USTAWA KONSTYTUCYJNA KRÓLESTWA POLSKIEGO Z DNIA 27.11.1815 ROKU

1.Powstanie Królestwa Polskiego

W marcu 1813 po zajęciu terytorium państwa polskiego car Rosji, Aleksander I powołał Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego, co stanowiło koniec okresu konstytucyjnego i początek okresu przejściowego, trwającego do połowy 1815.

Na Kongresie Wiedeńskim dążenie Rosji do utrzymania całego obszaru Księstwa Warszawskiego wywołało sprzeciw Austrii i Prus. 03.05.1815 dokonano podziału terytorium Księstwa- z większości jego terytorium utworzono Królestwo Polskie ( Kongresowe ) o pow. 128,5 tys. km, zamieszkane przez 3,2 mln osób, część Galicji Wschodniej odzyskała Austria, utworzono Wolne Miasto Kraków, a z departamentów poznańskiego i bydgoskiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie w granicach Królestwa Prus. Nie zrealizowano zapowiedzi o swobodzie żeglugi i handlu na całym obszarze przedrozbiorowej RP. W Akcie Końcowym z 09.06.1815 nastąpiło uznanie tych postanowień. Królestwo Polskie połączono z Cesarstwem Rosyjskim, którego władca przybrał tytuł króla polskiego, uzyskując tron na zasadzie dziedziczności ( wspólność dynastii ). 20.06.1815 ogłoszono powstanie Królestwa Polskiego, jednocześnie rozpoczął urzędowanie Rząd Tymczasowy KP.

2. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji

W latach 1813- 1815 nastąpiło wyraźne ożywienie myśli konstytucyjnej. Widoczne było dążenie do uwzględniania dawnych polskich instytucji i rozwiązań. Treść projektów niewiele jednak wpłynęła na treść ustawy zasadniczej KP. Oficjalny charakter zyskały jedynie ułożone przed rozpoczęciem obrad kongresu wiedeńskiego „Zasady Konstytucji Królestwa Polskiego” ( 25.05.1815- w Wiedniu przez Aleksandra I ). Autorstwo tekstu przypisuje się ks. Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Akt ten miał stanowić podstawę prac projektodawczych „aby nowa konstytucja, nadać się KP mająca stać się mogła zupełniej narodową i zbliżyć się do Ustawy 3 Maja 1791 w miarę, ile różnica okoliczności i czasów pozwala ). Utworzono w związku z tym Komitet Konstytucyjny, ale nie wykazał się on aktywnością. Opracowany przez Ludwika Platera projekt konstytucji ( sierpień 1815 ) po skróceniu i licznych poprawkach stał się podstawą ostatecznej wersji tekstu ustawy zasadniczej. Tekst konstytucji podpisał car Aleksander I 27.11.1815. Weszła w życie 24.12.1815. Równocześnie nastąpiła instalacja władz konstytucyjnych.

W 1815 po raz drugi w dziejach porozbiorowych doszło do oktrojowania ustawy zasadniczej dla państwa polskiego przez obcego władcę, którym był w tym wypadku car rosyjski.

ANALIZA KONSTYTUCJI

Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego z dnia 27 listopada 1815

weszła w życie 24 grudnia 1815

tekst po francusku

Tytuł I- Stosunki polityczne Królestwa,

Tytuł II- Zaręczenia ogólne,

Tytuł III- O rządzie,

Tytuł IV- O reprezentacji narodowej,

Tytuł V- O sądownictwie,

Tytuł VI- O sile zbrojnej,

Tytuł VII- Urządzenia ogólne.

podpisana na Zamku Królewskim w Warszawie przez Aleksandra I

Unia polsko- rosyjska

Zadaniem Konstytucji było: ustalenie stosunków cywilnych i politycznych w Królestwie Polskim ( art. 2 ), zasad jego związku z Rosją oraz sposób i uprawnienia władzy najwyższej ( art. 4 ).

Art. 1 Konstytucji głosił, iż Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim. Dla władz polskich niekwestionowana pozostała zasada odrębności państwowej Królestwa Polskiego. Zdaniem Huberta Izdebskiego: „mogło być uznane za państwo o ograniczonej suwerenności znajdujące się w stosunku nierównej unii realnej z Cesarstwem Rosyjskim. Jednak art. 1 jest nieprecyzyjny. Zakres odrębności państwowej decydował o samodzielności państwa polskiego, ale uzależnione było to głównie od woli i decyzji cara rosyjskiego. Unia wyrażała się we wspólności monarchy wstępującego na tron polski według porządku następstwa cesarzy Wszechrosji, tak więc car Rosji był jednocześnie królem polskim ( art. 3 ). Car winien był koronować się na króla polskiego w stolicy KP, zgodnie z ustalonymi obrzędami oraz złożyć przysięgę na Boga i Ewangelię, iż będzie przestrzegać i bronić Konstytucji ( art. 45 ). W rzeczywistości jedynie Mikołaj I koronował się na króla Polski w 1829. Wspólna była także polityka zagraniczna ( art. 8 ) , car tylko mógł zezwolić na udział KP w wojnach toczonych przez Rosję oraz w zawieraniu traktatów pokojowych i umów handlowych ( art. 9 ).

