Archeologia powszechna - Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie- wykłady III rok- semestr zimowy- dr J. Gackowski.

Literatura:

• K. Jażdżewski, Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław 1981.( młodszy okres ep. brązu i wczesna ep. Fe).

• J. Dąbrowski ,Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu, Wrocław 1972.( do VI br ).

• M. Gedl, Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie (od str.117 do końca ).

• M. Gedl, DieHalshtat ein Frische…………,zeszyty naukowe UJ t, 48 , Kraków 1991.

• J. Chohorowski, Ekspansja kimeryjska na tereny Europy Środkowej, Kraków 1993.

• J. Chohorowski, Europa Środkowa na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Ziemie polskie w wczesnej epoce żelaza, Poznań 1992, s.9-22.

• B. Gediga, D. Piotrowska, Kultura symboliczna kręgu kultur pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej 2000 r.

• H. von den Bomm, Heuneburg nad górnym Dunajem a chronologia późnego okresu halsztackiego Ziemie polskie w wczesnej epoce żelaza, Poznań 1992, do s. 70.

• H.von den Bomm, Zjawiska antropomorfizacji w okresie halsztackim, Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych razem czy osobno,Warszawa1995,s 43- 54.

• T. Malinowski, Niektóre zagadnienia rozwoju kultur u schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych razem czy osobno,Warszawa1995 ,s 19-36.

06.10.05 Wykład nr I

Północ	Górny Dunaj	Dunaj Środkowy	Strefa egejska/anatolijska
III EB	Ha1/Ha2*młod.ok Br	II okres późnej ep.Br	Wczesna ep. Fe/bez haD
IV EB	HaB	III okres późnej ep.Br	Wczesna ep. Fe/bez haD
V EB	HaB2/B3	I okres wcze. ep. Fe	Wczesna ep. Fe/bez haD
VI EB/wcze. Fe	HaC/wcze. ep. Fe	II okres wcze. ep.Fe	ak

Ryc. 1. Chronologia relatywna ( chronologia `N')

HaB3- młodsza ep.br dla Austriaków.

Ha2 traktowany jest jako młodsza ep. br.

Na `N' polski ciężko jest wydzielić zabytki pochodzące z wczesnego, środkowego i późnego latenu.( brak możliwości)

Pradzieje Europy

II- ga połowa II tyś BC a 300r. BC autorzy przyjmują, iż jest okres rozwoju cywilizacyjnego, kształtowania się podstawy cywilizacji Europejskiej- charakter regionalny, przemiany etniczne.(brak źródeł)

Zaznacza się wyraźnie proces usamodzielnienia się wielu obszarów Europy pod wpływami Azji Mn na rzecz związku egejskiego, jest to okres upowszechnienia się brązu i żelaza ( produkcja dóbr rzutowała na charakter wymiany nie koniecznie handlu ).

W Polsce jest okres szczytowego rozwoju wyrobów brązowych-wymienna produkcja dóbr ( nie tylko względy ekonomiczne)

Brąz w Europie to przełom III/II tyś BC, w południowej 1600-1500r BC.

Fe poza obszarem Europy `S' i `S-E' w powszechny użytek wchodzi w połowie I w. BC- nie jest to wejście konkurencyjne, być może nie znana była wartość Fe. Konkurencyjne są natomiast przedmioty z materiałów mineralnych.

Strefa leśna jej początek to późna ep. kamienia i trwa ona w głąb ep.Br ma ona charakter religijny jak i kulturowy. W strefie tej narzędzia z surowców mineralnych a te z poroża naśladowały importy miedziane.

W Europie mamy problemy z rozróżnieniem miedzi od brązu!

Epoka brązu na „S” to ośrodki na Krecie i w Mykenach.Kontakty cywilizacji Krety i Myken; szlak wymiany dóbr wiódł na `W' do poł. Hiszpanii i W. Brytyjskich ( złoża cyny), na `N” przez Kotlinę Karpacką do Sambii a na `W' do Jutlandii ( dwa odgałęzienia utrzymują się aż do V okr. Ep. Br. ).Sambia i Jutlandia to głównie bursztyn i miedź. Szlak miały oplatać i wywodzić się z Troi i ośrodków zachodnioazjatyckich

Ośrodki metalurgiczne -wschodnio alpejski ( II poł. II tyś) i siedmiogrodzki -wykorzystywanie własnych złóż z zastosowaniem stylistyki „S” którą przekazywano dalej na „N”. Na `W' wpływy z cywilizacji Azji Środkowej objęły obszar Zakaukazia i Kaukazu ( najstarszy ośrodek przetwórstwa Cu i Br w Euroazji).

