EKONOMIA

jest nauką badającą w jaki sposób ludzie (pojedynczo lub w zorganizowanych zespołach) wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokajania różnorodnych potrzeb materialnych i niematerialnych.

Ekonomia zajmuje się problemem, w jaki sposób społeczeństwo rozdziela (dokonuje alokacji) stosunkowo rzadkie zasoby, posiadające różnorodne zastosowania, w celu produkowania dóbr oraz w jaki sposób dzieli wytwo­rzone dobra między członków tego społeczeństwa.

Na proces alokacji zasobów i dóbr możemy spoglądać z dwóch punktów wi­dzenia:

• po pierwsze, możemy analizować problemy alokacji na poziomie całego społeczeństwa, całej gospodarki narodowej. W takim wypadku mówimy o analizie makroekonomicznej;

• procesy alokacyjne możemy rozpatrywać na poziomie pojedynczych pod­miotów gospodarczych (przedsiębiorstwa, konsumenta) i wówczas mówimy o analizie mikroekonomicznej.

MIKROEKONOMIA

bada decyzje alokacyjne (podstawy podejmowania decyzji oraz skutki decyzji) podejmowane przez indywidualne podmioty gospodarcze.

Głównym elementem mikroekonomii

jest analiza marginalna, czyli posługi­wanie się kategoriami marginalnymi (rozumowanie w kategoriach marginalnych).

GOSPODAROWANIE

to dokonywanie wyborów ekonomicznych; decydowanie na co przeznaczyć stosunkowo rzadkie zasoby, które są do jego dyspozycji i jakie potrzeby zaspokoić.

Decyzja gospodarcza

po­siada zawsze dwa aspekty - pozytywny i negatywny.

TECHNOLOGIA PRODUKCJI WYZNACZA

• ilości i rodzaj zasobów koniecznych do wyprodukowania danego produktu;

• wyznacza również proporcje, w ja­kich zasoby te powinny być ze sobą połączone.

GRANICA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH

wskazuje na alternatywne kombi­nacje dwóch grup produktów, które społeczeństwo jest zdolne wytworzyć w ciągu danego okresu czasu wykorzystując do tego w całości i w jak najlepszy sposób posiadane zasoby oraz technologie produkcji.

Granica możliwości produkcyjnych oddziela dwa zbiory kombinacji:

kombina­cje osiągalne oraz kombinacje nieosiągalne przy danej technologii.

GRANICA MOŻLIWOŚCI PODZIAŁU

wyznaczająca kombinacje możliwe do osiągnięcia. O ile jednak kombinacje zastosowań zasobów wyznaczone przez granicę możliwości produkcyjnych zależą w znacznej mierze od technologii pro­dukcji, o tyle na kombinacje po stronie podziału wytworzonych dóbr poważny wpływ ma układ sił i stosunków społecznych. Podobnie jak po stronie produkcji także w zakresie podziału wytwo­rzonego produktu mamy do czynienia z kombinacjami osiągalnymi i nie­osiągalnymi w momencie podejmowania decyzji; mamy do czynienia z korzyściami i z kosztami alternatywnymi.

PROBLEM RZADKOŚCI W EKONOMII

rzadkość jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra (zapotrzebo­waniem potencjalnym), a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Problem rzadkości występuje zawsze, kiedy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwości wyprodukowania tych dóbr (niezależnie od tego jak znaczne produkcyjne).

KOSZT ALTERNATYWNY

to kosztu utraconych korzyści ( np.: zakup telewizora „kosztuje" konsumenta utratę korzyści z konsumpcji innych dóbr, z których musi zrezygnować.

DROGA EKSTENSYWNA

zwiększenie ilości dostępnych zasobów przy wykorzystaniu dotychczasowej technologii pro­dukcji. Każdej korzyści (zyskowi) z podjętej decyzji gospodarczej towarzyszy koszt alternatywny (koszt utraconych korzyści). Rozdzielając zasoby i decydując się na ich zastosowanie do określonej działalności gospodarczej ludzie dążą do osiągnięcia możliwie jak największych korzyści. Producent dąży do tego, aby produkcja wytwarzanych przez niego wy­robów przyniosła maksymalny zysk. Konsument chce osiągnąć maksymalne zadowolenie z konsumpcji dóbr, na zakup których zdecydował się podzielić swoje dochody. Dlatego też w procesie gospodarowania pojawia się w nieunik­niony sposób problem optymalizacji decyzji.

ZASADA OPTYMALIZACJI

ZM > KM rozwój działalności

ZM < KM ograniczenie działalności

ZM = KM optymalny poziom działalności

Sytuacją optymalną jest zrównanie się korzyści marginalnych z kosztami marginalnymi (ZM = KM). Oznacza ona osiągnięcie najlepszego z możli­wych (w danych warunkach) poziomu działalności gospodarczej. Sytuację taką nazywa się również punkiem równowagi podmiotu gospodarczego (producen­ta, konsumenta). Wraz ze wzrostem rozmiarów konsumpcji maleją korzyści osiągane ze zwiększania konsumpcji o dodatkową jednostkę- maleją korzyści margi­nalne.

ZASADA MALEJĄCYCH KORZYŚCI MARGINALNYCH

wraz ze wzrostem konsumpcji odzieży zmniejszają się korzyści marginal­ne. Równocześnie koszt marginalny konsumpcji odzieży będzie wzrastał. Dzieje się tak dlatego, iż koszt marginalny odzieży jest równy korzyściom marginalnym z poświęcanej żywności.

Zasada malejących korzyści marginalnych jest odwracalna; ponieważ korzy­ści marginalne są mniejsze przy wyższym poziomie działalności (konsumpcji) dlatego przy niższym poziomie działalności korzyści marginalne są większe. Każdy podmiot gospodarczy dąży do maksymalizacji korzyści netto ze swej działalności powinien zwiększać lub zmniejszać, aż zrównania się korzyści marginalnych z kosztami marginalnymi. Podmiot gospodarczy (producent, konsument) podejmuje decyzje odnośnie swojej działalności w sposób racjonalny i dąży do maksymalizacji korzyści ja­kie może osiągnąć z tej działalności.

RACJONALNOŚĆ POSTĘPOWANIA

polega na tym, ze podmiot gospodarczy zbiera i analizuje (przetwarza) przy pomocy ro­zumu wszystkie informacje niezbędne do podjęcia decyzji.

W teorii ekonomii zakłada się, że racjonalny podmiot gospodarczy posiada wszystkie konieczne informacjo dla podjęcia decyzji, a ponadto jest zdolny do przetworzenia tych in­formacji w procesie podejmowania decyzji. Najczęściej decyzję podejmujemy na podstawie ograniczo­nej informacji. Mówi się często, iż decyzje gospodarcze podejmowane są w warunkach niepewności, co zawsze związane jest z koniecznością pono­szenia ryzyka podejmowanych decyzji. Postępowanie racjonalne powinno pole­gać na minimalizowaniu tego ryzyka. Z tego punktu widzenia istotne jest rozróżnienie między racjonalnością rzeczywistą i proceduralną.

RACJONALNOŚĆ RZECZYWISTA

dotyczy wyniku wyboru i traktuje wybór jako racjonalny wówczas, kiedy wybrane rozwiązanie prowadzi dokładnie do maksymalizacji korzyści.

RACJONALNOŚĆ PROCEDURALNA

odnosi się do procesu wyboru i traktuje wybór jako racjonalny wówczas, kiedy rzeczywiste podmioty (ludzie) wybierają metody przybliżające do osiągnięcia maksymalnych korzyści ze swej działalności. Niezwykła złożoność rzeczywistości gospodarczej sprawia, że badając zacho­dzące w niej zjawiska musimy uciekać się do znacznych uproszczeń.

Opisanie rzeczywistości gospodarczej i stworzenie jej syntetycznego obrazu polega na:

• wyodrębnieniu najistotniejszych elementów procesu gospodarczego

• pominięciu zbędnych szczegółów.

Postępowanie takie nosi nazwę abstrakcji teoretycznej.

Narzędziem, które umożliwia tworzenie syntetycznego obrazu zjawisk gospodarczych jest model ekonomiczny.

Po przyjęciu niezbędnych założeń uprasz­czających rzeczywistość gospodarczą można zbudować uproszczony model gospodarki i analizować zachodzące w niej powiązania między gospoda­rującymi podmiotami. Do analizowania procesów gospodarczych posłuży uproszczony obraz gospodarki rynkowej w postaci modelu gospodarki rynkowej.

GOSPODARKA RYNKOWA

NAJWAŻNIEJSZE ZAŁOŻENIA MODELU GOSPODARKI RYNKOWEJ:

• gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów gospodarczych - gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw;

• rynek dzieli się na rynek dóbr (konsumpcyjnych i kapitałowych) oraz na rynek zasobów;

• współzależności między podmiotami gospodarczymi przedstawimy za pomo­cą wykresu kołowego.

Jedne przedsiębiorstwa sprzedają innym surowce i półfabrykaty służące do dalszej produkcji. Są to tzw. dobra pośrednie. Przedsiębiorstwa sprzedają również produkty gotowe (finalne), które nie są przedmiotem dalszego przetwarzania. Jeżeli produkty finalne sprzedawane są gospodarstwom domowym wówczas mówimy o dobrach konsumpcyjnych; je­śli sprzedawane są innym przedsiębiorstwom wtedy nazywamy je dobrami inwestycyjnymi (kapitałowymi).

RYNEK

jest miejscem zorganizowanym w sensie instytucjonalnym, gdzie dokonują się akty kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr (produktów i usług).

Na rynku powstają ceny poszczególnych produktów i usług, a także kształtują się relacje cen między nimi.

Rynek decyduje o systemie cen. W ekonomii nie posługujemy się ceną absolutną jakiegoś produktu lecz jego ceną relatywną, tzn. w porównaniu do cen innych produktów i usług. Zmiany cen relatywnych produktów i usług stanowią informację, na podstawie której podmioty gospodarcze podejmują decyzje o alokacji zasobów.

Fundamentom mikroekonomii jest MODEL POPYTU I PODAŻY, który przedsta­wia prawidłowości jakie istnieją między popytem, podażą i cenami relatywnymi produktów i usług. Prawidłowości powiązań i współzależności przyczynowo-skutkowych między popytem, podażą i ceną nazywane są również PRAWEM POPYTU I PODAŻY. Mechanizm działania tego prawa wyznacza ceny rynkowo produktów podstawie której podmioty gospodarcze podejmują decyzje o alokacji zasobów. Ekonomiści dokonują rozróżnienia między zasobem i strumieniom.

ZASÓB

to określona ilość produktów, pieniędzy, pracowników, itp. w danym momencie czasu.

STRUMIEŃ W ekonomii, a zwłaszcza w mikroekonomii, posługujemy się raczej pojęciem strumienia dóbr, pieniędzy, zasobów naturalnych, które przepływają między podmiotami gospodarczymi z różną szybkością w określonym czasie. Analizując poszczególne elementy rynku (popyt, podaż) należy koniecz­nie określić jakiego okresu czasu to dotyczy.

PUNKT RÓWNOWAGI - to taki stan, w którym podaż danego dobra równa się popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z równowagą rynkową, a cena określana jest mianem ceny równowagi.

PRAWO POPYTU RYNKOWEGO

wraz ze wzrostem ceny pro­duktu zmniejsza się, ceteris paribus, popyt na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta. Między zmianami ceny i zmianami popytu na dane dobro istnieje zależność odwrotna.

Należy zapamiętać, że:

• zmiana ceny dobra powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż danej krzywej popytu,

• krzywa popytu rynkowego przesuwa się tylko w rezultacie zmian czynników nie cenowych (innych aniżeli cena).

Do najważniejszych czynników niecelowych wpływających na zmiany popytu rynkowego zaliczamy:

• dochody,

• gusty i preferencje,

• ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych,

• przewidywania cen relatywnych,

• liczbę ludności,

• efekt naśladownictwa i demonstracji.

DWA DOBRA SĄ SUBSTYTUTAMI

jeżeli zmiana ceny (wzrost, spadek) na jeden z produktów, przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt konsumentów w kierunku dobra tańszego.

DWA DOBRA SĄ KOMPLEMENTARNE

jeżeli wzrost (spadek) ceny na dane dobro wywołuje spadek (wzrost) popytu na drugie dobro.

Kupujący mogą antycypować (wyprzedzać w czasie) zakupy dóbr przewidując znaczące zmiany ich cen. Nauką, która zajmuje się prawami rządzącymi zmianami liczby i struktury lud­ności oraz wpływem tych zmian na różnorodne aspekty działalności gospodar­czej jest demografia.

efektu naśladownictwa lub efektu przyłączania sic do większości.

Niekiedy ludzie nie chcą wyróżniać się spośród innych - chcą być podobni do innych ubierając sio podobnie, wyposażając swoje; mieszkania w podobny spo­sób, itp. Jedni naśladują w swojej konsumpcji innych - kupują podobne produkty ponieważ w ton sposób chcą zamanifestować swoja przynależność do większo­ści (do danej grupy społecznej, do środowiska zawodowego, do grona najbliż­szych sąsiadów). Z efektem tym mamy do czynienia wówczas, kiedy popyt indywidualnego konsumenta na dane dobro zmienia się w zależności od popytu rynkowego, czyli popytu większości konsumentów.

Efekt snobizmu występuje wówczas, kiedy wielkość popytu konsumenta zmienia się w odwrotny sposób w porównaniu do zmian wielkości popytu pozostałych konsumentów. Na rynku, na którym występuje efekt snobizmu konsumenci zgłaszają mniejszy popyt jeżeli sprzedaż danego produktu jest duża. Konsumenci-snobi nie będą kupować produktów, które

masowo kupują pozostali konsumenci, ponieważ nie będą wówczas mogli odróżnić się od większości konsumentów.na dane dobro zgłaszana przez

Efekt Veblena. Im wyższa cena tym wyższy popyt. Konsumenci chcą wywrzeć wrażenie na innych. Krzywa popytu nachylona pozytywnie. Kupno prod nie jest uzasadnione wart użytk lecz chęcią wywarcia wrażenia na innych.