Król

Konstytucja przyznała królowi całość władzy wykonawczej i administracyjnej. W jego osobie był cały rząd ( art. 35 ). Osoba króla była święta i nietykalna ( art. 36 ). Do uprawnień monarchy należało wyznaczanie kierunki polityki zagranicznej, mianowanie dowódców i oficerów ( art. 38 ) oraz zawieranie traktatów, umów i wypowiadanie wojny ( art. 40 ). Decyzja o udziale wojsk polskich w wojnach prowadzonych przez Rosję należała do króla, według Konstytucji nie miało ono być użyte poza granicami KP ( art. 10 ). Nie wprowadzono zakazu stacjonowania wojsk rosyjskich na terenie KP. Monarcha rozporządzał dochodami budżetu ( art. 40 ). Dokonywał, częściowo bezpośrednio obsady urzędników państwowych ( senatorów, ministrów, radców stanu, referendarzy, prezesów komisji wojewódzkich, prezesów i sędziów sądów, przedstawicieli dyplomatycznych i handlowych ) ( art. 41 ) oraz duchownych wszystkich wyznań ( art. 42 ). Posiadał prawo łaski ( art. 43 ). nadawał nobilitacje i tytuły honorowe ( art. 46 ) oraz ordery cywilne i wojskowe ( art. 44 ). Wszystkie akty publiczne wydawano w imieniu króla ( art. 37 ), wprowadzono zasadę kontrasygnaty aktów monarchy przez odpowiedniego ministra dla ich ważności ( art. 47 ).

Regencja miała być wspólna dla Cesarstwa Rosyjskiego i KP i określona tymi samymi prawami ( art. 48 ). Obowiązek zawiadomienia namiestnika o regencji spoczywał na sekretarzu stanu ( art. 49 ). Namiestnik zwoływał wówczas Sejm KP dla ustanowienia członków regencji KP ( art. 50 ). Regencja KP miała składać się z regenta rosyjskiego, czterech członków wybranych przez Senat i sekretarza stanu. Przewodniczył jej regent, a siedzibą była stolica Cesarstwa ( art. 51 ). Uprawnienie regencji odpowiadały uprawnieniom króla z wyjątkiem mianowania senatorów. Po zakończeniu regencji król obejmując rządy mógł uchylić postanowienia regencji, a wszystkie zatwierdzone postanowienia wychodziły w jego imieniu ( art. 52 ).Regencja mianowała i odwoływała namiestnika ( art. 53 ). Regencja miała przedstawić królowi obejmującymi rządy sprawozdanie ze swych działań ( art. 54 ). Członkowie regencji ponosili pełną odpowiedzialność cywilną i karna za swe działania przeciw konstytucji i prawom ( art. 55 ). W przypadku śmierci członka regencji, wakujące miejsce wybierała osoba wybrana przez zwołany przez namiestnika senat ( art. 56 ). Członkowie regencji przed udaniem się do stolicy Cesarstwa składali przysięgę przestrzegania konstytucji i praw ( art. 57 ). Przysięgę składał także regent przed członkami regencji KP ( art. 58 ) oraz sekretarz stanu ( art. 59 ). Akty wykonania przysięgi regenta ( art. 60 ) oraz sekretarza stanu ( art. 61 ) miały być przesłany Senatowi KP. Z kolei Senat miał przesyłać regentowi akt wykonania przysięgi przez regencję KP ( art.62 ).

Namiestnik

W związku z przewidywaną długotrwałą nieobecnością monarchy w kraju konstytucja z 1815 postanawiała, iż „w wypadku swej nieprzytomności mianuje namiestnika, który powinien mieszkać w Królestwie”. Król mógł także go odwołać ( art. 5 ). Namiestnik mianowany był przez akt publiczny, wskazujący na jego kompetencje ( art. 7 ). Art. 6 zdawał się wskazywać, że namiestnikiem powinien być syn cara, a jeśli nie on to musiał być to rodowity lub naturalizowany Rosjanin

Art. 64 stanowił, iż „w nieprzytomności króla Namiestnik i Rada Stanu zarządzają w jego imieniu sprawami publicznymi”. Namiestnikiem nie został ks. Adam Jerzy Czartoryski, przyjaciel Aleksandra I z lat młodości i minister spraw zagranicznych Rosji. Car odsunął go od władzy, obawiając się jego autorytetu. Stanowisko namiestnika wraz z tytułem książęcym otrzymał niespodziewanie generał dawnej RP, eks- jakobin, następnie generał napoleoński, Józef Zajączek. Okazał się on uległym narzędziem w rękach cara i powołanego na nie przewidziane przez konstytucję stanowisko komisarza cesarskiego przy rządzie Królestwa, senatora Cesarskiego- Mikołaja Nowosilcowa, będącego przeciwnikiem autonomii KP i polskich dążeń narodowych. Po śmierci Zajączka w 1826, jedynego namiestnika w okresie konstytucyjnym KP, powstał wakans na tym stanowisku, a jego uprawnienia przejęła Rada Administracyjna. Namiestnik przewodził Radzie Stanu ( art. 63 ), decyzje w postaci postanowień podejmował jedynie w czasie posiedzeń Rady Administracyjnej, której członkowie posiadali jedynie głos doradczy ( art. 67 ). Wprowadzono zasadę kontrasygnaty przez odpowiedniego ministra postanowień Namiestnika wydawanych „stosownie do Ustawy Konstytucyjnej, do praw i do pełnomocnictwa królewskiego” ( art. 68 ). Namiestnik przedstawiał kandydatów na urzędy, których obsada należała bezpośrednio do króla. Wszystkich pozostałych urzędników publicznych mianował Namiestnik ( art. 69 ). Namiestnik obejmując urząd składał na ręce króla i Senatu przysięgę na przestrzeganie konstytucji ( art. 70 ). Jeśli król przebywał w KP, władza namiestnika zostawała zawieszona ( art. 71 ). W przypadku śmierci namiestnika lub jeśli król nie uzna za zasadne nominowanie go, na jego miejsce powoływał prezesa ( art. 72 ).

