ROZDZIAŁ I
RYNEK PRACY
Pojęcie rynku pracy
Prawdopodobnie pierwszym skojarzeniem ze słowem „rynek” będzie miejsce, w którym możemy coś kupić, to także instytucja umożliwiająca zawarcie transakcji. W szerszym, ekonomicznym pojęciu możemy mówić w tym przypadku o procesie, przy pomocy którego kupujący i sprzedający co chcą nabyć lub sprzedać i na jakich warunkach. Kupujący i sprzedający mogą ustalać jakość dóbr, ceny oraz ilość dóbr kupowanych i sprzedawanych. Rynek składa się z ludzi, konsumentów oraz przedsiębiorców pragnących ja transakcjach jak najwięcej zyskać. Zauważmy, że rynek funkcjonuje jako ciągły system wymiany oraz informacji. Kupujący dowiadują się o dostępności różnych rodzajów (modeli) dóbr, o ich cenach itp. Natomiast sprzedający dowiadują się o konkurencji, to jest o tym jakie ceny za to samo dobro mają inny sprzedający. „Praca” natomiast jest to, według Słownika Języka Polskiego „świadoma, celowa działalność człowieka służąca zaspokajaniu potrzeb lub polegająca na wytwarzaniu dóbr, wykonywaniu czynności za wynagrodzenie; dzieło, wytwór takiej działalności; posada, zatrudnienie, a także: miejsce, instytucja, w której się pracuje.” Oczywistym jednak jest, iż nie powinniśmy prowadzić rozważań na temat tych dwóch słowach oddzielnie.
Rynek pracy jako pojęcie tworzony jest przez kilka elementów. Pierwszym elementem są zasoby kapitału ludzkiego i jego wykorzystanie z różnych punktów widzenia np. grup wiekowych, wykształcenia, kategorii zdrowotnych, a nawet płci. Przez kapitał ludzki możemy rozumieć wiedzę, zdolności, zdrowie czy nawyki człowieka, które przyczyniają się do wzrostu jego zdolności produkcyjnej. Są to możliwości dostosowawcze do zmian w otoczeniu oraz kreacja nowych rozwiązań, czyli przedsiębiorczość. Jest zdeterminowany genetycznymi cechami populacji. Kolejnym, ważnym elementem rynku pracy jest wielkość i struktura bezrobocia, która jest przedmiotem moich badań i dlatego, obszernie zajmę się nią później. Ostatnim elementem, który składa się na rynek pracy jest podział pracowników na pracujących w poszczególnych sektorach gospodarki.
Rynek pracy ma pewne funkcje, które realizuje. „Dla ludzi występujących z podażą pracy stwarza on możliwość otrzymania dochodów, a dla firm zgłaszających popyt na pracę jest on źródłem tego podstawowego czynnika wytwórczego.” W tym miejscu pojawiają się dwa zasadnicze pojęcia: popyt i podaż tworzące rynek konkurencyjny.
Oczywistym jest, że rynek składa się z wielu kupujących i wielu sprzedających. Sprzedający i kupujący poszukują okazji i są gotowi wejść na rynek, gdy taka okazja się nadarzy. Aby można było nazwać rynek konkurencyjnym musi on spełniać pewne zasady, a mianowicie musi on obejmować znaczną liczbę rzeczywistych lub potencjalnych konkurentów oraz zapewnić swobodę wejścia (nie posiadać żadnych prawnych lub ekonomicznych barier wytwarzania i sprzedaży dóbr). Popyt dla przeciętnego człowieka jest to po prostu to czego on chce. W makroekonomii pojęcie to ma znacznie szersze znaczenie. Popyt jest odwrotną relacją pomiędzy ceną dobra lub usługi, a ich ilością, którą konsumenci są skłonni nabyć na danym odcinku czasu, przy założeniu, że wszystkie inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostaną bez zmian. Zakłada się, że występuje ujemna relacja między ceną, a ilością. Prościej mówiąc jeśli cena podnosi się - ilość sprzedana automatycznie spadnie.
Popyt można przedstawiać na różne sposoby, sam w sobie nie jest jednak ilością, a relacją. Można go przedstawić jako zestaw różnych ilości konkretnego dobra, które konsumenci kupują przy różnych, zmieniających się cenach. Gdy cena idzie w dół, wielkość zakupów wzrasta i na odwrót.
[Tabela strona 49]
Przedstawiona tabela pokazuje popyt na pomidory w rejonie Nowego Jorku. Środkowa kolumna przedstawia potencjalne ceny, a prawa liczbę zakupionych buszli przy określonych cenach. Cela rośnie od zera do 11$ natomiast liczba buszli maleje od 110.000 do zera.