PODAŻ

Ilości dóbr oferowane na rynku przez producentów.

Po­między ilością dostarczanych na rynek produktów i usług a ich cenami istnieje następująca zależność, określana jako prawo podaży rynkowej.

PRAWO PODAŻY RYNKOWEJ

• wzrost ceny tynkowej produktu prowadzi, ceteris paribus, do wzrostu oferow­anych ilości tego produktu. Przy wyższej cenie produkcja staje się bardziej korzystna, co skłania producentów do zwiększania ilości swoich produktów oferowanych na rynku;

• spadek ceny produktu wywołuje, ceteris paribus, zmniejszenie oferowanych ilości produktu (produkcja staje się mniej opłacalna za względu na niższą cenę produktu).

Czynniki pozacenowe

• ceny czynników produkcji;

• technologia;

• podatki i subsydia;

• przewidywania cen;

• ilość przedsiębiorstw w gałęzi.

W ujęciu statystycznym (czyli analizując zjawiska gospodarcze w danym momencie czasu), można przyjąć, że technologia produkcji jest dana. W ujęciu dynamicznym, kiedy do rozważań wprowadzamy czynnik czasu, należy uwzględnić postęp techniczny polegający na stosowaniu do produkcji nowych, bardziej efektywnych technologii.

NADWYŻKA POPYTU

występuje gdy popyt na dany produkt jest większy niż podaż.

NADWYŻKA PODAŻY

gdy podaż jest większa od popytu, np.: nadmiar produktu.

CENA RÓWNOWAGI RYNKOWEJ

cena, przy której rozmiar podaży (ilości oferowane produktu) zrównują się z rozmiarami popytu (ilości produktu, które konsumenci chcą kupić). Cena równowagi oczyszcza rynek z jakiejkolwiek nadwyżki popytu bądź podaży (cena czyszcząca rynek).

MECHANIZM RYNKOWY

wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem i podażą, i polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga między tymi elementami rynku uruchamia siły (reakcje sprzedających i kupujących) kierujące popytem i podażą do stanu równowagi osiąganego przy cenie równowagi rynkowej.

MODEL PAJĘCZYNY

cykliczny ruch cen produktów oraz rozmiarów produkcji. Jest to model dynamiczny ponieważ uwzględnia czynniki czasu we wzajemnych zależnościach między zmianami cen i zmianami wielkości produkcji.

NADWYŻKA KONSUMENTA

różnica między ceną, którą za dany produkt jest skłonny zapłacić konsument, a ceną równowagi ustaloną na rynku.

NADWYŻKA PRODUCENTA

jest różnicą między rynkową ceną sprzedaży produktu, a kosztem marginalnym produkcji.

ELASTYCZNOŚĆ POPYTU I PODAŻY

ELASTYCZNOŚĆ POPYTU

Elastyczność popytu jest miarą procentowej zmiany popytu w stosunku do

procentowej zmiany czynnika wpływającego na popyt.

QDx = f (Px, Py, ..., DP, ...)

Dzielimy ją na:

• cenową elastyczność popytu

• mieszaną elastyczność popytu,

• dochodową elastyczność popytu.

Traktując zmiany ceny oraz wielkości popytu jako nieskończenie małe docho­dzimy do ELASTYCZNOŚCI PUNKTOWEJ, którą możemy zmierzyć w każdym punkcie krzywej popytu. Elastyczność cenowa pop. w pkt. P Ep=PO/PR

WYZNACZANIE ELASTYCZNOŚCI DOWOLNIE WYBRANYM PUNKCIE NA KRZYWEJ POPYTU:

• do wybranego punktu na krzywej popytu przeprowadzamy linię styczną;

• następnie mierzymy, przy pomocy konwencjonalnych jednostek miary, od­ległość między punktem, a odciętą oraz odległość między punktem i osią rzędnych;

• elastyczność w wybranym punkcie jest stosunkiem odległości punkt - odcięła do odległości punkt - rzędna.

ELASTYCZNOŚĆ CENOWA POPYTU (Ep)

to procentowa zmiana wielkości popytu podzielona przez procentową znamię ceny Ep= ^QDx / QDx = ^QDx / QDx * Px / ^Px

współczynniki elast. Cen pop. przyjmują znak ujemny, wartości dodatnie mogą przyjmować przy dobrach substytucyjnych

• Ep>1 Popty jest elastyczny. Jednostkowa zmiana ceny (wzrost

lub spadek) wywołuje więcej niż jednostkową zmianę popytu na dane dobro

• Ep<1 Popyt Jest nieelastyczny lub stosunkowo sztywny. Jednostkowa zmiana ceny

(wzrost lub spadek) pociąga za sobą mniej niż Jednostkowa zmianę popytu (spadek lub wzrost) na dane dobro

• Ep=1 elastyczność jednostkowa. Jednostkowej zmianie ceny (wzrost lub spadek) towarzyszy jednostkowa zmiana popytu (spadek lub wzrost)

Czynniki wpływające na elastyczność cenową popytu:

• występowanie substytutów (więcej substytutów to czynnik jest wyższy),

• znaczenie dobra w dochodzie konsumenta,

• czynnik czasu.

ELASTYCZNOŚĆ CENOWA PODAŻY

Es=^QSx\QSx/^Px\Px=^QSx\^Px*Px\QSx

QSx-sprzed. x Px- cena x

Es>1 krzywa podaży elastycz.

Es=1 elastyczność jednostkowa

Es<1 krzywa podaży nieelastyczna

Każda krzywa podaży przechodząca przez początek układu ma plast.. jednost. dal każdej ceny.

ELASTYCZNOŚĆ MIESZANA POPYTU (Em)

Na rozmiary popytu na dobro x wpływają także zmiany cen innych dóbr

(np. cena dobra y - Py), które w stosunku do dobra x mogą być substytutami,

dobrami komplementarnymi lub niezależnymi. Miernikiem reakcji popytu na

dobro x na zmianę ceny dobra y jest elastycznością mieszana popytu ceny dobra y Em= %^QDx / %^Py

Elastyczność mieszana:

• jest liczbą ujemną dla dóbr komplementarnych,

• jest liczbą dodatnią dla dóbr substytucyjnych,

• jest zerem dla dóbr niezależnych.

ELASTYCZNOŚĆ DOCHODOWA POPYTU (Edp)

Jeżeli rozpatrujemy wpływ zmian dochodów kupujących na rozmiary popytu

na dobro x, wtedy miernikiem reakcji popytu jest elastyczność dochodowa. Edp = %^QDx / %^DP

Elastyczność dochodowa:

• jest liczbą dodatnią dla dóbr normalnych,

• jest liczbą ujemną dla dóbr podrzędnych,

• jest liczbą od 0 do1 dla dóbr podstawowych, jest liczbą większą od 1 dla dóbr luksusowych.

Każda liniowa krzywa podaży przechodząca przez początek układu ma elastyczność jednostkową dla każdej ceny.

Każda krzywa podaży przecinająca oś rzędnych posiada współczynnik elastyczności większy od jedności (Es > 1)- jest to elastyczna krzywa podaży. Każda krzywa podaży przecinająca oś odciętych jest nieelastyczna, tzn. posiada Es < 1.

PRODUKT CAŁKOWITY (PC)

cała wytworzona ilość produkcji, może dotyczyć przedsiębiorstwa.

PRODUKT PRZECIĘTNY (PP)

relacja produktu całkowitego do nakładu całkowitego. PP=PC/NC

PRODUKT MARGINALNY (KRAŃCOWY (PM))

zmiana produktu całkowitego do zmiany nakładu całkowitego PM=^PC/^NC, albo zmiana produktu całkowitego uzyskana z dodatkowej, kolejnej jednostki nakładu. PM > PP zawsze kiedy produkt przeciętny rośnie, PM < PP zawsze kiedy produkt przeciętny spada.

PODSTAWY DECYZJI EKONOMICZNYCH KONSUMENTA

KONSUMPCJA

• polega na jedno­razowym zużyciu określonych dóbr w celu zaspokojenia potrzeb (np. żywność, lekarstwa, obejrzenie filmu lub spektaklu teatralnego itp.) lub też na używaniu danego dobra przez dłuższy okres czasu (np. samochód, pralka, odzież itp.).

• Konsumowane dobra dzieli się na dobra jednorazowego i trwałego użytku. W teorii konsumenta zakłada się, iż jest on podmiotem racjonalnym.

• Doko­nując wyborów konsument dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści jakie w danych warunkach może uzyskać z konsumpcji dóbr.

• Konsument racjonalny opiera proces podejmowania decyzji na zasadzie optymalizacji.

• Każdy konsument dokonując zakupu określonego produktu lub usługi posia­da swoje preferencje. Indywidualne preferencje różnią ludzi między sobą. Wynikiem takiego rozumienia preferencji jest kolejne, ważne założenie teorii zachowania się konsumenta.

• Konsumenta traktuje się jako suwerenny podmiot gospodarczy w zakresie tworzenia i kształtowania preferencji w dokonywanych przez niego aktach wyboru konsumpcji. Suwerenność konsumenta posiada pe­wne ograniczenia obiektywne, takie jak dochód konsumenta lub ceny rynkowe kupowanych dóbr.

UŻYTECZNOŚĆ

jest sumą zadowolenia jaką osiąga indywidualny konsument z konsumowania lub posiadania danego dobra. Współczesna mikroekonomia traktuje użyteczność nie jako konkretną wiel­kość liczbową lecz jako kategorię porządkową. Użyteczności przypisuje się jedynie wartości porządkowe, które wskazują na relatywne znaczenie użytecz­ności w stosunku do siebie. W tym znaczeniu użyteczność odzwierciedla uporządkowany system preferencji. W swoich wyborach konsument dąży do maksymalizacji użyteczności, czyli do wybrania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, która daje mu możliwie największe zadowolenie.

Może być:

• całkowita suma użyteczności konsumowanej ilości produktu lub usługi (UC);

• marginalna wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiększania (zmniejszania) konsumpcji danego dobra o kolejną dodatkową jednostkę.

PRAWO MALEJĄCEJ UŻYTECZNOŚCI MARGINALNEJ

mówi o tym, że zadowolenie z pierwszej konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większa, a niżeli z kolejnej drugiej jednostki. Konsument osiąga maksymalne zadowolenie z konsumpcji dwóch dóbr (x i y) wówczas gdy stosunek użyteczności marginalnych dóbr zrównuje się z relacją ich cen. Zależność ta jest odwracalna. Konsument dokonuje równoczesnych wyborów wielu dóbr dążąc do osiąg­nięcia takich kombinacji konsumowanych dóbr, które spełniają w najwyższym stopniu dane preferencje konsumenta. Podstawą wyborów konsumenta jest uporządkowany system preferencji odnośnie kombinacji konsumowanych dóbr. Konsument podejmuje decyzje odnośnie preferowanych kombinacji dóbr.

Teoria wyboru konsumenta opiera się na pewnych założeniach dotyczących preferencji. Najważniejsze z tych założeń są następujące:

• Założenie kompletności preferencji. Zgodnie z tym założeniem konsument dokonujący wyboru między różnymi kombinacjami konsumpcji dóbr może określić swoje preferencje w stosunku do nich. Biorąc dla przykładu pod uwagę kombinacje A i B konsument potrafi określić, czy woli A od B, czy też preferuje B w stosunku do A, czy też kombi­nacje A i B są dla niego obojętne. Konsument jest zdolny do określenia, które kombinacje produktów preferuje, a które dają mu takie samo zadowolenie i w efekcie są dla niego obojętne. Jeśli konsument potrafi uporządkować w ten sposób wszystkie kombinacje dóbr wtedy oznacza to, iż preferencje konsumenta są, kompletne.

• Założenie przechodniości preferencji. Wybory konsumenta między różnymi kombinacjami dóbr są przechodnie. Je­śli konsument preferuje kombinację A od B i równocześnie określa, iż woli B od C oznacza to, iż konsument preferuje kombinację A w stosunku do C. Po­dobnie jeżeli kombinacje A i B oraz B i C są dla konsumenta obojętne, wtedy również A i C są kombinacjami obojętnymi.

• Założenie nienasyconości zadowolenia konsumenta. Konsument zawsze woli więcej aniżeli mniej. Oznacza to, że konsument zawsze preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej zadowolenia (większej satysfakcji) od kombinacji dającej mniej zadowolenia. Krzywa obojętności przedstawia wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch dóbr, które są dla konsumenta obojętne.

Każda z tych kombinacji daje konsumentowi takie samo zadowolenie. Oznacza to, że dana krzywa obojętności charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia.

Krzywe obojętności posiadają 4 podstawowe cechy:

• mają nachylenie negatywne; które zmniejsza się w miarę zwiększania konsumpcji dobra,

• nie mogą się przecinać;

• są wypukłe w stosunku do początku układu;

• krzywych obojętności jest nieskończenie wiele.

Krzywe obojętności wskazują wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch dóbr, które dają konsumentowi takie samo zadowolenie. Negatywne nachylenie krzywej obojętności oznacza, że zwiększenie konsumpcji jednego dobra wymaga zmniejszenie konsumpcji drugiego dobra. Między dwoma dobrami istnieje stosunek substytucyjności. Analiza krzywej obojętności konsumenta pozwala określić rozmiary substytucji jednego dobra przez drugie.

MSS- Marginalna stopa substytucji jest miernikiem efektu substytucyjności dobra X przez dobro Y jest (MSSxy). MSSxy określa jaką ilość dobra Y należy poświecić w celu zwiększenia konsumpcji dobra X o jednostkę, w sytuacji kiedy konsument pozostaje na tej samej krzywej obojętności, czyli nie zmienia poziomu zadowolenia z konsumpcji. Nachylenie krzywej obojętności definiujemy jako zmianę Y w stosunku do zmiany X. Nachylenie krzywej obojętności zmniejsza się w miarę przesuwania się w dół i rośnie w miarę przesuwania się w górę na krzywej. Dlatego cechą charakterystyczną każdej krzywej obojętności jest malejąca marginalna stopa substytucji.

Malejąca marginalna stopa substytucji- zmniejszając konsumpcję dobra X konsument jest skłonny rezygnować z coraz mniejszych ilości dobra Y w zamian za powiększenie konsumpcji dobra X o dodatkową jednostkę.