Rada Stanu

Strukturę aparatu państwowego Królestwa Polskiego oparto w znacznej mierze na wzorcach ustrojowych Polski napoleońskiej. Odnosi się to także do organizacji i funkcji rządu krajowego, którym została Rada Stanu. Przewodził jej król lub namiestnik, składała się z ministrów, radców stanu, referendarzy oraz osób wybranych przez króla ( art. 63 ). Dzieliła się ona na Radę Administracyjną i Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu ( powszechnie określane jako Rada Stanu ) ( art. 65 ).

Rada Administracyjna

W skład Rady Administracyjnej, działającej pod przewodnictwem Namiestnika, wchodziło pięciu ministrów, kierujących resortami rządowymi oraz osoby powołane według swobodnego uznania przez króla ( art. 66 ). Kompetencje RA odpowiadały zakresowi uprawnień Namiestnika. Był to organ doradczy Namiestnika, jako reprezentanta monarchy ( art. 67 ). Wskutek przejęcia, zgodnie z wolą króla, od 1826, kompetencji Namiestnika przez RA stała się ona najwyższą władzą wykonawczą i administracyjną w kraju. W tym uwidoczniło się podobieństwo tego organu do Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego.

Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu ( czyli Rada Stanu )

Rada Stanu KP różniła się pod względem składu i kompetencji od Rady Stanu Księstwa Warszawskiego. Przewodniczył jej król lub Namiestnik, w jej skład wchodzili ministrowie, radcy stanu, sekretarz stanu oraz inne osoby powołane przez monarchę ( art. 63 ). Referendarze, odmiennie niż w Księstwie Warszawskim, byli członkami RS. Niektórym wyższym urzędnikom, jak np. prezesowi Izby Obrachunkowej, z mocy prawa przysługiwał tytuł nadzwyczajnego radcy stanu. Do kompetencji RS należało: opracowywanie projektów praw sejmowych i aktów królewskich ( wstępnie przygotowanych przez komisje rządowe ). Ostateczne wersje tych projektów na polecenie monarchy RS przekazywała pod obrady sejmowe. RS decydowała o oddaniu pod sąd urzędników administracyjnych pochodzących z nominacji królewskiej za przestępstwa związane z ich urzędowaniem. Sprawowała też sądownictwo kompetencyjne, a przestała być sądem kasacyjnym. Co do sądownictwa administracyjnego to początkowo ( od 1816 ) wykonywała je za pośrednictwem Delegacji Administracji. Od 1822 funkcje te RS pełniła bezpośrednio. Nową czynnością RS było przyjmowanie corocznych sprawozdań z działalnością komisji rządowych, co stanowiło podstawę dla przekazywanych królowie raportów o stanie kraju. Zadaniem RS było także„Zbierać postrzeżenia względem nadużyć i tego wszystkiego, co by mogło uwłaczać Ustawie Konstytucyjnej ( art. 73 ). Rada Stanu „roztrząsała wszelkie przedmioty” na rozkaz króla, namiestnika lub na żądanie naczelnika wydziału stosownie do statutu organicznego ( art. 74 ). Postanowienia Rady Stanu podlegały potwierdzeniu przez Namiestnika lub króla ( art. 75 ).

Sejm ( Izba Poselska + Senat )

Ustrój parlamentarny KP w znacznej mierze został oparty na rozwiązaniach z czasów Księstwa Warszawskiego. W Zaręczeniach ogólnych konstytucja proklamowała, iż „Naród Polski mieć będzie wiecznymi czasy reprezentację narodową w Sejmie, złożonym z króla i z dwóch izb, z których pierwsza składać się będzie z Senatu, a druga z posłów i deputowanych od gmin” ( art. 31 ). Stanowiły one reprezentację narodową ( art. 85 ). Razem z królem Izba Poselska i Senat sprawowały władzę prawodawczą ( art. 86 ). Stanowiło to powrót do tradycyjnej ( poza Konstytucją 3 Maja ) konstrukcji, z tym, iż w KP wzmocniona została pozycja króla. Obradował w Warszawie co 2 lata przez najwyżej 30 dni ( sejm zwyczajny- król mógł zmienić czas jego trwania i rozpoczęcia ) ( art. 87 ). Król mógł w dowolnej chwili zwołać sejm nadzwyczajny ( art. 88 ). W rzeczywistości król nie przestrzegał terminów konstytucyjnych- sejm obradował jedynie w latach: 1818, 1820, 1825 i 1830. Obrady sejmu były jawne ( art. 95 ) tylko do 1825. Odtąd publiczność mogła być obecna jedynie podczas uroczystego otwarcia i zamknięcia obrad sejmowych.