[Rysunek 3.1 strona 51]
Na powyższym rysunku widzimy popyt przedstawiony w postaci krzywej. Jest to najczęstszy sposób przedstawiania popytu. Cena znajduje się na osi pionowej wykresu, natomiast ilość na poziomej osi. Możemy zauważyć, że krzywa o ujemnym nachyleniu idealnie odzwierciedla odwrotną relację pomiędzy ceną a ilością, o której pisałam wcześniej. Założenie to wynika z dwóch powodów. Po pierwsze podczas gdy cena jednego dobra obniża się, natomiast ceny pozostałych dóbr pozostają niezmienne rośnie siła nabywcza konsumentów rośnie. Następuje efekt dochodowy - więcej klientów będzie stać na dane dobra, oraz jeden klient będzie mógł kupić więcej sztuk tego dobra. Po drugie gdy cena danego dobra obniża się (nadal przy założeniu niezmienności pozostałych cen) klienci zastąpią nim inne dobra. Takie zachowanie konsumentów nazywamy efektem substytucji.
Jednakże cena nie jest jedynym czynnikiem, dla którego konsument zakupi dany towar. Ważne są osobiste gusty lub preferencje, ceny innych dóbr, dochody konsumentów, ich liczba ora oczekiwania. Na popyt niektórych dóbr wpływ może mieć nawet tak pozornie nieznaczący czynnik jak pogoda, np. rzadko kiedy lodu kupujemy zimą. Jakiekolwiek zmiany czynników, które wyżej nadmieniłam będą miałby wpływ na wzrost (graficznie wyraża się przesunięciem krzywej popytu w prawo) lub spadek (graficznie wyraża się przesunięciem krzywej popytu w lewo) popytu.
[Rysunek 3.2 strona 52]
Wzrost popytu może być spowodowany różnymi zdarzeniami jak np.
- wzrostem atrakcyjności dobra dla klienta, jeżeli konsument naprawdę pragnie lub potrzebuje danego dobra, kupi je za każdą cenę
- wzrostem ceny dóbr substytucyjnych
- wzrostem dochodów konsumentów i wiele innych.
W tym miejscu chciałabym przejść do omówienia kolejnego pojęcia, o którym wspomniałam wcześniej, a mianowicie pojęcia podaży. Ogólnie rzecz biorąc podaż jest to relacja pomiędzy ilością towaru, który są w stanie zaoferować sprzedawcy, a ceną po jakiej chcą dane dobra sprzedać. Ważnym czynnikiem w tej relacji jest również czas. Podobnie jak przy rozważaniu pojęcia popytu, także i tutaj ważnym założeniem jest niezmienność innych zjawisk na rynku. Koszty wytwarzania wzrastają wraz ze wzrostem ilości produkowanej, zakłada się zatem iż jest to relacja dodatnia. Podaż jest również zależna od ceny, można głosić twierdzenie, że jeśli rośnie cena, sprzedawcy są skłonni sprzedawać większą liczbę towarów. Podaż podobnie jak popyt może być przedstawiana na różne sposoby, zarówno jako tabela jak i jako krzywa. Najczęściej przedstawiana jest jako krzywa biegnąca górę, jeżeli na osi pionowej wyskalowane są ceny, a na poziomej ilości dóbr jakie oferują producenci.
[ Rysunek 3.3 str 54 ]
Ilość towarów jakie producenci są w stanie sprzedawać jest w ścisłej zależności od kosztów produkcji, jakie będą oni ponosić. Poprzez zwiększenie produkcji zwiększymy jej koszty, poprzez większą ilość potrzebnych do tego materiałów. Dlatego też firmy nie zwiększą swojej produkcji o ile nie będą w stanie pokryć jej kosztów wyższą ceną sprzedawanych dóbr. Ze względu na to krzywa podaży jest krzywą rosnącą.
Wydaje mi się, iż rozważyć powinnam też inne podstawowe pojęcie jakie będzie mi potrzebne do dalszych rozważań na temat rynku pracy, a jest to pojęcia kluczowe dla mojego tematu i ściśle związane z powyższymi pojęciami popytu i podaży. Myślę mianowicie o „konkurencji”. „Konkurencja” to słowo spotykane na różnych płaszczyznach, jednak jego geneza mieści się właśnie w naukach ekonomicznych. Jest to „proces, w którym podmioty rynkowe współzawodniczą ze sobą w zawieraniu transakcji rynkowych poprzez przedstawianie korzystniejszej od innych podmiotów oferty rynkowej celem realizacji swoich interesów”. Dotyczy ona obu stron zawieranej transakcji: zarówno konsumentów (przykładowo aukcja internetowa) jak i przedsiębiorców. Jest podstawą wolnego rynku, zakładającego wolność współzawodnictwa podmiotów gospodarczych. W teorii mamy do czynienia z modelem konkurencji doskonałej. Cechą charakterystyczną konkurencji doskonałej jest przekonanie zarówno kupujących jak i sprzedających, że ich indywidualne decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową.