POPYT KONSUMENTA

FUNKCJE POPYTU

są funkcjami jednorodnymi stopnia zerowego. Oznacza to że wielkość popytu konsumenta nie ulega zmianie jeżeli ceny i dochody zmieniają się równocześnie w tych samych proporcjach.

DOCHODY POZAPŁACOWE

konsument otrzymuje również inne dochody nie pochodzące z wynagrodzenia za pracę, np.: dzierżawa za grunty, wynajem budynków i lokalów, oprocentowanie ulokowanych w banku pieniędzy, dywidendy (w przypadku akcji i obligacji).

LINIA BUDŻETOWA

zakreśla obszar możliwych kombinacji dóbr przy danym dochodzie konsumenta i stałych cenach dwóch dóbr. Linia budżetowa oddziela kombinacje osiągalne od nieosiągalnych. Uwzględniając swoje preferencje dotyczące kombinacji dóbr możliwych do osiągnięcia ze względu na posiadane zasoby, konsument poszukuje sytuacji optymalnej, która umożliwi mu osiągnięcie maksymalnych korzyści z konsumpcji. Sytuacja taka oznacza równowagę konsumenta - konsument nie jest wów­czas zainteresowany w zmianie osiągniętej kombinacji konsumowanych dóbr.

OGÓLNA ZALEŻNOŚĆ ZAMIAN POPYTU OD ZMIAN DOCHODU KONSUMENTA JEST NASTĘPUJĄCA:

w miarę wzrostu (spadku) dochodu rosną (spadają) rozmiary popytu konsumenta na dobro X i Y.

DOBRA NORMALNE:

jeżeli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dóbr pozostają niezmienione, wówczas wielkość popytu konsumenta na dane dobro wzrasta.

DOBRA PODRZĘDNE

jeżeli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dóbr pozostają niezmienione, wówczas rozmiary popytu konsumenta na dane dobro zmniejszają się.

KRZYWA DOCHODU

konsumpcja- jest geometrycznym zbiorem punktów równowagi konsumenta odpowiadających wszystkim poziomom dochodu konsumenta, przy założeniu niezmienności cen oraz danych preferencyjnych konsumenta.

KRZYWE ENGLA

graficzna postać zależności wydatków na poszczególne dobra od wysokości dochodów konsumenta. Uzależniając zmiany wielkości zakupu dobra X od rozmiarów dochodu, którym dysponuje konsument, otrzymujemy następującą prawidłowość: wraz ze wzrostem (spadkiem) dochodu konsumenta rosną (spadają), ceteris paribus, rozmiary kupowanego przez konsumenta dobra X.

KRZYWA CEN KONSUMENTA

jest geometrycznym zbiorem punktów równowagi konsumenta i sytuacji, kiedy cena danego dobra zmienia się w sposób ciągły, przy założeniu niezmienności dochodu, cen innych dóbr oraz danych preferencjach konsumenta.

POPYT RYNKOWY

jest sumą popytów wszystkich indywidualnych konsumentów zgłaszających chęć kupna danego dobra. Siła nabywcza dochodu konsument zmniejsza się - spada dochód realny konsumenta.

Wzrost ceny dobra X uruchamia działanie dwóch sil wpływających na decyzję konsumenta:

• pierwszą z nich jest efekt substytucji polegający na tym, że wzrost ceny do­bra X skłania konsumenta do zastępowania dobra X przez dobro Y;

• drugą z tych sil jest efekt dochodowy znajdujący wyraz we wpływie spadku siły nabywczej dochodu konsumenta na wielkość zakupów dobra X i Y.

EFEKT SUBSTYTUCJI

konsument, pozostając na tej samej krzywej obojętności, zastępuje konsumpcję dobra X (relatywnie droższego) konsumpcją dobra Y (relatywnie tańszego).

Jeżeli konsument nie otrzyma dodatkowego dochodu, wtedy przechodzi od kombinacji A (x, y,) do kombinacji C (x, y). Przejście konsumenta z punktu A do C stanowi całkowity efekt wpływu wzrostu ceny dobra X na optymalne wielko­ści zakupów konsumenta (popytu konsumenta).

Przejście konsumenta z punktu A do C możemy przedstawić jako:

• zmianę popytu wynikającą wyłącznie ze zmiany cen relatywnych - przejście z punktu A do B (efekt substytucji), oraz jako

• zmianę popytu wynikającą ze spadku siły nabywczej dochodu kon­sumenta - przejście z punktu B do C. W tym wypadku mamy do czynienia z efektem dochodowym wzrostu ceny dobra X.

Punkt, w którym konsument maksymalizuje zadowolenie z konsumpcji znajduje się na najwyższej krzywej obojętności możliwej do osiągnięcia przy danych ograniczeniach. Jest to punkt styczności linii budżetowej z krzywą obojętności.

Efekt substytucji działa zawsze w jednym kierunku: dobro relatywnie tańsze zastępuje dobro droższe.

Efekt dochodowy zależy od tego czy dobro jest normalne czy podrzędne.

R. Giffen (1837-1919) zaobserwował w Irlandii „nienormalne” zjawisko rynkowe polegające na tym, że wzrost ceny chleba spowodował wzrost popytu na chleb. Zjawisko to nazywamy paradoksem Giffena natomiast dobra, których popyt wzrasta w reakcji na wzrost ceny nazwano dobrami Giffena.

DOBRA GIFFENA

charakteryzują się znacznym stopniem podrzędności.

SUBSTYTUTY NETTO (DOBRA X i Y)

są substytutami netto, jeśli wzrost ceny dobra X pociąga za sobą zastępowane dobra X przez Y przy czym konsument pozostaje na danej krzywej obojętności. Jeśli mamy do czynienia tylko z dwoma dobrami, są one zawsze substytutami netto. W sytuacji większej ilości dóbr istnienie prawa zmniejszającej się marginalnej stopy substytucji sprawia, że jakiekolwiek dane dobro posiada przynajmniej jeden substytut netto.

DOBRA KOMPLEMENTARNE NETTO

jeżeli w ramach krzywej obojętności wzrost ceny dobra X prowadzi do spadku konsumpcji Y w punkcie optimum konsumenta.

SUBSTYTUTY BRUTTO

jeżeli wzrost ceny dobra X prowadziło wzrostu konsumpcji (popytu) dobra Y. W tym wypadku uwzględniamy zarówno efekt dochodowy jak i efekt substytucji. W odniesieniu do substytutów netto bierzemy pod uwagę jedynie efekt substytucji.

KOSZTY TRANSAKCJI

współczesne rynki są coraz bardziej skomplikowane, gdyż kupujący musi wiedzieć nie tylko co kupować, ale i gdzie. Wszystkie te informacje są niezbędne do dokonywania optymalnego wyboru, czyli maksymalizacji korzyści.

PODSTAWY DECYZJI EKONOMICZNYCH PRODUCENTA

Produkcja polega na przetwarzaniu zasobów w celu wytworzenia produktów i usług. Zasoby są łączone ze sobą w procesie produkcji w sposób umożli­wiający otrzymanie określonego dobra. Sposób łączenia ze sobą różnorodnych zasobów zależy od stosowanej technologii produkcji.

TECHNOLOGIA PRODUKCJI

wskazuje jakie zasoby muszą być połączone ze sobą w celu wytworzenia określonego dobra oraz w jakich proporcjach nałoży łączyć ze sobą poszczególne zasoby. Każdą technologię charakteryzują określone dla niej współczynniki tech­nologiczne. Współczynniki technologiczne określają ilości danego zasobu, które należy użyć dla wyprodukowania jednostki wyrobu. Technologia stanowi dla producenta jedynie konieczny środek pozwalający osiągnąć korzyści ekonomiczne z podjętej działalności produkcyjnej. Osiąganie korzyści ekonomicznych z produkcji związane jest z ponoszeniem kosztów faktycznych i kosztów alternatywnych.

ZYSK CELEM DZIAŁALNOŚCI PRODUCENTA

Proces wytwarzania dóbr poprzedzony jest fazą zakupu zasobów niezbęd­nych do produkcji. Producent kupuje na rynku potrzebne mu czynniki produkcji płacąc za nie ceny rynkowe. Wydatki te są dla producenta nakładami, które musi ponieść w celu uruchomienia lub zwiększenia produkcji. Nakłady na produkcję wyrażone w pieniądzu stanowią dla przedsiębiorstwa koszty produkcji.

Równocześnie przedsiębiorca decydując się na podjęcie wybranej produkcji rezygnuje z zastosowania swoich środków w innych, alternatywnych działalnościach gospodarczych - rezygnuje z korzyści, które mógłby otrzymać z innych zastosowań zasobów. Korzyści te są dla producenta kosztami alternatywnymi dokonanego wyboru produkcji.

Producent decyduje się wydatkować swoje środki na uruchomienie produkcji ponieważ spodziewa się osiągnąć dochody ze sprzedaży wyprodukowanych dóbr. Wielkość dochodów wynika z porównania nakładów (kosztów) na wytwo­rzenie dobra z ceną rynkową uzyskaną ze sprzedaży.

Producent osiąga zysk z działalności produkcyjnej, jeżeli suma pieniędzy uzyskana przez niego minus sumę pieniędzy wydatkowaną przez producenta jest większa od zera. W przypadku, kiedy osiągnięte przy­chody ze sprzedaży produktów są mniejsze od poniesionych nakładów na pro­dukcję - producent osiąga stratę z działalności produkcyjnej (zysk jest ujemny).

Zadanie producenta polega na takim wyborze kombinacji nakładów na produkcję i efektów z produkcji, aby różnica między nakładami i przycho­dami była dodatnia i możliwie maksymalna.

ROLA ZYSKU W PRZEDSIĘBIORSTWIE

W gospodarce rynkowej zysk jest podstawą wyborów producenta kształtujących strukturę produkcji.

Zysk związany jest bezpośrednio z istotnymi funkcjami działalności przedsię­biorstwa:

• zysk wpływa na możliwości inwestycyjne firmy,

• wielkość i podział zysku określają samofinansowania przedsięwzięć produkcyjnych,

• zysk wywiera wpływ na wielkość zatrudnienia,

• zysk spełnia rolę motywacyjną.

Przedsiębiorstwo musi rozwijać się. Warunkiem koniecznym rozwoju firmy jest przeznaczanie przynajmniej części zysku na inwestycje, tzn. na zastępo­wanie zużytych fizycznie i ekonomicznie maszyn, urządzeń, instalacji itp., nowy­mi, bardziej efektywnymi środkami produkcji. Inwestycje tworzą podstawy dla osiągania dalszych zysków. Rentowności inwestycji (perspektyw zysków, które powstaną w wyniku inwes­tycji). Racjonalny przedsiębiorca powinien inwestować w te dziedziny, gdzie per­spektywy zysków są korzystne.

Zysk przedsiębiorstwa decyduje o stopniu samofinansowania przedsię­wzięć rozwojowych. Przedsiębiorstwo może finansować inwestycje ze środków własnych (z rezerw kapitałowych tworzonych z zysku) lub ze środków obcych (np. z kredytów bankowych lub kapitałów uzyskanych z emisji i sprzedaży akcji). Wysokość środków własnych decyduje o stopniu samofinansowania inwestycji przez przedsiębiorstwo.

Zyski przedsiębiorstwa znajdują swoje odzwierciedlenie w zatrudnieniu pra­cowników. Rozwijanie produkcji, inwestowanie w nowe działalności produkcyjne przyczynia się do tworzenia nowych stanowisk pracy i zatrudnienia dodatko­wych pracowników. W rezultacie zyski przeznaczone na inwestycje wpływają na ograniczanie bezrobocia i zmniejszają tym samym wydatki budżetu państwa (świadczenia dla bezrobotnych, zapomogi socjalne, itp.).

Zysk spełnia również ważną rolę motywacyjną - skłania podmioty gospo­darcze do osiągania jak najlepszych rezultatów ekonomicznych. Biorąc pod uwagę funkcje zysku w procesie zarządzania przedsiębiorstwem należy rozróżnić zysk brutto od zysku netto.

Przychody ze sprzedaży - koszty produkcji i sprzedaży = Zysk brutto

Zysk brutto - podatki = Zysk netto przedsiębiorstwa

Zysk netto - rezerwy obowiązkowe i dobrowolne = Zysk dla właścicieli

EFEKTYWNOŚĆ TECHNICZNA I EKONOMICZNA

Efektywność techniczna

oznacza, iż producent maksymalizując efekt produkcji nie będzie wkładał do produkcji więcej czynników (nakładów) aniżeli jest to konieczne dla osiągnięcia danej wielkości efektu.

Ocena efektywności starego i nowego pro­cesu technologicznego wymaga uwzględniania cen relatywnych czynników produkcji. Wybór technologii jest w tym wypadku wyborem ekonomicznym, a nie tylko wyborem czysto technicznym.

Kryterium efektywności ekonomicznej

polega na takim wykorzystaniu nakładów czynników produkcji, aby koszt wytworzenia jednostki produktu był minimalny. Efektywność ekonomiczna oznacza wybór w oparciu o za­sadę najmniejszego kosztu produkcji.

FUNKCJA PRODUKCJI

Produkcja polega na kombinowaniu (łączeniu) określonych nakładów (czyn­ników produkcji) w celu osiągnięcia efektu w postaci wytworzonych produktów lub usług. Teoria produkcji jest analizą relacji, jakie występują między na­kładem czynników i osiąganym z lego nakładu produktem.

Zależność między wielkością produkcji a rozmiarem nakładu czynników moż­na przedstawić przy pomocy funkcji produkcji. Zależności, które wyraża funk­cja produkcji mają charakter przyczynowo-skutkowy. Oznacza to, że przyczyną procesu produkcji są nakłady czynników (lub ich zmiany), natomiast skutkiem tego jest określona wielkość produkcji (lub jej zmiany).

Posługując się zasadą ceteris paribus możemy uprościć analizę funkcji produkcji. Jeżeli uwzględnimy tylko jeden z czynników produkcji zakładając, że wpływ pozostałych czynników na rozmiary produkcji jest niezmienny, wówczas otrzy­mujemy jednoczynnikową funkcję produkcji.