Dla celów wyborczych terytorium KP podzielono na 77 powiatów i 51 okręgach gminnych ( art. 119 ) W każdym powiecie szlachta ( posesjonaci ) wybierała jednego posła, dwóch członków rady wojewódzkiej i układała listę kandydatów na stanowiska administracyjne ( art. 125 ). W gminie wybierano jednego deputowanego oraz również członka rady wojewódzkiej i układano listę kandydatów na stanowiska administracyjne ( art. 130 ). Król uniwersałem zwoływał zgromadzenia wyborcze ( art. 126 ) i mianował marszałków sejmików i zgromadzeń gminnych ( art. 129, 134 ). Uprawnienia do udziału w zgromadzeniach wyborczych pozbawiono m. in. wojskowych w służbie czynnej, podoficerów i zasłużonych żołnierzy. Prawa wyborcze na sejmikach uzyskała szlachta posesjonaci, wpisana w księgę obywatelską, obowiązywał cenzus wieku ( 21 lat ) ( art. 127 ). Księgi obywatelskie układane były przez Radę Wojewódzką, a zatwierdzane przez Senat ( art. 128 ). W zgromadzeniu gminnym miał prawo brać udział każdy obywatel opłacający podatek, rękodzielni, przełożony nad czeladzią warstwową, kupiec mający majątek w magazynie co najmniej 10 tys. zł, profesorowie, nauczycieli i inne osoby mające powierzone oświecenie publiczne, wikariusze i plebani, utalentowani i zasłużenie artyści ( art. 131 ), pod warunkiem posiadania praw obywatelskich, ukończenia 21 lat i wpisania do księgi obywatelskie j ( art. 132 ), Listę osób układała Rada Wojewódzka, w przypadku kupców i obywateli zasłużonych- komisja spraw wewnętrznych, plebanów, wikariuszy i osób mających za cel oświecenie publiczne- komisja wyznań religijnych i oświecenia publicznego ( art. 133 ).

Liczba członków Senatu nie mogła być większa od połowy składu Izby Poselskiej, wynosiła 64 osoby ( art. 109 ). Obok 9 biskupów, w tym grekokatolickiego, wojewodów i kasztelanów Konstytucja wprowadziła do Senatu rosyjskich książąt krwi ( art. 108 ) o ile ukończyli oni lat 18 ( art. 112 ). Pierwszy skład Senatu był mianowany przez króla dożywotnio ( art. 110 ). W wypadku wakansu Senat zgłaszał podwójną liczbę kandydatów, spośród których monarcha powoływał senatora. W ten sposób w KP nastąpiło powiązania dożywotności funkcji senatora z zasadą kooptacji. Kandydat do godności senatorskiej musiał być posesjonatem, który skończył 35 lat i opłacał bardzo wysoki podatek ( art. 111 ). Powołany spośród senatorów świeckich prezes kierował obradami Senatu ( art. 113 ). Senat posiadał szerokie uprawnienia prawodawcze ( art. 114 ), do ich pełnienia musiał zostać zwołany przez króla, a w innych przypadkach- przez prezesa ( art. 115 ). Stanowił odnośnie oddania pod sąd senatorów, ministrów, naczelników wydziałów rządowych, radców stanu, referendarzy nadużywających swych uprawnień bądź na odesłanie króla lub namiestnika, bądź na zaskarżenie Izby Poselskiej ( art. 116 ), o ważności sejmików, zgromadzeń gminnych, wyborów, układaniu ksiąg obywatelskich sejmikowych, jak i zgromadzeń gminnych ( art. 117 ). Senat przeprowadzał więc rugi, sprawował kontrolę ksiąg obywatelskich, pełnił też funkcję Sądu Sejmowego.

Izba Poselska składała się z 77 posłów wybieranych na sejmikach i 51 deputowanych wybieranych na zgromadzeniach gminnych, na jej czele stał mianowany przez króla marszałek ( art. 118 ) Bierne prawo wyborcze przyznano osobom umiejącym czytać i pisać, po ukończeniu 30 lat, używający praw obywatelskich i opłacających znacznej wielkości podatek ( art. 121 ). Urzędnicy publiczni i wojskowi mogli być wybierani na posłów lub deputowanych jedynie poza swoimi województwami ( art. 122 ). Kadencja była 6- letnia, ale co dwa lata odnawiano 1/3 składu izby. Jeżeli poseł lub deputowany przyjął po wyborze na kadencję urząd płatny ze skarbu publicznego, którego nie miał wcześniej, przestawał on być posłem, a w celu wyboru nowego na jego miejsce zbierał się sejmik lub zgromadzenie gminne ( art. 123 ). Król miał prawo rozwiązania Izby Poselskiej i rozpisania w przeciągu 2 miesięcy nowych wyborów ( art. 124 ).

Członkowie parlamentu uzyskali, co stanowiło novum immunitet, wyrażający się tym, iż jedynie za zgodą izby mogli być aresztowani, jak i sądzeni w sprawie karnej w czasie trwania sejmu ( art. 89 ).