W powyższych rozważaniach skupiłam się na ogólnikowym zrozumieniu słowa „podaż”. W tym miejscu chciałabym rozszerzyć to pojęcia do „podaży pracy”. Niczym nowym nie będzie stwierdzenia, iż ludzie podejmują się pracy, aby zyskać środki do utrzymania siebie i swoich rodzin, do zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych, zaczynając od tych najbardziej podstawowych, kończąc na luksusowych. Podaż pracy spowodowana jest popytem na dobra konsumpcyjne. Opisując to pojęcie jednak bardziej podręcznikowo, możemy powiedzieć, iż podaż pracy to liczba osób, które będą pracować na określonych warunkach za określoną stawkę, w danym okresie czasu. Warto wspomnieć o „kosztach alternatywnych”. Jeśli człowiek dowie się, iż godzina oglądania telewizji przynosi mu więcej przyjemności oraz korzyści niż godzina pracy, na pewno wybierze oglądanie filmu. Natomiast pracując więcej mamy mniej czasu na konsumpcję, która może być bardziej zróżnicowana dzięki większym dochodom. Konsumpcja dóbr zakupionych za ostatnią godzinę pracy nie sprawia takiej przyjemności, jak konsumpcja dóbr zakupionych za pierwsze jej godziny. Tak więc, gdy rezygnujemy z czasu wolnego na rzecz zarobku, pracy to godziny rozrywek, na które sobie pozwalamy, niosą z sobą coraz większą użyteczność krańcową w porównaniu do sytuacji, w której mamy więcej czasu wolnego. Uzyskana w ten sposób konsumpcja charakteryzuje się natomiast coraz to mniejszą użytecznością krańcową.
Wiele jest czynników wpływających na to, czy człowiek wybierze pracę czy przyjemności. Pierwszym z nich i wydaje mi się, że najważniejszym jest stawka, czyli dochód przepracowany za określoną jednostkę pracy (godzinę, tydzień, miesiąc). Zależność jest dosyć prosta i logiczna: im więcej zarabiamy (na daną jednostkę czasu) tym chętniej podejmujemy się określonej pracy. Jeżeli rezygnujemy z pracy na określonej przestrzeni to teoretycznie rezygnujemy z zarobku - ponosimy koszt czasu wolnego, określane jest to stawką płac. Są oczywiście wyjątki (macierzyńskie, chorobowe itp.), o których jednak nie chciałabym tutaj szczegółowo pisać. Zauważmy jednak zależność: wyższa stawka płac oznacza tańsze dobra i usługi konsumpcyjne, ale wyższy jest koszt alternatywny czasu wolnego.
Kolejnym czynnikiem, o którym wspomniałam już wcześniej jest koszt określonych dóbr i usług. Im wyższy tym konsument na mniej może sobie pozwolić.
Płacą nominalną nazywamy łączne wypłaty pieniężne i wartość świadczeń zaliczanych do wynagrodzenia, wypłacone pracownikowi w określonym czasie (miesiącu, roku), liczone w walucie bieżącej danego kraju. Płaca realna natomiast to suma wartości dóbr i usług, jakie można nabyć przy danych wielkościach płacy nominalnej w różnych porównywalnych okresach. Różnica między płacą realną a nominalną wynika ze zmiany siły nabywczej pieniądza. Prościej ujmując płaca nominalna to ilość pieniędzy, jaką pracownik odbiera w kasie w dniu wypłaty, czyli po prostu pensję wyrażoną w konkretnych jednostkach pieniężnych ,np. w złotych. Płaca realna jest to ilość produktów, jaką można kupić za pieniądze stanowiące płacę nominalną, czyli właśnie za tę otrzymaną w kasie pensję.
Czynnikami demograficznymi wpływającymi na podaż pracy są głównie przyrost naturalny, saldo migracji, czynniki geograficzne (np. miejsce zamieszkania miasto-wieś) oraz system szkolnictwa i kształcenia zawodowego. Podaż pracy zależy od:
- ilości osób, które znajdują się w wieku produkcyjnym;
- od posiadania przez uczestników rynku pracy alternatywnych, niezwiązanych z pracą dochodów.
Mechanizmy kształtujące rynek pracy
Pojęcie bezrobocia oraz jego mierniki
David R. Kamerschen, Pichard B. McKanzie, Clark Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność“, Gdańsk 1991, str. 4
David R. Kamerschen, Pichard B. McKanzie, Clark Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność“, Gdańsk 1991, str. 47
Cyt.: www.sjp.pl , 19.01.2011
http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/17/13.pdf , 19.01.2011
Cyt.: http://www.sciaga.pl/tekst/22850-23-rynek_pracy_i_jego_elementy, 19.01.2011
David R. Kamerschen, Pichard B. McKanzie, Clark Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność“, Gdańsk 1991, str. 49
David R. Kamerschen, Pichard B. McKanzie, Clark Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność“, Gdańsk 1991, str. 50
David R. Kamerschen, Pichard B. McKanzie, Clark Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność“, Gdańsk 1991, str. 50
http://www.zgapa.pl/zgapedia/Poda%C5%BC.html, 27.01.2011
David R. Kamerschen, Pichard B. McKanzie, Clark Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność“, Gdańsk 1991, str. 54
Cyt. http://pl.wikipedia.org/wiki/Konkurencja_%28ekonomia%29, 27.01.2011
Cyt. http://www.sciaga.pl/tekst/22850-23-rynek_pracy_i_jego_elementy, 27.01.2011
M. Góra , U. Sztanderska; Wprowadzenie do analizy rynku pracy - przewodnik; Warszawa 2006