Można również przyjąć, że na zmiany wielkości produkcji wpływają zarówno zmiany czynnika siły roboczej jak i czynnika kapitału . Otrzymujemy wów­czas wieloczynnikową funkcję produkcji (w tym wypadku dwuczynnikową).

Czynniki produkcji dzieli się na:

• Czynniki stałe to takie, których nakład nie ulega zmianie wraz ze zmianami rozmiarów produkcji.

• Czynniki, których nakłady zmieniają sio wraz ze zmianami rozmiarów produkcji nazywamy czynnikami zmiennymi.

Krótki okres czasu to taki, w którym nie zmienia się technologia produkcji. Przedsiębiorstwo wytwarza dany produkt przy pomocy tej samej technologii niezależnie od lego, czy będzie to trwać miesiąc, rok, czy też kilka lat.

W długim okresie czasu następują zmiany w technologiach produkcji wynikające z postępu technicznego. Zastosowanie nowej technologii wymaga nakładów inwestycyjnych na nowe urządzenia, maszyny, instalacje itp. Uwzględniając fakt, że postęp techniczny jest procesem ciągłym wszystkie czynniki produkcji w długim okresie czasu są czynnikami zmiennymi.

PRAWO MALEJĄCYCH PRZYCHODÓW

zwiększając nakład czynnika zmiennego przy założeniu, że pozostałe czynniki są stałe, osiągamy punkt po przekroczeniu którego każda dodatkowa jednostka czynnika zmiennego daje coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcja kolejnego czynnika zmiennego zmniejsza się- PM maleje.

ETAPY PRODUKCJI:

I - nakład czynnika zmiennego rośnie od zera do takiej wielkości, dla której PP jest maksymalny. W tym etapie produkt przeciętny rośnie;

II - stanowi go taki przedział nakładu czynnika zmiennego, w ramach którego PP spada, PM również spada lecz pozostaje ciągle dodatni;

III - PP ciągle spada, PM przybiera wartości ujemne, spada również PC.

Efekty skali produkcji odnoszą się natomiast do procesów produkcji, w któ­rych wszystkie czynniki są zmienne, a ich zmiany odbywają się według stałych proporcji. W tym znaczeniu efekty skali dotyczą długiego okresu czasu.

EFEKTY SKALI PRODUKCJI

• Stałe efekty skali produkcji: jeżeli wszystkie czynniki zmieniają się propor­cjonalnie, wówczas produkcja zmienia się w tej samej proporcji. Np. jeżeli podwoimy wszystkie czynniki wtedy produkcja wzrośnie dwukrotnie; podob­nie jeżeli zmniejszymy wszystkie czynniki dwukrotnie produkcja zmniejszy się o połowę.

• Malejące efekty skali produkcji: jeżeli wszystkie czynniki zmieniają się pro­porcjonalnie wtedy produkcja zmienia się mniej niż proporcjonalnie. Np. jeśli podwoimy wszystkie czynniki produkcja wzrośnie mniej niż dwukrotnie; podo­bnie jeżeli zmniejszymy wszystkie czynniki produkcja zmniejszy się mniej niż o połowę.

• Rosnące efekty skali produkcji: proporcjonalna zmiana wszystkich czynni­ków powoduje bardziej niż proporcjonalną zmianę produkcji. Np. podwojenie wszystkich czynników powoduje więcej niż dwukrotny wzrost produkcji, nato­miast zmniejszenie czynników o połowę zmniejsza produkcję więcej niż o połowę.

IZOKWANTA PRODUKCJI

pokazuje wszystkie możliwe kombinacje z czynników produkcji, których efektem jest ten sam poziom produkcji.

Nachylenie izokwanty wyrażone relacją ^K/ ^L jest negatywne: wzrost (spadek) kapitału oznacza zawsze spadek (wzrost)nakładu czynnika pracy.

MSTS marginalna stopą technicznej substytucji - Stosunek, zgodnie z którym można zastąpić jeden czynnik produkcji drugim czynnikiem tak, aby wielkość produkcji nie uległa zmianie.

MALEJĄCA MSTS

oznacza, że w miarę zastępowania czynnika kapitału przez coraz większą ilość czynnika pracy zmniejsza się ilość kapitału, którą można zastąpić przez każdą dodatkową jednostkę pracy.

OPTYMALNA KOMBINACJA CZYNNIKÓW PRODUKCJI

to taka kombinacja, która pozwala osiągnąć maksymalny poziom produkcji przy danych kosztach, lub taka, która dany poziom produkcji pozwala zrealizować przy minimalnych kosztach.

LINIA JEDNAKOWEGO KOSZTU

Optymalna kombinacja czynników znajduje się w punkcie styczności linii jednakowego koszty z możliwie najwyżej położoną izokwanty produkcji. Jest to punkt równowagi przedsiębiorstwa, w którym osiąga ono maksymalną produkcję przy danym koszcie całkowitym.

ŚCIEŻKI EKSPANSJI PRODUKCJI

jest krzywą składającą się z punktów styczności między równoległymi liniami jednakowego kosztu oraz odpowiednimi izokwantami produkcji. Produkty na ścieżce ekspansji oznaczają optymalne kombinacje czynników odpowiadające różnym poziomom produkcji.

Prywatne (indywidualne) koszty producenta - np.: producent produkuje cement i ponosi koszty związane z zakupem surowca.

Społeczne koszty - ludzie, którzy mieszkają w okolicy miejsca, gdzie produkowany jest cement mogą wydawać więcej pieniędzy na środki czystości, lub częściej chodzić do lekarza. Kosztom prywatnym każdej działalności towarzyszą produkcyjnej towarzysza określone koszt społeczne, które prędzej czy później znajdują swoje odzwierciedlenie w kosztach prywatnych. Zanieczyszczenie powietrza, wody, ziemi wywołuje powstanie efektów zwrotnych.

KOSZTY PRODUKCJI

Koszty prywatne koszty związane z zakupami surowca, maszyn , energii, siły roboczej.

Koszty społeczne jeśli cementownie nie są wyposażone w filtry, mieszkańcy okolicznych miejscowości ponoszą dodatkowe koszty np. częstsze wizyty u lekarza, większe wydatki na środki czystości i utrzymanie terenów zielonych. Są to koszty społeczne produkcji cementu.

KOSZT ALTERNATYWNY

jest to koszt utraconych korzyści. Jest to utrata wartości jaką można było uzyskać w wyniku zastosowania zasobów do produkcji innych dóbr i usług. Ekonomista posługuje się kategorią kosztów ekonomicznych.

KOSZTY RACHUNKOWE

Czynniki wykorzystywane do produkcji(praca,kapitał,ziemia) są kosztami. Ich wielkość wynika z pomnożenia ilości kupowanych czynników * cenę. Są to koszty rachunkowe

Koszty rachunkowe odzwierciedlające widoczne wydatki pieniężne na zakup czynników produkcji nazywane są często kosztami explicite, natomiast koszty alternatywnego zastosowania zasobów (które nie są traktowane jako wydatki fir­my) określa się mianem kosztów implicite. Należy zauważyć, iż w ujęciu ekonomicznym również część zysku traktowa­na jest jako koszt. Zysk ten nazywany jest zyskiem normalnym.

KOSZTY EKONOMICZNE

to wszystkie koszty explicite, implicite łącznie z zyskiem normalnym niezbędnym do zatrzymania zasobów w danej działalności gospodarczej.

ZYSK RACHUNKOWY

jest różnicą między całkowitymi przychodami ze sprzedaży produktów lub usług i kosztami explicite (kosztami rachunkowymi).

Zysk rachunkowy= Przychody całkowite- koszty explicite

ZYSK EKONOMICZNY

jest różnicą między całkowitymi przychodami a wszystki­mi kosztami (explicite i implicite) lub różnicą między przychodami i kosztami alternatywnymi wszystkich nakładów.

Zysk ekonomiczny= Przychody całkowite- (koszty explicite- koszty implicite)

W krótkim okresie czasu koszty produkcji dzielą się na koszty zmienne (ko­szty zmieniające się wraz ze zmianami wielkości produkcji:płace prac.podukc,koszty surowców,materiałów,energii,wody) oraz koszty stałe (koszty niezależne od rozmiarów produkcji:płace administracji,koszty zużywania się maszyn,użytkowania ziemni,koszty kredytów,niektóre podatki). W długim okresie czasu wszystkie koszty produkcji są zmienne.

Funkcja kosztów jest relacją między kosztami produkcji i odpowiednią wielkością produkcji.

KOSZTY W KRÓTKIM OKRESIE CZASU

W krótkim okresie czasu pewne koszty produkcji są zmienne, inne zaś koszty są stale. Można wyróżnić pięć rodzajów kosztów w krótkim okresie czasu, które będą przedmiotem szczegółowej analizy:

koszty stałe całkowite (KSC),

koszty zmienne całkowite (KZC),

koszty całkowite (KC= KSC+ KZC),

koszty przeciętne (stałe, zmienne, całkowite),

koszty marginalne.

KOSZTY STAŁE

Koszty stałe całkowite (KSC)

ponoszone są przez przedsiębiorstwo niezależnie od wielkości produkcji. Koszty te występują nawet wówczas gdy produkcja wynosi zero.

Koszt stały przeciętny (KSP)

nazywany również kosztem stałym jednostkowym, powstaje z podzielenia kosztu stałego całkowitego przez wielkość produkcji.

KOSZTY ZMIENNE

Koszt zmienny całkowity (KZC)

rośnie w miarę zwiększania rozmiarów produkcji, przy czym tempo wzrostu kosztów jest nierównomierne.

Koszt zmienny przeciętny (KZP)

otrzymujemy dzieląc koszt zmienny całkowity przez wielkość produkcji.

KOSZTY CAŁKOWITE

Koszt całkowity produkcji (KC)

jest suma kosztów stałych całkowitych i kosztów zmiennych całkowitych.

Koszt całkowity przeciętny (KCP)

jest kosztem całkowitym przypadającym na jednostkę produktu.

KOSZT MARGINALNY (KM)

zmiana kosztu całkowitego wynikającą ze zmiany wielkości produkcji o dodatkową jednostkę.

Najważniejsze relacje między kosztem marginalnym i kosztami przecięt­nymi są następujące:

KM zrównuje się z KZP i KCP wówczas, kiedy te ostatnie osiągają minimum;

Jeżeli KM jest mniejszy od KZP i od KCP, wtedy te ostatnie zmniejszają się;

Jeżeli KM jest większy od KZP i od KCP, wówczas te ostatnie rosną;

KM i KSP nie są ze sobą powiązane;

KCP = KZP -f KSP. KSP zmniejsza się wraz ze wzrostem produkcji, nato­miast KZP początkowo zmniejsza się a później rośnie. Dlatego zawsze, kiedy spadek KSP jest większy od wzrostu KZP, KCP będzie spadał;

KZP osiąga w pewnym punkcie minimum a następnie zaczyna wzrastać. Jeżeli wzrost KZP jest większy od spadku KSP, wtedy KCP zaczyna wzrastać;

Z powyższych relacji wynika, że KZP osiąga minimum prędzej, aniżeli KCP.

KOSZTY PRODUKCJI W DŁUGIM OKRESIE

Producent racjonalny powinien zwiększać nakład kapitału i zmieniać aparat wytwórczy w momencie, w którym krzywa kosztów przeciętnych zaczyna wzrastać- czyli w punkcie minimum kosztów.

PODJĘCIE DECYZJI O NOWYM PRZEDSIĘBIORSTWIE

Dla celów planowania długookresowego znaczenie mają tylko pewne odcinki krótkookresowych krzywych kosztów. Z połączenia tych odcinków powstaje krzywa kosztów całkowitych (KC) w długim okresie czasu.

W analizowanym przypadku trzech zakładów różnej wielkości, krzywa KC w długim okresie czasu przybiera postać krzywej AGHKC₃.

DŁUGOOKRESOWE KOSZTY CAŁKOWITE I PRZECIĘTNE

Zwiększanie produkcji na drodze powiększania rozmiarów przedsiębiorstwa posiada sens ekonomiczny tylko do momentu zrównania się minimum krzywej kosztu dla danej wielkości zakładu z minimum kosztu długookresowego. Dalsze powiększenie przedsiębiorstwa jest nieekonomiczne.

POSTĘP TECHNICZNY - PRODUKCJA - KOSZTY

Postęp techniczny zmienia nakłady czynników produkcji a także relacje mię­dzy nimi. Z tego punktu widzenia wyróżnia się trzy rodzaje postępu techniczne­go: neutralny, pracooszczędny i kapitałooszczędny.

Neutralny postęp techniczny

ma miejsce wówczas, kiedy w wyniku wpro­wadzenia nowej technologii produkcji marginalny produkt pracy i marginalny produkt kapitału wzrastają w równym stopniu. Marginalna stopa technicznej sub­stytucji nie ulega zmianie - jest taka sama przed i po zmianie technologii. Postęp techniczny jest neutralny ponieważ nie skłania przedsiębiorstwa do zmiany relacji między kapitałem i pracą.

Pracooszczędny postęp techniczny

polega na tym, że w wyniku nowej te­chnologii marginalne produkty rosną lecz marginalny produkt pracy wzrasta wol­niej niż marginalny produkt kapitału. Jeżeli ceny czynnika pracy (w) i czynnika kapitału (r) nie zmieniły się (w/r jest stałe), wówczas dla wytworzenia jednostki produktu producent będzie używał mniej czynnika pracy w stosunku do danej wielkości kapitału (lub więcej kapitału w stosunku do danej wielkości pracy), aniżeli poprzednio. W tym sensie postęp techniczny oszczędza pracę - jest pracooszczędny. Ponieważ wykorzystanie kapitału jest stosunkowo większe po­stęp ten można również nazwać kapitałochłonnym.

Kapitałooszczędny postęp techniczny

oznacza, że w efekcie nowej tech­nologii produkcji marginalny produkt pracy wzrasta bardziej niż marginalny pro­dukt kapitału. Skłania to producenta (przy niezmienionej relacji cen kapitału i pracy) do wykorzystywania mniej kapitału w stosunku do danej wielkości na­kładu pracy w celu wytworzenia jednostki produktu. Równocześnie oznacza to, iż w stosunku do danego nakładu kapitału wykorzystuje się więcej pracy. Tego rodzaju postęp techniczny nazywany jest również pracochłonnym.