Konstytucja z 1815 znacznie rozszerzyła , w porównaniu z Księstwem Warszawskim, kompetencje Sejmu, który „naradza się nad wszelkimi projektami do praw cywilnych, kryminalnych lub administracyjnych” ( art. 90 ). Oznaczało to powierzenie Sejmowi całości ustawodawstwa w tym zakresie, jednakże poza sprawami wojskowymi. Dorobek prawodawczy sejmu w dziedzinie prawa sądowego przejawiał się przede wszystkim w uchwaleniu Kodeksu Karnego Królestwa Polskiego ( 1818 ) i Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego ( 1825 ). Tak istotne kwestie ustrojowe, jak pierwsza organizacja sejmy, Rady Stanu, komisji rządowych i sądownictwa były przedmiotem statutów organicznych wydawanych przez króla bezpośrednio po oktrojowaniu ustawy zasadniczej. Natomiast późniejsze zmiany tych aktów wymagały udziału sejmu. Z woli i w zakresie ustalonym przez króla sejm wydawał akty prawne dotyczące podatków i innych ciężarów publicznych, budżetu, systemu monetarnego oraz zaciągu do wojska ( art. 91 ). Drukowane „Raporty ogólne o położeniu kraju”, przygotowane przez Radę Stanu, składano połączonym izbom, w celu uczynienia przez senackie i poselskie komisje parlamentarne uwag nad nimi ( art. 106 ) Stanowiło to przejaw kompetencji kontrolnych sejmu nad rządem. Już podczas obrad pierwszego sejmu Królestwa doszło do ostrych wypowiedzi skierowanych przeciwko rządowi i cesarzowi, które pod presją Namiestnika nie znalazły się w ocenzurowanym, drukowanym diariuszu z 1818, co stanowiło naruszenie art. 107. W końcowej części obrad sejmowych możliwe było składania przez posłów i deputowanych petycji mających „za cel dobro i korzyści swych współobywateli ( art. 92 ). W przypadku, gdy Sejm nie uchwalił nowego budżetu, poprzedni zachowywał moc prawną aż do następnych obrad. Jeśli w przeciągu 4 lata nie był zwołany Sejm, budżet ustawał ( art. 93 ). Sejm mógł zajmować się tylko sprawami należącymi do jego kompetencji lub wskazanymi w akcie zwołania ( art. 94 ). Projekty ułożone w Radzie Stanu wnoszone były pod obrady za rozkazem królewskim ( art. 96 ). Jedynym „stanem sejmującym” wyposażonym w prawo inicjatywy ustawodawczej był król. Monarcha dokonywał sankcji praw sejmowych, to jest ustaw i uchwał Sejmu ( art. 97 ). Do jego uprawnień należało także zwoływanie, odraczanie i rozwiązywanie Sejmu Projekt prawa sejmowego mógł być skierowany do jednej bądź drugiej izby. Wyjątkiem były projekty dotyczące materii skarbowych, które najpierw musiały trafić do Izby Poselskiej. Rada Stanu no polecenie króla przekazywała projekty do właściwej rzeczowa komisji parlamentarnej. Każda z izb w tajnym głosowaniu wybierała kilkuosobowe komisje do praw skarbowych, cywilnych i kryminalnych oraz organicznych i administracyjnych ( art. 98 ). Zmiany do tekstu projektu mogła wprowadzać jedynie Rada Stanu ( art. 99 ). Izby mogły projekt w całości jawnie przyjąć lub odrzucić większością głosów. Projekt przyjęty przez jedną izbę kierowano do drugiej ( art. 102 ) Mógł on zostać przyjęty albo odrzucony, a nie zmieniony ( art. 103 ). Projekt po przyjęciu przez obie izby trafiał do sankcji królewskiej ( art. 104 ). Król mógł projekt przyjąć albo odrzucić i była to decyzja ostateczna ( art. 105 ). Projekt, jeśli uzyskał sankcję królewską, stawał się prawem obowiązującym i ogłaszany był w Dzienniku Praw ( art. 164 ). Członkowie izby zgodnie z ustaloną kolejnością, mieli brać udział w dyskusji, o której zamknięciu swobodnie decydował Marszałek Izby Poselskiej. Tylko członkowie RS i komisji mogli wygłaszać mowy z pisma, pozostali członkowie parlamentu z pamięci ( art. 100 ). Członkowie RS brali udział w obradach, ale nie mieli prawa głosu ( art. 101 ).

Sejm KP odgrywał ważną rolę w życiu publicznym kraju, a zdaniem Stanisława Grodziskiego „wyrażał też nieskrępowany sąd o całości polityki caratu realizowanej w Królestwie głównie przez wielkiego księcia Konstantego i senatora Mikołaja Nowosilcowa”.

Rady wojewódzkie

Reprezentację narodową poza parlamentem stanowiły także rady wojewódzkie, złożone z radców wybranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych ( art. 135 ). Na czele stał najstarszy wiekiem radca ( art. 136 ). Funkcjami rad wojewódzkich był wybór sędziów na urzędy w dwóch pierwszych instancjach, formowanie i oczyszczanie list kandydatów na stanowiska administracyjne oraz „przestrzeganie dobra województwa” ( art. 137 ).

Wydziały rządowe

Konstytucja powierzyła bezpośredni zarząd krajem organom kolegialnym pod nazwą „wydziały rządowe” w postaci: Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojny, Przychodów i Skarbu ( art. 76 ). Na czele tych kolegialnych władz, wzorowanych po części na dawnych polskich urzędach, stanęli ministrowie. Ponadto Konstytucja ustanawiała ministra sekretarza stanu, stale przebywającego w Petersburgu u boku króla polskiego, w celu pośredniczenia z władzami krajowymi ( art. 77 i art. 81 ). Stał na czele kancelarii zwanej Sekretariatem Stanu Królestwa Polskiego, który to urząd przetrwał do 1866. Ministrowie pochodzili z nominacji królewskiej. W odróżnieniu od Księstwa Warszawskiego Najwyższa Izba Obrachunkowa w KP była organem konstytucyjnym i została poddana nadzorowi Namiestnika ( art. 78 ). Na czele tego kolegialnego organu stanął prezes. Głównym zadaniem Izby Obrachunkowej było przeprowadzenie kontroli finansowej podmiotów dysponujących funduszami publicznymi. Statut organiczny miał określić skład i kompetencje Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości ( art. 79 ). Komisje Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojny, Przychodów i Skarbu składać się miały z ministra, radców stanu i dyrektora generalnego ( art. 80 ). Ministrowie, naczelnicy wydziałów i Komisji odpowiadali przed sądem sejmowym za naruszenie Konstytucji, praw i postanowień królewskich ( art. 82 ).

