FIODOR DOSTOJEWSKI „ZBRODNIA I KARA”.
1. Kształt artystyczny czyli czy „Zbrodnia i kara” jest powieścią kryminalną?
Dostojewski tworzył swe powieści odwołując się do wielu tradycji. „Zbrodnia i kara” zbudowana jest, formalnie biorąc, na klasycznej intrydze kryminalnej, ale pozostały w niej jedynie zewnętrzne atrybuty tego gatunku, klasyczna powieść kryminalna to intelektualna łamigłówka, której celem jest roztrzygnięcie zagadki zbrodni, co w oczywisty sposób wyklucza zarówno psychologizm, problematykę etyczną, jak i filozoficzną: zbrodniarz rozmyśłający, a tym bardziej przeżywający swój czyn nie może być bohaterem powieści kryminalnej. Moment ujęcia zbrodniarza jest w powieści detektywistycznej finałem fabuły, a detektyw to wyłącznie przemyślny tropiciel zabójcy, nie zaś- jak Porfiry Pietrowicz - jego partner w zasadniczej dyspucie.
Autor „Zbrodni i kary” w specyficzny sposób kreuje swego głównego bohatera „obudowując” go drugo- i trzecioplanowymi postaciami, tworzącymi koncentryczne i gradacyjne stopnie idei. W ten sposób nurtujący Raskolnikowa problem odnowy ludzkości został rozpisany na kilka głosów, on sam i czytelnik otrzymali poglądową ilustrację tego, co wyprodukował w teoretycznych spekulacjach.
2. Nowy („fantastyczny” wedle określenia Dostojewskiego, inne to psychologiczny) realizm.
Odmienie niż współcześni widział Dostojewski rzeczywistość i inaczej pojmował postulat realizmu - sztandarowe hasło literatury rosyjskiej jego czasu. Wspólczesny realizm widział jako rejestrację zjawisk powierzchniowych i incydentalnych, jemu natomiast zawsze chodziło o sięganie do głębi spraw zasadniczych, odkrywanie ich ich istoty.
Realizm Dostojewskiego określa się dziś mianem „fantastycznego” i w nazwie tkwi pozorny paradoks. Metoda autora „Zbrodni i kary” polegała na penetrowaniu głębszych warstw rzeczywistości w jej skrajnych - jak sam to określał - „fantastycznych” symptomach. Zjawiska, rzeczy, krąg realiów, stają się w ten sposób często znakiem głęboko ukrytych sensów, są nosicielami pewnej wartości naddanej, a skandal, zbrodnia, nieobliczalny czyn są erupcją najgłębszej istoty ludzkiego „ja”, stanowiąc konsystencję prawdy, najwyższy stan jej artystycznego skupienia.
Determinowało to również cechy gatunkowe prozy Dostojewskiego. Autor „Zbrodni i kary” zerwał z tradycjami „powieści rodzinnej” i odszedł od epicko-erudycyjnej prezentacji literackich postaci. Bohater Dostojewskiego od samego początku akcji jest osobowością uformowaną, co oczywiście nie oznacza statyczności. Wprost odwrotnie: osobowość to maksymalnie dynamiczna, otwarta, nie przestająca zaskakiwać nieoczekiwaną zmiennością swych zachowań. Klasyczne potwierdzenie tej obserwacji znajdziemy w postaci Raskolnikowa.
W prozie Dostojewskiego uderza wyjątkowo kompresja czasu, natłok zdarzeń, ich niewiarygodne tempo. Wydarzenia „Zbrodni i kary” trwają około dwóch tygodni. To wyjaśnia, dlaczego tak dominujące miejsce zajmuje tu tragiczna kolizja i katastrofa, a nie spokojny dystans obiektywnej narracji.
Realizm Dostojewskiego ma bardzo niejednorodny charakter. Wielką rolę w „Zbrodni i karze” odgrywa np.poetyka nastroju, ekspresjonistyczna eskalacja emocji, werystyczna opisowość czy symbolika.