Racjonalności producenta - opierając swo­je działanie na zasadzie optymalizacji producent dąży do osiągnięcia maksy­malnych korzyści z produkcji. Osiąganiu korzyści towarzyszy konieczność ponoszenia kosztów ekonomicznych.

RÓŻNICE KONKURENCJI

Konk. Dosk.:liczba produc i stop zróżnic prod-liczni produc. ident. prod,przykłady rynków- ziemniaki. Pszenica. Buraki, stopień kontr.cen- żaden, metody konkurencji handlowej-sprzedaż na zorganiz. Rynku lub na giełdach

Konkur. Monopol. Liczni produc. Lub sprzed. produkty zróżnic.będące bliskimi substytut, pasta do zębów.handel detal, znaczący,konkurencja za pomocą jakości.reklamy.ceny administrowane

Oligopol,nieliczni produc.niewielkie zróżnicowanie prod,stal.aluminium,znaczący

Oligopol,nieliczni produc.Pewne zróżnic.prod,samochody.maszyny,znaczący

Monopol pełny,jeden produc.jeden produkt,niektóre usługi publ,ogromny,reklama i tworz tzw.układów społecznych(stosunków)

W teorii ekonomii wyróżnia się zazwyczaj 4 rodzaje konkurencji (4 rodzaje rynków): konkurencja doskonała, monopol pełny, konkurencja monopolistyczna i oligopol.

Przedsiębiorstwa działające na rynku doskonale konkurencyjnym są podmiotami akceptującymi cenę rynkową, natomiast przedsiębiorstwa działające w ramach konkurencji niedoskonałej są podmiotami decydującymi o cenie.

KONKURENCJA DOSKONAŁA

Maksymalizacja zysku jest wymiernym celem działalności produkcyjnej w przedsiębiorstwie - producent dąży do osiągnięcia jak największej różnicy między przychodami ze sprzedaży wytworzonej produkcji, a nakładami na produkcję.

Zysk globalny przedsiębiorstwa zależy przede wszystkim od trzech elementów- od kosztów produkcji, ilości sprzedanych produktów oraz od ceny sprzedaży. Znając koszt wytworzenia produktu oraz cenę sprzedaży możemy obliczyć zysk brutto, który jest różnicą między ceną i kosztem. Jest to zysk jed­nostkowy, który pomnożony przez ilość sprzedanych produktów daje zysk global­ny brutto. Konkurencja między podmiotami gospodarczymi jest cechą gospodarki rynkowej. Może ona przybierać różne formy, a także może charakteryzować się różnym stopniem natężenia. Ważnym elementem konkurencji rynkowej jest cena produktu, wpływająca na kształtowanie się popytu i podaży. Wykorzystywanie ceny w walce konkuren­cyjnej między podmiotami gospodarczymi określa się mianem konkurencji cenowej.

O konkurencyjności danego produktu świadczy nie tylko jego cena. Również takie elementy jak jakość produktu, warunki gwarancji, zapewnienie usług serwisowych, odpowiednie warunki finansowania zakupów, reklama itp. mają zna­czący wpływ na poziom konkurencyjności wielu, współcześnie wytwarzanych produktów. Konkurowanie przy pomocy tych właśnie elementów jest charaktery­styczne dla konkurencji niecenowej.

Teoretyczna konstrukcja modelu konkurencji doskonałej, lub rynku doskonale konkurencyjnego, opiera się na 4 podstawowych założeniach:

• założenie jednorodności produktu

produkty każdego z producentów są identyczne. Każdy z wielu producen­tów sprzedaje dokładnie taki sam produkt. Równocześnie kupujący traktują i oceniają produkty oferowane przez wielu producentów jako identyczne -kupujący nie odnosi żadnej korzyści z wyboru sprzedającego. W rzeczywi­stości gospodarczej odnajdujemy produkty spełniające powyższe założenia, aczkolwiek jest ich stosunkowo niewiele. Produktem jednorodnym są nie­które płody rolne, takie jak określony gatunek pszenicy, żyta czy ziemnia­ków. Ponieważ cechy takich produktów są identyczne, kupującemu jest obojętne od jakiego producenta pochodzi dany produkt;

• założenie pełnej mobilności czynników produkcji

na rynku doskonale konkurencyjnym nie istnieją żadne przeszkody (ekono­miczne, prawne, społeczne) wchodzenia i wychodzenia przedsiębiorstw do i z danej gałęzi produkcji. Czynniki produkcji mogą być przesuwane bez przeszkód między różnymi ich zastosowaniami. Zgodnie z powyższym założe­niem nie istnieją ograniczenia dotyczące wielkości nakładów inwestycyjnych związanych z rozpoczęciem działalności gospodarczej lub z przeniesieniem jej do innej branży. Dlatego w przemysłach doskonale konkurencyjnych nie potrzeba dużych kapitałów dla uruchomienia przedsiębiorstwa - możliwości wejścia na rynek są otwarte dla wielu podmiotów gospodarczych;

• duża liczba sprzedających i kupujących

rynek doskonale konkurencyjny składa się z wielu producentów (sprze­dających) i z wielu kupujących. W rezultacie udział każdego producenta w globalnej podaży oraz udział każdego kupującego w globalnym popycie są stosunkowo niewielkie. Oznacza to, że jakakolwiek zmiana wielkości podaży pojedynczego producenta lub jakakolwiek zmiana popytu pojedyn­czego nabywcy jest zbyt mała, aby spowodować zmianę ceny rynkowej. Dlatego leż na rynkach doskonale konkurencyjnych zarówno sprzedający jak i kupujący są podmiotami akceptującymi cenę rynkową;

• założenie doskonałej informacji o rynku

w modelu doskonalej konkurencji przyjmujemy, że wszyscy sprzedający . i kupujący posiadają pełną informację o produkcie i jego cenie, zarówno w danym momencie jak i w przyszłości. Zgodnie z tym założeniem nie występuje niepewność i ryzyko odnośnie kształtowania się tych elementów rynku w wyniku czego producent zawsze może określić rozmiary produkcji maksymalizujące zysk, natomiast kupujący zawsze może określić wielkość swojego popytu. W rzeczywistości podmioty gospodarcze nie posiadają doskonałej wiedzy o rynku. Zdobywanie informacji pociąga za sobą do­datkowe koszty a osiągnięcie informacji pełnej wymagałoby ogromnych nakładów. Tak więc przyjęcie założenia o posiadaniu przez sprzedających i kupujących pełnej wiedzy o rynku oznacza, że informacja jest darmowa.

Okres rynkowy

można utożsamiać z bardzo krótkim okresem czasu - tak krótkim, iż można przyjąć, że poziom produkcji każdego przedsiębiorstwa oraz liczba przedsiębiorstw w gałęzi są stale. Gałąź produkcji obejmuje przedsiębior­stwa wytwarzające identyczne produkty.

Krótki okres

czasu to taki okres, w którym rozmiary przedsiębiorstwa są stałe a wielkość produkcji zmienia się wraz ze zmianami wykorzystania czynni­ków zmiennych. W krótkim okresie czasu liczba przedsiębiorstw w gałęzi jest stała.

Długi okres

czasu to taki okres, w którym zmieniają się rozmiary przedsię­biorstwa w zależności od kosztów produkcji oraz od sytuacji rynkowej. Liczba przedsiębiorstw w gałęzi zmienia się - zmniejsza się, jeżeli sytuacja rynkowa jest niekorzystna oraz zwiększa się, jeśli warunki rynkowe sprzyjają rozwojowi produkcji oraz osiąganiu odpowiednio wysokich zysków.

KRZYWA POPYTU NA PRODUKTY PRZEDSIĘBIORSTWA

Popyt na produkty przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego jest doskonale elastyczny (Ep= -∞).

CENA, PRZYCHÓD CAŁKOWITY, PRZECIĘTNY I MARGINALNY

Cena= Przychód przeciętny= Przychód marginalny

KRYTERIUM OPTYMALIZACJI

odnosi się zarówno do maksymalizacji zysku dodatniego jak i do minimalizacji zysku ujemnego (straty) przedsiębiorstwa.

RÓWNOWAGA W KRÓTKIM OKRESIE

Przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi jeśli przy danych kosztach produkcji i danej cenie rynkowej wytwarza wielkość produkcji maksymalizującą zysk.

PUNKTY GRANICZNE RENTOWNOŚCI

Biorąc pod uwagę krzywe kosztów przeciętnych i marginalnych możemy wskazać cenę opłacalności przedsiębiorstwa. Cena ta wraz z kosztami produkcji wyznaczają graniczny punkt opłacalności, nazywany również progiem rentowności przedsiębiorstwa. W punkcie tym następuje zrównanie przychodu całkowitego z kosztem całkowitym, a zysk przedsiębiorstwa osiąga wartość zero. Dla każdej ceny wyższej od ceny opłacalności PC jest większy od KC, a zysk przybiera wartości dodatnie.

W podobny sposób możemy wskazać cenę i punkt nieopłacalności produ­kcji, określany także jako punkt zamknięcia przedsiębiorstwa. Jeżeli cena rynkowa jest niższa od ceny nieopłacalności, wówczas nie opłaca się wytwarzać ani jednej jednostki produkcji- przedsiębior­stwo należy zamknąć.

PODAŻ W KRÓTKIM OKRESIE

Podaż przedsiębiorstwa jest zależnością między ceną rynkową a ilością produktów, jaką przedsiębiorstwo gotowe jest zaoferować na rynku. W tym zna­czeniu każdej cenie rynkowej odpowiada tylko jedna wielkość produkcji, ofero­wanej na rynek przez przedsiębiorstwo.

Krótkookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa działającego w warunkach doskonałej konkurencji pokrywa się z rosnącym odcinkiem krzywej KM, znajdującym się powyżej minimum krzywej KZP.

Krótkookresowa krzywa podaży gałęzi przemysłu jest sumą krzywych podaży (krzywych kosztów marginalnych) wszystkich przedsiębiorstw wchodzących w skład gałęzi.

RÓWNOWAGA RYNKOWA W KRÓTKIM OKRESIE

Punkt równowagi rynkowej znajduje się zarówno na krzywej popytu jak i na krzywej podaży, a wielkość zgłaszanego popytu jest równa wielkości oferowanej produktu. W punkcie równowagi następuje maksymalizacja zadowolenia wszystkich konsumentów oraz maksymalizacja zysków wszystkich przedsiębiorstw.

RÓWNOWAGA W DŁUGIM OKRESIE

Gałąź przemysłu znajduje się w punkcie równowagi długookresowej tylko wówczas, kiedy wszystkie przedsiębiorstwa wchodzące w skład gałęzi osiągają równowagę w długim okresie czasu.

Gałąź przemysłu osiąga równowagę w długim okresie czasu w punkcie zrównania się ceny rynkowej z minimum długookresowej krzywej KCP.

Przedsiębiorstwo osiąga równowagę, maksymalizację zysku w długim okresie czasu dostosowując swoją wielkość tak, aby przychód marginalny równał się kosztom marginalnym w długim i krótkim okresie czasu.

KRZYWA PODAŻY PRZEMYSŁU W DŁUGIM OKREIE

Zmianom skali produkcji całego przemysłu mogą towarzyszyć stale, rosnące lub malejące koszty produkcji przedsiębiorstw należących do danej gałęzi prze­mysłu. Można wyróżnić trzy rodzaje przemysłów:

Przemysł o kosztach stałych: jest to przemysł, w którym funkcja kosztów nie zależy od liczby przedsiębiorstw w gałęzi. Zmiana liczby przedsiębiorstw w gałęzi nie powoduje zmian (przemieszczania się) krzywych kosztów przed­siębiorstw znajdujących się w gałęzi.

Przemysł o kosztach rosnących: jest to przemysł, w którym wzrost (spa­dek) liczby przedsiębiorstw w gałęzi powoduje wzrost (spadek) krzywych kosztów przedsiębiorstw znajdujących się w gałęzi.

Przemysł o kosztach malejących: jest to przemysł, w którym wzrost (spa­dek) liczby przedsiębiorstw w gałęzi powoduje spadek (wzrost) krzywych ko­sztów przedsiębiorstw znajdujących się w gałęzi.

Krzywa podaży przemysłu w długim okresie czasu zależy od tego, czy jest to przemysł o stałych, rosnących czy malejących kosztach produkcji. Krzywa podaży gałęzi przemysłu w długim okresie czasu jest linią poziomą w przypadku przemysłu o kosztach stałych, jest linią o nachyleniu dodatnim w przypadku o kosztach rosnących oraz linią o nachyleniu ujemnym w przypadku przemysłu o kosztach malejących produkcji.

Przyczyny sprawiające, że niektóre gałęzie przemysłu charakteryzują się stałymi, inne zaś gałęzie rosnącymi lub malejącymi kosztami produkcji związane są z występowaniem czynników zewnętrznych, na które pojedyncze przedsię­biorstwo przemysłu nie ma wpływu.

MONOPOL PEŁNY

występuje, gdy na danym rynku istnieje jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkty, lub usługi, nie posiadające bliskich substytutów. Monopol poszukuje takiej wielkości produkcji, lub cen sprzed.które przy danych kosztach maksymalizują jego zysk. Monopol może stosować dyskryminację cenową.

MODEL MONOPOLU PEŁNEGO

Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, sytuacją na ryn­ku. Sytuacja ta ma miejsce wówczas, kiedy w danej gałęzi przemysłu istnieje tyl­ko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów.

Model monopolu pełnego opiera się na czterech założeniach:

• Produkty jednorodne lub zróżnicowane.

Monopol pełny może wytwarzać i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane. Zakłada się, że na rynku nie istnieją bliskie substytuty tych produktów.

• Brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopol pełny.