Administracja

Konstytucja wprowadziła podział kraju na województwa ( art. 83 ). Przywrócono tradycyjną nazwę na jednostki podziału, których obszar w zasadzie pokrywał się z departamentami Ks. Warszawskiego. Akt Namiestnika z 1816 dzielił kraj na osiem województw. Z tekstu Konstytucji wynikało, iż powiaty utrzymano jedynie dla potrzeb wyborczych i rządowych. Nową jednostką podziału administracyjnego były obwody, wprowadzone aktem Namiestnika z 1816 r. Organem administracji ogólnej w województwie była komisja wojewódzka, na czele z prezesem oraz komisarzami zasiadającymi i komisarzami delegowanymi. Komisja wojewódzka dzieliła się na wydziały odpowiadające w zasadzie komisjom rządowym. W siedzibie obwodu urzędował komisarz obwodowy przy pomocy asesorów i niższych urzędników administracyjnych. Początkowo ( od 1816 ) utworzono kolegialne zwierzchności miejskie. Natomiast w stolicy istniał Warszawski Urząd Municypalny, na czele z prezydentem wraz z radnymi i ławnikami. Ujednolicenia ustroju miast dokonał Namiestnik postanowieniem z 1818 r. Na tej podstawie w miastach powołano urzędy municypalne o charakterze kolegialnym. W miastach wojewódzkich w ich skład wchodził prezydent z radnymi, a w pozostałych burmistrz i ławnicy. Urzędnicy ci pochodzili z nominacji i pobierali wynagrodzenie. Na czele gminy ( o niewielkim obszarze ) stał nie opłacany przez państwo wójt, którym z urzędu był właściciel dóbr ziemskich. Konstytucja traktowała wójta jako ostatnie ogniwo administracji państwowej ( art. 84 ).

Sądownictwo

W Konstytucji zamieszczono zasadę niezawisłości sądów, wyrażając ją w sformułowaniu, iż „Sądownictwo jest konstytucyjnie niepodległe” ( art. 138 ). Zasadę tę zdefiniowano w sposób następujący: „Przez niepodległość sędziego rozumie się służącą mu wolność oświadczenia swego zdania w sądzeniu bel ulegania wpływowi władzy najwyższej i ministerialnej lub jakiemu bądź innemu względowi” ( art. 139 ). Sędziowie pierwszych dwóch instancji mieli pochodzić z wyboru, a pozostali mieli być dożywotnio mianowani przez monarchę ( art. 140 ). Sędziowie sprawowali swój urząd dożywotnia ( art. 141 ) i mogli być z niego złożeni tylko wyrokiem sądowym przy dowiedzeniu przestępstwa ( art. 142 ). Rozpatrywanie spraw karnych sędziów należeć miało do Trybunału Najwyższego ( art. 143 ).

W sądownictwie cywilnym najniższą instancję stanowiły sądy pokoju usytuowane w każdym powiecie, z tym że w Warszawie istniały cztery tego rodzaju sądy ( art. 144 ). Funkcje pojednawcze spełniał sędzia pokoju. Podsędek rozstrzygał w drobnych sprawach cywilnych. Aby sprawa trafiła do sądu cywilnego I instancji, musiał najpierw przejść przez sąd pokoju, chyba, że inaczej przewidywały odrębne przepisy ( art. 145 ). Dla spraw powyżej 500 zł w gminie przewidziano sąd cywilny i policji jako I instancji ( art. 146 ), w województwie- sądy ziemskie i zjazdowe ( art. 147 ), utworzono także odrębne sądy handlowe.

W sądownictwie karnym nadal sądy policji rozpatrywały w sprawach o wykroczenia, określane jako przewinienia policyjne. Sądy policji poprawczej rozstrzygały w sprawach o występki, w których mogły orzekać do 3 lat aresztu lub skazać na pobyt w domu poprawczym. W sprawach o zbrodnie właściwe były sądy kryminalne. Art. 149 Konstytucji przewidywał stworzenie w województwie sądów grodzkich dla spraw kryminalnych i policji poprawczej. Od spraw sądzonych w sądach cywilnych, kryminalnych i handlowych istniała możliwość apelacji do trybunałów apelacyjnych ( art. 150 ). Tymczasowo powołano Sąd Najwyższej Instancji, który przetrwał do powstania listopadowego, był właściwy do rozstrzygania skarg kasacyjnych w sprawach cywilnych. Również i ten sąd, w składzie którego znajdowali się senatorowie, zyskał możliwości merytorycznego rozpatrzenia sprawy po uchyleniu wyroku ( art. 151 ). Sądem szczególnym, funkcjonującym poza sądownictwem powszechnym, był Sąd Sejmowy, składający się ze wszystkich senatorów. Utworzono go w celu sądzenia zbrodni stanu. Sąd ten był właściwy także dla osób, które mogły być pociągnięte do odpowiedzialności konstytucyjnej. W tym przypadku Izba Poselska oskarżała, a Senat jako Sąd Sejmowy, sądził ( art. 152 ).

Wojskowość

Armia Królestwa zachowała polskie mundury ( art. 156 ) oraz odznaczenia ( art. 160 ). Zapowiadano iż zachowa „wszystko to, co się tyczy narodowości” ale w rzeczywistości przeorganizowano ją na sposób rosyjski, tworząc dywizje piechoty i jazdy, brygady artylerii polowej pieszej i konnej, baterie artylerii rakietowej i artylerii fortecznej, korpus inżynierów, pułk grenadierów, pułk strzelców konnych gwardii. Wojsko składało się z żołnierzy w służbie czynnej i milicji używanej w razie konieczności ( art. 153 ). Rozmiar wojska ustalał monarcha ( art. 154 )- wyniosła ona ok. 30 tys., a rozlokowanie miało być dogodne dla mieszkańców, systemu wojskowego i administracji ( art. 155 ). Powszechna w zasadzie służba wojskowa trwała 10 lat, obciążała masy ludowe, gdyż zamożniejsi mogli wykupywać się od niej dzięki instytucji zastępstwa. Wojsko otrzymało wszechstronne wyszkolenie, wielką uwagę zwracano na nienaganną musztrę. Rozwinięto szkolnictwo wojskowe, tworząc szkołę kadetów w Kaliszu, szkoły podchorążych piechoty, jazdy i artylerii oraz aplikacyjną ( wyższą ) w Warszawie.

