walor „zasad systemu prawa”.
Judykatura i nauka prawa „zasadom” przypisują większą
doniosłość niż przepisom prawa, te ostatnie - wg przyjmowanych wówczas założeń - mają być rozumiane i stosowane zgodnie z owymi „zasadami”.
Prowadzi to nieraz do gruntownego przewartościowania
postanowień prawa obowiązującego, w efekcie czego bywa i tak, że skutki prawne nie są wiązane z faktami wyraźnie unormowanymi mocą określonych przepisów albo też wiązane są skutki inne niż przewidziane mocą generalnych aktów prawnych.
Wypowiedzi formułujące omawiane tu „zasady” nie są
wypowiedziami poznawczymi, orzekającymi cokolwiek o prawie obowiązującym. Ich mocą kreuje się takie lub inne „zasady prawa”.
Określane jako „postulaty” natury politycznej lub etycznej
(ethos to, a nie lex), które prawem dopiero mogą się stać, jeżeli zostaną włączone przez prawodawcę do postanowień prawa obowiązującego. Takie zasady są czymś zewnętrznym w stosunku do zbioru przepisów obow. W danym państwie.
Drugim rodzajem „zasad systemu prawa” mają być normy prawa
pozytywnego oceniano jako „zasadnicze”, czyli te, które uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa.
To zawsze jakaś norma prawa obowiązującego (więc nie
ethos, a lex), lecz nie każda norma obowiązująca jest rozumiana jako zasada systemu prawa.
Zasady to tylko normy uznawane za „podstawowe” w
danym zbiorze prawnym. Podstawa traktowanie - czyjaś ocena.
Trzeci rodzaj zasady - wyprowadzane są z postanowień prawa obowiązującego „w drodze wnioskowania indukcyjnego” , jako „wspólny element szeregu norm wyznaczający sposób unormowania. - poprzez uogólnienie postanowień kilku bądź nawet wielu przepisów prawa.
„Zasady” są rozumiane jako normy bardziej doniosłe od norm
zwykłych.
Budowane poprzez oceniające wyróżnianie „najdonioślejszych”
składników tekstów prawnych, który dany podmiot przypisuje rolę wyznaczania „kierunków” unormowania.
Tutaj również występuje przewartościowanie postanowień prawa
obowiązującego.
Twierdzenia o ”istnieniu” tak rozumianych zasad systemu prawa nie są twierdzeniami sprawozdawczymi. Wyróżniane są za pomocą zabiegów o charakterze jawnie oceniającym.
Efektem wyróżniania „zasad” bywa to, że skutki prawne nie są
wiązane z faktami wyraźnie unormowany mi mocą określonych przepisów albo też wiązane są skutki inne niż przewidziane przez generalne akty prawne.
Zasady - reguły
Odmienna koncepcja projektująca definicję zwrotu zasada prawa.
Koncepcja R. Dwornika - istnieją trzy podstawowe „logiczne” różnice między regułami (rules) i zasadami (principles) .
Reguły - są stosowane w sposób „wszystko albo nic”. Tzn., że gdy
reguła obowiązuje, to rozwiązanie, które ona wyznacza musi zostać przyjęte, jeżeli zaś nie obowiązuje - nie wnosi nic do podjęcia decyzji.
Zasady - nie wyznaczają konsekwencji prawnych, które powinny
nastąpić automatycznie, jeżeli występują okoliczności przewidziane przez te zasady. Stanowią one jedynie „racje argumentacyjne”, które powinien uwzględnić stosujący prawo.
W przypadku kolizji reguł jedna z nich obowiązuje, druga zaś nie.
Istnieje natomiast wiele zasad, które są niezgodne w ich zastosowaniu.
Zasady posiadają wymiar „wagi” lub „znaczenia”, którego reguły są
pozbawione. W przypadku dowoływania się do zasad uwzględniona jest ich doniosłość.
Koncepcja R. Alexy'ego
Reguły mogą zostać spełnione lub niespełnione, tertium non datur.
Zasady wyrażają „idealną powinność”, tzn., że to co powinne ma
być spełnione w możliwie najwyższym stopniu z uwagi na prawne i faktyczne możliwości.
Żadna norma postępowania nie może wykazywać jednocześnie
właściwości zarówno zasad, jak i reguł, a każda norma postępowania jest bądź regułą bądź zasadą”.
Kolizja reguły i zasady - pierwszeństwo przyznaje się regule, która
stanowi wyraz „prawnych możliwości” realizacji zasady. Jeżeli jednak zasada wyrażona jest w przepisie hierarchicznie wyższym, deroguje ona kolidującą nią regułę.
„Zasady systemu prawa” a „zasady prawa wg Dwornika i Alexy'ego
Reguła - normy zawarte w części szczególnej kodeksu karnego czy
też normy nakazujące zachowanie odpowiedniej formy czynności prawnych. Może zostać spełniona lub nie, nie w mniejszym lub większym stopniu
Zasada - zasady postępowania karnego, w praktyce realizowane w
różnym stopniu (np. zasada szybkości procesowej i zasada bezpośredniości postępowania).
14