Ograniczenia możliwości wejścia innych producentów lub sprzedawców do działalności monopolu pełnego mogą wynikać z uwarunkowań technicz­nych, ekonomicznych oraz administracyjno-prawnych. Wytwarzanie danego produktu może być objęte ochroną patentową, uniemożliwiającą podjęcie produkcji tego wyrobu przez innych producentów. Niemożność wejścia do danej działalności produkcyjnej czy usługowej innych producentów może być związana z koniecznością poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu (tzw. monopole naturalne, takie jak usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody, itp.).

• Jeden sprzedający i wielu kupujących.

• Założenie doskonałej informacji o rynku.

KRÓTKOOKRESOWA RÓWNOWAGA MONOPOLU

Biorąc pod uwagę koszty produkcji oraz kształtowanie się przychodów monopol poszukuje optymalnej kombinacji między ceną i wielkością pro­dukcji, tzn. takiej kombinacji, która maksymalizuje zysk monopolu w krót­kim okresie czasu.

Warunki maksymalizacji zysku monopolu pełnego:

warunek konieczny: PMp= KM,

warunki wystarczające: KM rosnący lub KM malejący, lecz wolnej aniżeli PMp.

CENA MONOPOLOWA

Wielkość produkcji maksymalizująca zysk wyznacza punkt równowagi monopolu w krótkim okresie czasu. Monopol pełny sam wyznacza cenę sprzedaży swoich produktów i koryguje ją w zależności od reakcji popytu. W punkcie równowagi monopol może ustalić cenę maksymalną, po której sprzeda wszystkie wytworzone produkty maksymalizujące zysk monopolu. Jest to cena monopolowa.

Cena monopolowa

wyznaczana jest w punkcie przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji maksymalizującą zysk monopolu.

KRZYWA PODAŻY MONOPOLU W KRÓTKIM OKRESIE

W przypadku monopolu nie ma jednego związku między ceną i oferowaną ilością produktów. Krótkookresowa krzywa podaży monopolu nie istnieje.

Nie istnieje jedyna zależność między ceną, a oferowaną ilością produkcji - nie istnieje więc krzywa podaży w krótkim okresie czasu. W dotychczasowej analizie monopolu przyjmowaliśmy, że sprzedaje on każ­dą jednostkę ze swoich produktów po takiej samej cenie każdemu kupującemu. Monopol może jednak stosować różne ceny tego samego produktu dla różnych odbiorców. Monopol może także stosować różne ceny dla kolejnych jednostek produktu sprzedawanych danemu odbiorcy.

Zjawisko takie określamy mianem dyskryminacji cenowej.

DYSKRYMINACJA CENOWA ma miejsce wówczas, kiedy ten sam produkt sprzedawany jest w tym samym miejscu i czasie po różnych cenach.

Dyskryminacja cenowa zachodzi gdy

• Ten sam produkt(o różnych kosztach)sprzedawany jest po różnych cenach dla różnych odbiorców

• Produkty o różnych kosztach sprzedawane są tym samym odbiorcom po identycznych cenach

• Różnice cen dla kupujących nie są proporcjonalne do różnic kosztów wytwarzania

Monopol stosujący dyskryminację cenową zmierza do tego, aby przychód marginalny zrównał się z kosztem marginalnym na wszystkich rynkach, na których sprzedaje swój produkt.

Monopol stosujący dyskryminację cenową sprzedaje ten sam produkt po cenie wyższej na rynku, na którym popyt jest stosunkowo sztywny oraz po cenie niższej na rynku o popycie bardziej elastycznym.

RODZAJE DYSKRYMINACJI CENOWEJ

I stopnia dyskryminacja doskonała, każdy konsument płaci swoją cenę za dany produkt. Dyskryminacja I stopnia pozwala na osiąganie największych przychodów.

II stopnia Firma stosuje różne kategorie cenowe. Konsumenci płacą różną cenę w zależności od grupy do której należą, bądź, którą sami wybrali.np bilety lotnicze i gaz

II stopnia zależy od możliwości przedsiębiorstwa do podzielnia konsumentów na grupy (segmenty) w zależności od elastycznośći popytu. Różnice w elastycznościach popytu między segmentami rynku stanowią warunek konieczny dla skutecznej dyskryminacji cenowej

ZAŁOŻENIA MODELU KONKURENCJI MONOPOLISTYCZNEJ

Model konkurencji monopolistycznej opiera się na czterech, podstawowych założeniach:

• Produkty na rynku są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty. Na rynku konkurencji monopolistycznej producenci sprzedają zróżnicowano produkty będące bliskimi substytutami. Dwa proszki do prania, występujące na rynku pod różnymi markami i w różnych opakowaniach są odmiennymi produktami, pomimo za ich skład chemiczny może być jednakowy. Dwa ubrania wykopane z tego samego materiału i według tego samego kroju są różnymi produktami, jeśli jedno z nich sprzedawane jest w „normalnym" sklepie odzieżowym, drugie zaś w bardziej ekskluzywnym domu mody. Równocześnie wszystkie, tak zróżnicowane produkty są bliskimi substytutami. Występowanie zróżnicowanych produktów sprawia, iż koncepcja gałęzi przemysłu traci na znaczeniu. W rzeczywistości istnieje tyle przemysłów i tyle rynków, ile jest zróżnicowanych produktów. Tak więc w analizie rynku każdy produkt należy traktować osobno.

• Swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku. Założenie to jest identyczne jak w modelu konkurencji doskonalej.

• Wielu sprzedających i kupujących. Podobnie jak w modelu konkurencji doskonałej na rynku konkurencji mono­polistycznej występuje wielu producentów (sprzedających) i wielu kupu­jących.

• Założenie doskonalej informacji o rynku. Podmioty działające na rynku konkurencji monopolistycznej posiadają pełną wiedzą o rynku oraz o produktach na nim występujących.

KRZYWA POPYTU NA RYNKU KONKURENCJI MONOPOLISTYCZNEJ

Przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji monopolistycz­nej spotyka się z dwiema różnymi krzywymi popytu.

Pierwsza krzywa popytu charakteryzuje się tym, że zmianie ceny produktów przedsiębiorstwa nie towarzyszą zmiany cen produktów przedsiębiorstw konkurencyjnych.

Druga krzywa popytu powstaje wówczas, kiedy w odpowiedzi na zmianę ceny produ­któw przedsiębiorstwa konkurenci także zmieniają ceny swoich produktów.

KONKURENCJA ZA POMOCĄ JAKOŚCI I REKLAMY

Różnicowanie produktów dotyczy przede wszystkim cech jakościowych, marki produktu, lokalizacji sprzedaży a także usług naprawczych i remontowych (np. sprzęt gospodarstwa domowego, telewizory, samochody, itp.). Producent stara się przekonać kupujących, że relacja ceny do jakości jego produktów jest korzystniejsza w porównaniu do produktów konkurentów. Jakość produktów jest często ważniejszym argumentem walki konkurencyjnej, aniżeli cena. Wyższej cenie musi towarzyszyć wyższa jakość produktu, natomiast obniżenie ceny nie może być powiązane z niższą jakością produktu. Możliwości różnicowania pro­duktów są ogromne. Produkty mogą faktycznie różnić się pewnymi cechami fizy­cznymi. Równocześnie różnicowanie produktów polega na zmianie opakowania czy też zmianie nazwy produktu.

Reklama, lub szerzej promocja sprzedaży jest kolejną cechą konkurencji monopolistycznej. Na rynku konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo może sprzedać każdą ilość produktów po dawnej cenie rynkowej. Ponoszenie dodat­kowych kosztów na reklamę, z której skorzystaliby również inni producenci, nie ma sensu.

Jeżeli w wyniku poprawy jakości produktów lub przedsięwzięć promocyjno-reklamowych krzywa popytu przesunie się w prawo, wówczas przedsiębiorstwo może osiągnąć większe zyski nie zmieniając ceny sprzedaży.

ZAŁOŻENIA MODELU OLIGOPOLU

OLIGOPOL

jest kolejną sytuacją na rynku konkurencji niedoskonałej. W porów­naniu do konkurencji doskonalej, monopolu pełnego i konkurencji monopolisty­cznej rynek oligopolu jest bardziej skomplikowany, ponieważ nie prowadzi do jednoznacznych rozwiązań optymalizacyjnych. Na rynku oligopolistycznym ist­nieje silna współzależność między przedsiębiorstwami. Możliwości wyznaczania ceny i wielkości produkcji przez dane przedsiębiorstwo uzależnione są od po­stępowania przedsiębiorstw konkurencyjnych.

Podstawowe założenia modelu oligopolu są następujące:

• Produkty jednorodne lub zróżnicowane. Na rynku oligopolistycznym przedsiębiorstwa mogą sprzedawać zarówno produkty jednorodne, jak i produkty zróżnicowane. W rzeczywistości gospo­darczej więcej jest przypadków przedsiębiorstw oligopolistycznych wytwa­rzających i sprzedających produkty zróżnicowane, będące w stosunku do siebie dość bliskimi substytutami. Typowym przykładem jest rynek samo­chodów osobowych, na którym poszczególne rodzaje samochodów są, w mniejszym lub większym zakresie, substytutami.

• Niewielka liczba sprzedawców i wielu kupujących. Rynek oligopolistyczny danego produktu (danej grupy produktów) opanowa­ny jest przez niewielką liczbę producentów. Każdy z producentów posiada znaczącą część rynku. W rezultacie każda decyzja przedsiębiorstwa wpły­wająca na zmianę wielkości produkcji i sprzedaży jest zauważana przez konkurentów, którzy mogą podejmować odpowiednie kroki dostosowawcze. Konieczność liczenia się z reakcjami przedsiębiorstw konkurencyjnych jest istotną cechą oligopolu. Nie istnieje górna granica wyznaczająca maksymalną liczbę przedsiębiorstw wskazującą na to, że dany rynek ma charakter oligopolu. Szczególnym przy­padkiem jest duopol, tzn. rynek opanowany przez dwa przedsiębiorstwa.

• Ograniczony dostęp do rynku. Dostęp na rynek opanowany przez kilku znaczących producentów (sprze­dawców) jest utrudniony, głównie przez czynniki natury technologicznej, a także czynniki związane z kosztami produkcji. Możliwości rozpoczęcia produkcji samochodu i wejścia na rynek samochodowy nie są ograniczone żadnymi przepisami administracyjnymi. Wymagania współczesnej techno­logii produkcji samochodów a także kształtowanie się kosztów produkcji sprawiają, że rozpoczęcie produkcji samochodów związane jest z ogromny­mi nakładami kapitałowymi. Zgodnie z niektórymi ocenami specjalistów produkcję samochodów opłaca się rozpoczynać wówczas, jeżeli roczna produkcja może osiągnąć przynajmniej 100000 egzemplarzy. Równocześ­nie koniunktura na rynku samochodowym nie jest stabilna i nie gwarantuje nieustannego wzrostu popytu na samochody. Wejście nowych producentów na oligopolistyczny rynek samochodowy jest praktycznie niemożliwe, a nie­które, znane od dawna, firmy samochodowe walczą o przetrwanie na tym rynku.

• Pełna informacjo o rynku. Podobnie jak w poprzednich modelach rynku także w odniesieniu do oligopolu przyjmuje się, że podmioty posiadają doskonalą informację o rynku.

DUOPOL

jest szczególnym przypadkiem oligopolu i przedstawia rynek, na którym działają jedynie dwaj producenci (sprzedawcy) oferujący ten sam produkt. Działania jednego producenta są zależne od działań drugiego producenta. Współzależności między dwoma przedsiębiorstwami mogą dotyczyć procesu wyznaczania wielkości produkcji lub wyznaczania poziomu cen sprzedaży. Me­chanizmy funkcjonowania duopolu zależą od przyjętych założeń odnośnie cha­rakteru współzależności między przedsiębiorstwami. Najbardziej znane modele duopolu zostały opracowane przez A. Cournota.

Model Cournota

opiera się na założeniu jednorodności produktu oraz przyję­ciu, że koszty produkcji obydwu producentów są takie same. Ponadto koszty marginalne (KM) wynoszą zero, czyli pokrywają się z osią odciętych. Analizę duopolu można rozpocząć od sytuacji, w której na rynku monopolu pełnego pojawia się drugi producent tego samego produktu. Reakcje producen­tów polegają na ustalaniu wielkości produkcji, przy czym każdy z nich zakłada, że wielkość produkcji konkurenta pozostaje niezmienna. Każdy z duopolistów przyjmuje, iż jego działania nie wywołują reakcji produkcji przedsiębiorstwa kon­kurencyjnego. Pomimo tego proces kolejnych dopasowań doprowadza duopol do stanu równowagi.

Model Edgewortha

powstał w wyniku krytyki podstawowego założenia mo­delu Cournota, zgodnie z którym każdy duopolista przyjmuje wielkość produkcji i sprzedaży konkurenta jako stalą. Wielkość produkcji jest zmienną decyzyjną, natomiast cena jest wielkością wynikową. F. Y. Edgeworth odwraca powyższe założenie przyjmując, że cena jest zmienną decyzyjną a produkcja wielkością wynikową. Zmiana założenia prowadzi do całkowicie odmiennego rozwiązania równowagi duopolu.

Model Chamberlina

jest trzecim, najczęściej prezentowanym w literaturze przedmiotu, modelem duopolu. Równocześnie jest to model oparty na bardziej realistycznych założeniach, aniżeli dwa poprzednie. Chamberlin uważa, że każ­dy z duopolistów wyciąga wnioski na podstawie nabytych doświadczeń i reaguje odpowiednio na zmiany decyzji konkurenta. Ponieważ produkt jest identyczny oraz koszty produkcji i popyt są takie same dla obydwu producentów, duopoliści dochodzą do wnioski, że najlepszym rozwiązaniem jest równy podział zysku monopolowego.

PRZYWÓDZTWO CENOWE

Na rynkach wielu produktów zaobserwować można zjawisko polegające na tym, że jeśli jedno przedsiębiorstwo gałęzi podnosi lub obniża cenę sprzedaży, pozostali producenci robią to samo.

Wyróżnia się dwa rodzaje przywództwa cenowego: przywództwo cenowe przedsiębiorstwa dominującego oraz przywództwo przedsiębiorstwa o niskich kosztach.