Prawa i wolności obywatelskie

Konstytucja KP była mniej demokratyczna niż Konstytucja Ks. Warszawskiego, w tym również należy widzieć realizację z „Zasad” A.J. Czartoryskiego, iż „stać się ma zupełnej narodową i zbliżyć się do ustawy 3 maja 1791. Rozwój nowoczesnego narodu szedł naprzód i nawiązywanie do zasad i instytucji z 1791 stanowiło już w tym czasie anachronizm Zapewniono w Konstytucji wolność druku ( art. 16 ). Jednakże postanowieniem namiestnika z 1819 została wprowadzono cenzura dzienników i periodyków, a następnie wszystkich publikacji. Była to cenzura prewencyjna, poprzedzająca skierowanie publikacji do druku, który był uwarunkowany wydaniem uprzedniego zezwolenia. Zapowiedziano ograniczenie swobody osobistej obywateli, jeśli wymagać tego będzie „nagłość chwili” i sięgano w praktyce do represji administracyjnych. Prawo „rozciągnęło swą opiekę” na wszystkich obywateli bez różnicy stanu i powołaniu, w zasadzie można to interpretować jako zasadę równości wobec prawa ( art. 17 ). Ale już urzędy prezesów sądów pierwszej instancji, komisji wojewódzkich i trybunałów apelacyjnych, członków rad wojewódzkich, urzędy poselskie i deputowanych na sejm, urzędy senatorskie mogły być powierzane tylko właścicielom gruntowym ( art. 29 ). Zasadę neminem captivari permittimus, nisi iure victum wprowadzono względem wszystkich obywateli ( art. 18 ). Możliwe były następujące przypadki zatrzymania ( art. 19 ): powody zatrzymania musiały być natychmiast dostarczone na piśmie osobie zatrzymanej ( art. 20 ), osoba zatrzymana miała być w ciągu trzech dni osądzona przed właściwym sądem, jeśli pierwsze śledztwo wykazało jej niewinność, przywracano jej wolność ( art. 21 ). W przypadkach dozwolonych natychmiast uwolnionym mógł być ten, kto złożył rękojmię ( art. 22 ). Karanym można było być tylko na podstawie prawa i wyroku właściwego sądu ( art. 23 ). Skazany na karę odbywać miał ją w KP, nie wolno było go wywozić z kraju ( art. 25 ). Zasada wolności osobistej zapewniła chłopom przenoszenie się z miejsca na miejsce „ze swą osobą i majątkiem”, to znaczy ruchomym, osobistym ( art. 24 ), jednakże obowiązujące przepisy administracyjno- policyjne poważnie to uprawnienie ograniczyły. Oddanie z mocy prawa w osobnej ustawie funkcji wójtów w ręce panów wsi sprawiło, że nierzadko utrudniali oni swobodę przenoszenia się chłopów przez odmowę wydawania potrzebnych do tego świadectw ( paszportów ).

Szczególnie wzniośle brzmiały postanowienia dotyczące własności. Art. 26 głosił, iż wszelka własność jest święta i nietykalna, nienaruszalna pod żadnym pozorem. Naruszenie własności równało się uznaniu za gwałciciela bezpieczeństwa publicznego i było zagrożone odpowiednimi karami. Rząd miał jednak prawo wygania od każdego odstąpienia własności z powodu użyteczności publicznej za wcześniejszym wynagrodzeniem. Dokładniejsze przepisy miały zostać ustanowione ( art. 27 ).

Utrzymano w KP odrębności narodowe. Wyraziły się one w używaniu jako urzędowego języka polskiego ( art. 28 )- tylko monarcha używał w korespondencji z organami władzy w Królestwie języka francuskiego, w obsadzaniu urzędników przez Polaków ( art. 29 ). Wszyscy urzędnicy mogli być odwołani przez tą samą władzę, która ich mianuje, byli odpowiedzialni za swe urzędowanie ( art. 30 ).

Cudzoziemiec, jeśli się wylegitymował, mógł używać praw i korzyści na równi z innymi obywatelami ( art. 32 ). Jeśli stał się właścicielem, uzyskiwał naturalizację, jeśli znał język polski i po pięciu latach „nienagannego zamieszkiwania” mógł pełnić funkcję urzędnika publicznego ( art. 33 ). Jednak król mógł z własnej woli, bądź na wniosek Rady Stanu, dopuścić cudzoziemca do urzędu publicznego, z wyłączeniem pełnienia funkcji w Sejmie, Senacie, sądownictwie i komisjach rządowych ( art. 34 ).

Religia

Proklamowano zasadę wolności wyznaniowej dla wszystkich wyznań. Ich równouprawnienie ograniczało uprzywilejowanie wyznania rzymskokatolickiego: „Religia rzymsko- katolicka, wyznawana przez największą część mieszkańców KP będzie przedmiotem szczególniejszej opieki rządu, nie uwłaszczając przez to wolności innych wyznań ( art. 11 ). Regulacja ta przetrwała do upadku powstania listopadowego. Do konstrukcji tej nawiązano przy określeniu stanowiska prawnego wyznania rzymskokatolickiego w ustawie zasadniczej 1921. Duchowieństwo wszystkich wyznań poddano protekcji i dozorowi praw i rządu ( art. 12 ). Fundusze kościoła rzymskokatolickiego i unickiego oraz te objęte szczególnymi postanowieniami, uznawany były za własność niewzruszoną i wspólną całej hierarchii duchownej ( art. 13 ). W senacie KP zasiadali biskupi katolicki- przedstawiciele województw oraz biskup unicki ( art. 14 ). Duchowieństwo wyznania ewangelicko- augsburskiego i ewangelicko- reformowanego miało być nadane wsparcie roczne ( art. 15 ).

Pozostałe postanowienia

Dobra i dochody korony składały się z dóbr korony, które były zarządzane oddzielnie przez króla lub izbę urzędników, wybranych przez króla ( art. 157 ).

Dług publiczny stanu jest zaręczony ( art. 158 )

Kara konfiskaty została zniesiona i nie mogła być przywrócona ( art. 159 )

Przewidziano możliwość rozszerzenia Konstytucji przez statuty organiczne, wydane niezwłocznie po ogłoszeniu Konstytucji i poprzednio rozpatrywane w Radzie Stanu ( art. 161 ). Cokolwiek nie było przedmiotem statutu organicznego lub prawa powinno być uregulowane przez przepisy królewskie albo rządowe, jeśli nie podlegało regulacji Sejmu. Statuty organiczne i księgi praw mogły być zmieniane tylko przez panującego i obie izby Sejmu ( art.. 163 ).

Wszystkie prawa i ustawy niezgodne z Konstytucją zostały zniesione ( art. 165 ).

3. Funkcjonowanie

Jeśli chodzi o pozycję tronu, Konstytucja 1815 wyrosła z tego samego ducha, co Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII z 1814 r. Aleksander I i Nowosilcow zatroszczyli się o połączenie elementów liberalnych obecnych w ustroju angielskim z zasadą monarchiczną ówczesnego konserwatywnego kierunku w polityce i prawie państwowym. Przesadne wydaje się jednak twierdzenie, że w Konstytucji 1815 wzorowano się na Karcie francuskiej.

Konstytucja KP była bardziej liberalna w zapewnianiu praw i swobód społeczeństwa w porównaniu z konstytucją Księstwa Warszawskiego, była natomiast mniej demokratyczna. Rozszerzając kompetencje Sejmu, nawiązano do tradycji RP. Znalazło to wyraz w nazewnictwie państwa, a także w nazwach instytucji państwowych, organizacji sejmu, kolegialnym systemie organów rządowych, w proklamowanej jedynie obieralności urzędników administracyjnych i sędziów. Ordynacja wyborcza była jedną z najbardziej liberalnych w Europie, dopuszczając do czynnego prawa wyborczego znaczną- jak na tamte czasy- liczbę ponad 100 tys. osób przy stosunkowo niskim cenzusie majątkowym. Na obszarze Europy Środkowej było KP w 1815 jedynym krajem posiadającym parlament wybierany w wyborach bezpośrednich przez wszystkie warstwy społeczne ( z niewielkim udziałem chłopów ). Historia dowodzi, że z konstytucyjnych uprawnień starano się rzeczywiście korzystać.

Uprzywilejowano szlachtę, utrzymując szlachectwo rodowe i nadawane przez króla. To ostatnie, według postanowienia namiestnika z 1817 r. otrzymywać mieli zasłużeni dla kraju wzbogaceni mieszczanie, kupcy, właściciele manufaktur, rzemieślnicy, propagatorzy nowych upraw w rolnictwie, żołnierze, którzy doszli do stopnia kapitana i oficerowie odznaczenie krzyżem zasługi, a także nauczyciele i profesorowie UW oraz urzędnicy po 10 latach gorliwej służby. Wymyślono w związku z tym nowe nazwiska i herby. Całą szlachtę, także dawną, miano wpisywać do ksiąg specjalnie powołanego urzędu- heroldii, czemu z właściwą sobie dumą nie chcieli poddać się magnaci. Heroldia miała umocnić pozycję szlachty zarówno dawnej jak i nowej. Szlachtę zagrodową zepchnięto do pozycji wolnych chłopów, pozbawiając ich przywilejów szlacheckich.

Utrzymano w Królestwie z czasów Księstwa Warszawskiego priorytet szlachty w Sejmie przez podział izby poselskiej na dwie grupy: posłów i deputowanych od gmin, oraz przez ustawowe ustalenie większej liczby posłów wybieranych na sejmikach niż deputowanych na zgromadzeniach gminnych.

Ujemną cechą konstytucji była nieprzypadkowa, jak się miało okazać, niejasność tych przepisów i ogólnikowe sformułowania innych. Aleksander I wstępował w ślady Napoleona, który choć dbał o precyzję i szczegółowość prawa sądowego, nie lubił ścisłości i szczegółowości przepisów prawa publicznego, krępujących władzę i rząd

Władza monarsza, reprezentowana łącznie przez Namiestnika, wielkiego księcia Konstantego i Nowosilcowa, zepchnęła na dalszy plan inne organy władzy państwowej. Nie dopuszczano Sejmu do wykonania niektórych uprawnień, naruszano zagwarantowane w konstytucji prawa obywatelskie i wolnościowe.

Znamienne było ustalenie herbu Królestwa. Rzeczywisty układ sił uwydatniono przez umieszczenie orła białego na piersi dwugłowego czarnego orła rosyjskiego.

Na czas obrad sejmowych gwarantowano posłom i deputowanym nietykalność, ale nie przeszkodziło to jednak temu, iż przywódców opozycji liberalnej- posłów z województwa kaliskiego, braci Bonawenturę i Wincentego Niemojowskich, nie dopuszczono na sejm w 1825 i przymusowo odwieziono do domu.

10

---