GRY STRATEGICZNE

Podstawy teorii gier strategicznych

Konkurujące ze sobą przedsiębiorstwa możemy potraktować jako graczy, realizujących własne strategie działania.

Jeżeli jedna z firm wyznaczy sobie określony cel (np. zdobycie 50% rynku krajowego), wówczas może go osiągnąć przy pomocy różnych instrumentów (cen, reklamy, promocji, wprowadzenia nowych wyrobów, rozbudowy kanałów dystrybucji, utrwalenia marki produktów i marki firmy itp.).

Może on również zdecydować się na inną strategię, zgodnie z którą cena nie będzie ulegała zmianie, wydatki na reklamę wyniosą 0,5 mln zł, natomiast 5 mln zł zostanie przeznaczone na wyprodukowanie nowego rodzaju piwa.

Osiągnięcie celu poprzez realizację wybranej strategii byłoby stosunkowo proste, gdyby zależało to wyłącznie od danego producenta. Jednakże firmy kon­kurencyjne także stawiają sobie określone, często identyczne cele, które starają się osiągnąć przy pomocy różnych, możliwych strategii.

Gry dwuosobowe o sumie zero.

Najprostszym przypadkiem jest gra, w której udział biorą dwaj gracze, a su­ma wygranych obu graczy równa się zero. W przypadku tego rodzaju gry wygra­na jednego gracza równa się przegranej drugiego. Gry takie noszą nazwę dwuosobowych o sumie zero.

Dobrym przykładem gry dwuosobowej o sumie zero jest rynek duopolu, gdzie każdy z producentów zmierza do maksymalizacji swojego udziału ryn­kowego. Wygrana

jednego z nich (w postaci zdobycia udziału rynkowego) ozna­cza przegraną drugiego (w postaci odpowiedniej utraty udziału rynkowego).

Najlepszy z najgorszych - zasada maksiminu.

Firma A zakłada, iż decydując się na wybór danej strategii może spodziewać się najgorszego ze strony konkurenta - firmy B, która zastosuje najlepszą dla siebie strategię (strategię przeciwważną w stosunku do firmy A).

Jeżeli firma A zastosuje strategię a,, wówczas w zależności od strategii prze­ciwnej zastosowanej przez firmę B, możliwe jest zdobycie udziału rynkowego w wysokości 5%, 24%, 10% lub 30%.

Ponieważ wzrost udziału rynkowego firmy A oznacza utratę udziału dla firmy B, ta ostatnia zastosuje strategię najlepszą dla siebie (najgorszą dla firmy A), która w największym stopniu ogranicza możliwości powiększenia udziału rynko­wego firmy A.

Najgorszy z najlepszych - zasada minimaksu.

Z macierzy wygranych (udziałów rynkowych) firmy A otrzymujemy pośrednio informacje o wygranych (udziałach rynkowych) firmy B.

Firma B stosuje własne strategie dążące do opanowania maksymalnej części rynku. Zakłada przy tym, że firma A zastosuje najkorzystniejszą spośród swoich strategii.

Firma B postępuje w następujący sposób: dla każdej sytuacji (dla każdej kolumny strategii w macierzy) bierze pod uwagę maksymalny rezultat (udział rynkowy) osiągany przez firmę A. Dla firmy B jest to najgorszy z możliwych re­zultatów z zastosowania odpowiedniej strategii, tzn. maksymalna utrata udziału rynkowego.

Gra o sumie różnej od zera.

W grach o sumie zero przyjmuje się dość rygorystyczne założenie, iż wygra­na jednego z graczy równa się stracie drugiego gracza. Jeśli firma A powięk­szyła swój udział w rynku o 20%, to firma B utraciła 20% rynku.

W rzeczywistości powyższe założenie jest trudne do utrzymania. Często ko­rzyść (wygrana) jednego gracza (firmy) nie oznacza identycznej straty dla dru­giego gracza (firmy). W tym przypadku mamy do czynienia z grą o sumie różnej od zera.

Podobnie jak poprzednio rozpatrzymy przypadek duopolu, gdzie celem firmy A i B jest maksymalizacja zysku. Obydwie firmy wytwarzają identyczne produkty (lub produkty będące bliskimi substytutami, np. dwa rodzaje piwa) a krzywe popytu mają nachylenie negatywne. W konsekwencji jeśli jedna z firm sprzedaje swój produkt po niższej cenie, może go sprzedać więcej niż druga firma.

Strategie maksiminu (minimaksu) prowadzą do_: rozwiązań optymalnych w grach o sumie zero. W - grze o sumie różnej od zera strategie te nie muszą prowadzić do rozwiązania optymalnego.

FORMY MONOPOLIZACJI

Istnieją dwie podstawowe drogi umożliwiające przedsiębiorstwom osiąganie pozycji monopolistycznej.

Pierwsza polega na nieustannym inwestowaniu w roz­wój przedsiębiorstwa i opanowywaniu danej dziedziny produkcji lub rynku zbytu. Ponieważ konkurenci również podejmują podobne działania, proces len jest niezwykle kosztowny (ogromne nakłady inwestycyjne oraz ryzyko związane z in­westowaniem) i długotrwały.

Innym rozwiązaniem, umożliwiającym szybsze zdo­bycie pozycji monopolistycznej, jest łącznie się ze sobą przedsiębiorstw, często będących dotychczas konkurentami. Proces ten określa się mianem fuzji przedsiębiorstw. Łączenie się kapitałów przedsiębiorstw może mieć charakter tymczasowy lub trwały.

W wyniku łączenia się firm powstają nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane to:

poole i ringi, kartele, syndykaty, trusty, koncerny, konglomeraty oraz holdingi.

Poole i ringi.

Przedsiębiorstwa tworzą poole lub ringi w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści ekonomicznych o charakterze monopoli­stycznym. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np. wspólną politykę cenową, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu. Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe i po wykonaniu przedsięwzięcia ulegają rozwiązaniu.

Kartel.

Kartele powstały w Niemczech na przełomie XIX i XX w. Umowy kartelowe dotyczą wspólnej polityki ustalania cen, podziału rynków zbytu (wyznaczania kwot rynkowych), a także koordynacji planów inwestycyjnych przedsiębiorstw. W skład karleli mogą wchodzić przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne a niekie­dy instytucje rządowe poszczególnych krajów. Jednym z najbardziej znanych karteli międzynarodowych jest OPEC - Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej. Zasadniczym celem umowy kartelowej jest ograniczenie wzajemnej konku­rencji oraz podział osiąganych zysków monopolowych. Producenci wchodzący w skład kartelu wyznaczają odpowiednie kontyngenty produkcji dla każdego, przedsiębiorstwa i równocześnie określają ceny sprzedaży. Podział zysków jest zazwyczaj funkcją przyznanych kontyngentów produkcyjnych lub rynkowych. Przedsiębiorstwa kartelu walczą nieustannie między sobą o przydziały kontyngentów, o wielkości udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków.

Syndykat.

Syndykat powstaje w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólną politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia rolę wspólnego biu­ra handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpo­wiednią politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyj­ne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycję monopolistyczną zrzeszonych przedsiębiorstw. Poole, ringi, kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi.

Trust.

Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji. Trust jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotych­czas firm. Akcjonariusze (udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przeka­zują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład trustu tracą swą niezależność ekonomicz­ną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane przez przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.

Koncern.

Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże, silne kapitałowo przedsiębiorstwo wyku­puje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrolę nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu o rachunek ekonomiczny. Równocześnie jed­nak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla im zasięgi rynków zbytu. Konkurencja między przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.

Konglomerat.

Konglomeraty zaczęły powstawać po II wojnie światowej jako wyraz ekspan­sji dużych firm monopolistycznych i rozszerzania ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu. Monopol dominujący w danej dziedzinie produkcji zdobywa udziały w firmach z różnych gałęzi, zwłaszcza w tych, gdzie istnieje mniejsza koncentracja produkcji. W ten sposób monopol inwestuje swoje zyski monopolowe i dywersyfikuje rodzaje produkcji i rynków zbytu. Celem dywersyfikacji jest nie tylko osiąganie zysków z dodatkowych dziedzin, lecz również rozłożenie ryzyka na większą liczbę różnorodnych sfer działania.

Holding.

Holding jest stosunkowo skomplikowaną formą monopolizacji, pozwalającą na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem (najczęściej spółką akcyjną), które poprzez posiadane akcje innych przedsię­biorstw (dosłowne „trzymanie" akcji) sprawuje kontrolę nad nimi. Spółka akcyjna jest taką formą prawną przedsiębiorstwa, w której władzę sprawują akcjonariusze (współwłaściciele przedsiębiorstwa). Teoretycznie należy posiadać przynajmniej 51% wszystkich akcji, aby decydować o działalności spółki. W rzeczywistości mamy często do czynienia z rozproszeniem akcji. Cześć akcji (np. 20-30%) należy do bardzo wielu właścicieli, z których każdy posiada niewielką ilość akcji. W rezultacie skupienie w ręku jednego właściciela znacznie mniej niż 51% akcji pozwala na całkowitą kontrolę spółki. Im większe rozproszenie akcji, tym mniejsza jest ilość akcji potrzebna do władania spółką.

USTAWODAWSTWO ANTYMONOPOLOWE

Teoria ekonomii wsparta wieloma doświadczeniami praktyki gospodarczej wykazuje, że monopolizacja produkcji sprzedaży lub zakupów prowadzi do mniejszej efektywności alokacji zasobów(mniejszej efektywności gospo­darowania) w porównaniu do wolnej konkurencji.

1890 r. pierwsza na świecie ustawa antymonopolowa (anty­trustowa), zwanej Sherrnan Act (od nazwiska senatora, który przygotował pro­jekt ustawy). Zastosowanie w praktyce przepisów ustawy doprowadziło do całkowitej likwidacji trustów.

Najważniejszym elementem pierwszej ustawy antymonopolowej jest przeko­nanie, iż wolność konkurencji musi być chroniona. W konsekwencji praktyki zmierzające do ograniczenia konkurencji, takie jak np. zmowy i związki mające na celu ograniczenie handlu i wymiany towarowej, czy też dążące do zmono­polizowania jakiejkolwiek części handlu lub wymiany towarowej między stanami lub narodami zostały uznane za nielegalne (przestępcze).

Późniejsze zmiany amerykańskiego ustawodawstwa antymonopolowego rozszerzały i uściślały zasięg definicyjny praktyk monopolistycznych. Ustawa z 1914 r., zwana Clayton Act, zakazuje m.in. bezpośredniej lub pośredniej dys­kryminacji cenowej (tzn. sprzedaży produktu konkurującym ze sobą nabywcom po różnych cenach), zakazuje fuzji spółek poprzez nabywanie akcji, zakazuje określonych połączeń personalnych członków i pracowników zarządów przed­siębiorstw, itp. Także doświadczenia rozwiniętych krajów kapitalistycznych wskazywały na ko­nieczność szybkiego uregulowania prawnego zasad konkurencji rynkowej w Polsce.

W dniu 24 lutego 1990 r. wprowadzono w Polsce Ustawę o Przeciwdziałaniu Praktykom Monopolistycznym.

Podobnie jak światowe regulacje antymonopolistyczne, polska ustawa okre­śla i definiuje praktyki monopolistyczne podmiotów gospodarczych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które podlegają zakazom.

Równocześnie ustawa określa odpowiedzialność za stosowanie praktyk monopolistycznych oraz wyznacza administracyjny i sądowy tryb postępowania w zapobieganiu praktykom monopolistycznym. Tryb ten realizowany jest przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, powoływany przez Prezesa Rady Ministrów. Od decyzji Urzędu Antymonopolowego podmioty gospodarcze mogą odwoływać się do Sądu Antymonopolowego.

Za praktyki monopolistyczne uważa się takie postępowania podmiotów go­spodarczych, które polegają na:

wykorzystywaniu swojej pozycji w celu narzucania uciążliwych warunków umów przynoszących nieuzasadnione korzyści lub uzależnianiu umowy od spełnienia świadczeń nie związanych z przedmiotem umowy,

dokonywaniu porozumień między konkurentami w celu ustalania cen (sprzedaży, zakupu, marż handlowych, prowizji) dla osób trzecich, w celu podziału rynku lub ograniczania wielkości produkcji, sprzedaży i zakupu towarów, a także w celu ograniczania dostępu do rynku lub eliminowania z rynku pod­miotów nie będących członkami porozumienia,

wykorzystywaniu pozycji dominującej w celu ograniczania konkurencji, dzielenia rynku, przyznawania przywilejów wybranym podmiotom gospodarczym lub dyskryminowania podmiotów poprzez odmowę sprzedaży lub zakupu to­warów a także stosowaniu cen dampingowych (poniżej kosztów produkcji) w celu eliminowania konkurentów,

łączeniu się podmiotów na drodze nabywania akcji bądź majątku podmiotów, w efekcie czego następuje istotne osłabienie konkurencji,

łączeniu stanowisk i funkcji dyrektora, członka zarządu, rady nadzorczej, ko­misji rewizyjnej w konkurujących ze sobą podmiotach gospodarczych, z których co najmniej jeden posiada ponad 10% udziału w rynku.

Ustawa odnosi się również do podmiotów gospodarczych, które już posiadają pozycję monopolistyczną i wykorzystują ją do podwyższania cen. Tak więc mo­nopolistom zakazuje się:

ograniczania produkcji i sprzedaży (mimo posiadanych możliwości), zwłaszcza prowadzącego do zwiększania cen,

wstrzymywania sprzedaży w celu podwyższania cen,

pobierania nadmiernie wygórowanych cen.

RYNEK CZYNNIKÓW PRODUKCJI

W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk powinno zwiększać zakup czynnika zmiennego, aż do momentu spełnienia następujących warunków:

warunek konieczny - zrównanie się WPM czynnika z jego KM.

warunki wystarczające - krzywa WPM jest malejąca i położona poniżej krzywej WPP w punkcie równowagi WPM z KM.

Konsument dzieli swój zasób czasu na czas pracy i czas wolny. W wyniku podjętej decyzji konsument oferuje na rynku określoną ilość godzin pracy (dziennie, tygodniowo, miesięcznie, rocznie). Konsument dokonuje wyboru między dwoma specyficznymi dobrami: między dochodem z pracy (sumą dóbr, które może zakupić) oraz czasem wolnym od pracy.

Rynkowa podaż pracy jest sumą krzywych podaży pracy każdego pracowni­ka, przy czym indywidualne krzywe podaży są niezależne w stosunku do siebie. Sumowanie krzywych podaży pracy

odbywa się na tych samych zasadach, jak dodawanie krzywych popytu konsumentów w celu wyznaczenia krzywej popytu rynkowego.

Krzywa podaży pracy pracownika charakteryzuje się tym, że początkowo jej nachylenie jest dodatnie, później natomiast nachylenie krzywej jest ujemne. W rezultacie krzywa rynkowej podaży pracy posiada nachylenie dodatnie dla niskich poziomów plac oraz nachylenie ujemne dla plac wysokich.

Krótkookresowa równowaga na doskonale konkurencyjnym rynku pra­cy powstaje w punkcie przecięcia się krzywej podaży rynkowej z krzywą popytu rynkowego. Popyt rynkowy na pracę jest sumą krzywych popytu na prace poszczególnych przedsiębiorstw. Nachylenie krzywej popytu rynkowego na pracę jest ujemne.

Kluczową kategorią analizy jest płaca minimalna, zapewniająca w danych warunkach prostą reprodukcję siły roboczej. Płaca minimalna gwarantuje pod­stawową konsumpcję pracownika i jego rodziny, umożliwiając w ten sposób prostą reprodukcję ilości członków rodziny. Jeżeli place pracowników są wyższe od płacy minimalnej, wówczas liczba ludności wzrasta. W rezultacie podaż pra­cy wzrasta, pociągając za sobą spadek płacy. Spadek plac poniżej minimalnej prowadzi do zmniejszenia liczby ludności. Podaż pracy zmniejsza się wywo­łując, przy danym popycie na pracę, wzrost plac, itd.

W długim okresie czasu płace zbliżają się do poziomu płacy minimalnej. Pracownicy otrzymują płacę, pozwalającą Im na proste odtwarzanie siły roboczej. Krzywa podaży pracy w długim okresie czasu jest doskonale elasty­czna w stosunku do ceny pracy (płacy). Podobnie jest w odniesieniu do innych, odtwarzalnych zasobów produkcji.

RÓŻNICE PŁACOWE

Jeżeli różnice płacowe mają charakter kompensacyjny, tzn. kompensują je­dynie różnice niepłacowe związane z różną atrakcyjnością poszczególnych ro­dzajów pracy, wówczas zróżnicowanie płac na rynku utrzymuje się w dalszym ciągu. Ten rodzaj różnic placowych określa się mianem różnic kompensacyjnych. Gdyby wszyscy ekonomiści stwierdzili, iż preferują spokój i bezpie­czeństwo swojej pracy w porównaniu do większej płacy, którą mogliby uzyskać pracując jako strażacy, wówczas nie nastąpią żadne przemieszczenia między dwoma rynkami pracy.

MONOPSON NA RYNKU PRACY

Monopson oznacza sytuację, kiedy na rynku występuje jedyny kupujący dany produkt lub dany czynnik produkcji (w tym wypadku czynnik pracy). Monopson na rynku pracy jest zjawiskiem spotykanym w rzeczywistości gospo­darczej. W wielu mniejszych miejscowościach w Polsce istnieje jedno duże przedsiębiorstwo, dające zatrudnienie większości mieszkańców tych miejsco­wości. Równocześnie przedsiębiorstwo to sprzedaje swoje produkty na ryn­kach konkurencyjnych, na których jest jednym z wielu sprzedających.

Monopson, jako jedyne przedsiębiorstwo kupujące na rynku czynnik pracy stwierdza, iż krzywa podaży pracy ma nachylenie dodatnie. Oznacza to, że zwiększanie zatrudnienia pracowników wymaga zwiększania płacy. Jeżeli monopson nie stosuje dyskryminacji płacowej, wówczas musi płacić więcej nie tyl­ko dodatkowo zatrudnianemu pracownikowi, lecz także wszystkim pracownikom dotychczas zatrudnionym.

Monopson zwiększa zatrudnienie, aż do momentu zrównania się kosztu marginalnego pracy z przychodem ze sprzedaży produktu marginalnego pracy.

MONOPOL NA RYNKU PRACY

Analizując zjawisko monopolu na rynku pracy możemy uwzględnić dwie sytu­acje. Pierwszą z nich jest monopol bilateralny, charakteryzujący się tym, że monopolowi związków zawodowych po stronie sprzedaży pracy odpowiada mo­nopol (monopson) po stronie zakupu czynnika pracy. Druga sytuacja charakte­ryzuje się tym, iż monopol związków zawodowych napotyka na konkurencyjne przedsiębiorstwa, kupujące siłę roboczą na rynku pracy.

Monopol jest jedynym sprzedającym produkt (pracę) na rynku. W rezultacie krzywa popytu monopolu jest równoznaczna z popytem rynkowym i posiada na­chylenie negatywne. Krzywa przychodu marginalnego ma również nachylenie negatywne i położona jest poniżej krzywej popytu. Monopol osiąga maksymalny przychód całkowity ze sprzedaży produktu wówczas, gdy PM=0.

Rozwiązanie sytuacji, którą tworzy monopol bilateralny nie opiera się na mechanizmie rynkowym lecz na mechanizmie negocjacji miedzy dwoma grupami społecznymi - związkami zawodowymi i pracodawcami.

Obydwie grupy są skazane na negocjacje placowe i osiągnięcie rozwiązań kompromiso­wych. Brak kompromisu ze strony pracodawcy może wywołać akcje strajkowe i w skrajnych przypadkach doprowadzić przedsiębiorstwo do bankructwa. Rów­nocześnie długotrwałe strajki oznaczają znaczący, a w przypadku bankructwa przedsiębiorstwa, całkowity spadek dochodów pracowników. Rozsądek wskazu­je więc na konieczność osiągnięcia kompromisu. W rzeczywistości najczęściej dochodzi do porozumień placowych, aczkolwiek nigdy nie można przewidzieć z góry jaka wysokość płacy zostanie ostatecznie zaakceptowana.

W krótkim okresie czasu podaż zasobów kapitałowych i naturalnych jest doskonale sztywna i przyjmuje postać linii pionowej, równoległej do osi rzędnych.

RENTA I QUASI - RENTA

Ze względu na specyficzne właściwości tego rodzaju czynników ich wynagro­dzenie musi być znacznie wyższe, aniżeli normalna płaca. Przyciągniecie usług takich czynników wymaga nadzwyczajnego ich wynagrodzenia, określanego mianem renty ekonomicznej. Otrzymanie renty ekonomicznej związane jest nie tylko z niepowtarzalnymi właściwościami czynników- zależy to również od rozmiarów zapotrzebowania (popytu) na usługi takich czynników. Znani piłkarze drużyn europejskich otrzymują wynagrodzenie przekraczające wiele razy wysokość płacy, którą mogliby zarobić poza działalnością sportową. Ponieważ w Eu­ropie piłka nożna jest bardzo popularna istnieje wielu zwolenników tego sportu gotowych zapłacić wysokie ceny za możliwość oglądania mistrzów piłkarskich w akcji. Za przyciągnięcie usług pracy (gry w piłkę) tych sportowców trzeba zaoferować im nadzwyczajne wynagrodzenie - rentę ekonomiczną. W USA piłkarze równie utalentowani jak gracze europejscy mogą nie otrzymywać renty ekonomicznej z racji niewielkiego zainteresowania piłką noż­ną (niewielkiego popytu na usługi pracy piłkarzy).

Renty odnoszące się do usług czynników, których podaż reaguje w dłu­gim okresie czasu na zmiany cen usług nazywamy quasi - rentami.

RENTA GRUNTOWA

Szczególnym rodzajem renty, analizowanym od dawna przez ekonomistów, jest renta gruntowa. Renta gruntowa jest ceną płaconą właścicielowi za wyna­jęcie (wydzierżawienie) ziemi. Teoria renty gruntowej zawdzięcza swój rozwój klasykom ekonomii, wśród których poczesne miejsce zajmuje David Ricardo.

Ziemia jest nieodnawialnym czynnikiem produkcji. W rezultacie podaż ziemi w długim okresie czasu jest nieelastyczna. Ziemia jest zróżnicowana pod wzglę­dem jakości- istnieją grunty lepsze i gorsze, bardziej żyzne i mniej żyzne. Upra­wa różnych klas ziemi związana jest z liczbą ludności. Jeśli, w danym kraju liczba ludności jest stosunkowo niewielka, wtedy uprawia się głównie ziemie lep­szej jakości. Wraz ze wzrostem ludności zwiększa się popyt na produkty rolne i zachodzi konieczność rozszerzania upraw na tereny gorszej jakości. Uprawiający hektar ziemi lepszej osiąga większy zysk netto, aniżeli uprawiający he­ktar ziemi gorszej. Powstająca w ten sposób różnica jest rentą gruntową, którą rolnicy płacą właścicielom ziemi lepszej jakości.

środowisko otrzymują pozwolenia na emitowanie określonej ilości dartych zanieczyszczeń. Emisja większych za­nieczyszczeń karana jest znacznymi sankcjami pieniężnymi. Suma wszystkich pozwoleń wyznacza maksymalny poziom emisji zanieczyszczeń, wyznaczony przez władze administracyjne. Pozwolenia można kupować i sprzedawać. Przedsiębiorstwo może kupić pozwolenie lub kupić urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń, w zależności od relacji kosztów kupna urządzeń i kupna pozwoleń.

Podatek Pigou.

Rząd może nakładać podatki na firmy wywołujące negatywne efekty zew­nętrzne zwiększając tym samym cenę produktów wytwarzanych w tych przed­siębiorstwach. Podatek taki nosi nazwę podatku Pigou (od nazwiska znanego ekonomisty angielskiego C. Pigou, jednego z głównych przedstawicieli kierunku marginalistycznego oraz twórcy teorii dobrobytu).

Podatek Pigou jest podatkiem nakładanym na każdą jednostkę wytworzonej produkcji. Podatek stanowi różnicę między marginalnym kosztem społecznym i marginalnym kosztem produkcji. W ten sposób cena produktu zawiera koszty efektów zewnętrznych (np. koszty zewnętrzne zanieczyszczeń środowiska). Jakie są koszty społeczne palenia papierosów? Produkcji papierosów towarzyszą znaczne, negatywne efekty zewnętrzne. O skali tego zjawiska mogą świadczyć chociażby następujące fakty. Ostatecznym i najbardziej drastycznym rezulta­tem palenia papierosów jest przedwczesna śmierć ogromnej ilości osób.

Na koszty społeczne produkcji i palenia papierosów składają się następujące elementy:

• koszty leczenia ambulatoryjnego i szpitalnego,

• straty dochodów osób hospitalizowanych oraz osób zmarłych przedwcześnie,

• straty produkcji po­wstające w miejscach pracy tych osób,

• utraty świadczeń społecznych,

• koszty pożarów lasów i nieruchomości wywołanych niedopałkami papierosów,

• wydatki budżetowe na profilaktykę antynikotynową.

Efekt cieplarniany.

Ogromny wzrost produkcji przemysłowej, jaki nastąpił w wielu krajach po II wojnie światowej wywołał, obok wielu korzystnych zjawisk gospodarczych i społecznych, szereg efektów negatywnych. Jednym z nich jest gromadzenie się i ulatnianie do atmosfery gazów przemysłowych, takich jak dwutlenek węgla metan, nadtlenek azotu, freony. Gazy te przepuszczając promieniowanie krótkofalowe i zatrzymując promienie podczerwone przyczyniają się do wzrostu temperatury za Ziemi. Największe zmiany temperatur obejmą obszary Ameryki Północnej, Azji Pół­nocnej, Europy oraz Chin. Jakie są i będą najważniejsze skutki efektu cieplarnianego i jakie koszty społeczne będą z tym związane?

Głównym efektem wzrostu temperatury będzie podniesienie się poziomu mórz i oceanów (topnienie lodów np. na Antarktyce). Podniesienie się poziomu mórz wywoła kolejne skutki, takie jak zmiany warunków wegetacji roślin, wzrost liczby i gwałtowności naturalnych katastrof (tajfuny, powodzie, pożary itp.), zmiany stref produkcji żywności, a także prze­mieszczanie się ludności z obszarów nadmorskich oraz wysp w głąb lądów. Wszystkie te efekty zewnętrzne procesów uprzemysłowienia rodzą określo­ne, niekiedy trudne jeszcze do oszacowania, koszty społeczne w skali poszcze­gólnych krajów, a także w skali ogólnoświatowej. Ustawa o czystym powietrzu. W 1990 r. w USA przyjęto Ustawę o Czystym Powietrzu, która stworzyła rynek na zanieczyszczenia emitowane przez elektrownie. Po określeniu standardów emisji, agencja rządowa wydala pozwolenia. Każ­de pozwolenie umożliwiało przedsiębiorstwu na emitowanie 1 tony SO₂ rocznie. Przekroczenie limitu zawartego w pozwoleniu sankcjonowane było wysoką karą pieniężną. Jeżeli w ciągu roku przedsiębiorstwo nie wykorzystało otrzymanych pozwoleń, mogło je sprzedać innym firmom. Przy założeniu zerowych (lub minimalnych) kosztów negocjacji, doskonalej informacji oraz określeniu prawa własności wszystkich zasobów, negocjacje będą trwały tak długo, jak długo istnieją możliwości osiągania korzyści przez obydwie strony. Rozwiązanie optymalne (punkt optimum Pareto) powstaje wówczas, kiedy kolejne decyzje nie przynoszą już wzajemnych korzyści - żadna ze stron nie polepszy swojej sytuacji nie prowadząc równocześnie do pogorszenia sytuacji drugiej strony. Jeśli prawa własności zasobów nie są określone, judzie nie mają już możliwości prowadzić negocjacji o te zasoby. W rezultacie alokacja zasobów nie będzie optymalna, pomimo znikomych kosztów negocjacji (jest to isto­ta twierdzenia Coase, które omawialiśmy już poprzednio).

5

---