Na teren `S-W' Syberii i `S' Uralu istniał dość stary ośrodek metalurgiczny. Jego oddziaływania to drugie tysiąclecie do ostatnich wieków p.n.e. Sięgał on na zachodzie po obszary Polski, Białorusi i Litwy, a na wschodzie po Kamę.

Około 1500-1400 BC w dorzeczu środkowego i górnego Dunaju, dorzecza Odry i górnego Renu rozwijały się konglomerat k. mogiłowej. Na jej obszarze w późnych wiekach zaznacza się krąg k. popielnicowych i kurhanowych. Kontynuacją kultury mogiłowej jest kultura pól popielnicowych i kurhanowych.

Początki stabilizacji kulturowej i osadniczej to.1500-1400BC dała ona podstawę do ugruntowania sytuacji kult. Osad. i umożliwiła późniejsze powstawanie etnosów takich jak np. Celtowie i proto Celtowie.

W obrębie Kotliny Karpackiej istnienie grupy mogiłowej wiązało się z przybyciem ludności z `W'. Na `N' na terenie Niżu Niemieckiego, Półwyspu Jutlandzkiego i Półwyspu Skandynawskiego strefa kultur nordyjskich. W trzecim okresie epoki brązu jest to obszar kształtowania się etnosu pragermańskiego.

W środkowej i `E' Europie w poł. II tyś BC powstaje kultura sośnicka, trzciniecka i komorowska. Na `N' od zespół sośnicko-komorowskiego istniały ugrupowania ugrofińskie i prafińskie (ludy te od czasu do czasu włączały się do kształtowania kultur europejskich). Na `W ` są lokalne gr. o charakterze mogiłowym, które łączą się z kręgami celtyckimi.

W Europie środkowej istniały ludy Wenetów i Prawenetów. Dochodzi do ich zaniku, gdyż prawdopodobnie mieli być oni zwalczani lub zasymilowani przez kultury postłużyckie. Wszystko to opiera się na badaniach językoznawczych, źródłach archeologicznych i antropologicznych.

Ok poł. XIV BC na obszarze środkowego Dunaju i obszarze występowania kultur mogiłowych dochodzi do ukształtowania się kręgu kultur pól popielnicowych. Najstarsze znalezisko k.k.pól popielnicowych to kultura pilińska z pogranicza Węgier i Słowacji ( skraj k. mogiłowej ale w strefie silnych oddziaływań z `S'). W następnych stuleciach k. ta rozszerza się w rejony górnego i środkowego Renu a także górnego Dunaju-upowszechnienie ciałopalenia i zróżnicowanie językowe

. W dorzeczu Odry Wisły oraz Bugu powstała kultura łużycka ( niektórzy wywodzą ją od kultury popielnicowej), `E' części Łużyc to prasłowiańszczyzna ( Ukraina- zespół komorowsko -sośnicki ).

Od II połowy XIII w BC obszarem przemian gospodarczych i społecznych stała się Europa `E' i basem M. Śródziemnego. Dochodzi do przesunięcie ludu z Kotliny Karpackiej ku południowi. Wędrówka Dorów- przyczyniła się do upadku k. mykeńskiej- upadek ośrodków kulturowych ( Troja 7b), gospodarczych oraz handlowych. W strefie śródziemnomorskiej w wyniku działalności Dorów zanika żegluga i dochodzi do upadku k. kreteńskiej. Przemiany te dotyczą również Azji Mniejszej w wyniku, czego dochodzi do upadku Hetytów.

Małe grupy ludnościowe przesuwają się z Kotliny Karpackiej na półwysep Apeniński dochodzi do powstania ludu etruskie. Przemiany te doprowadzają do przerwania kontaktów z `S'- usamodzielnienie się wielu ośrodków europejskich.

VIIIw. BC rozwój strefy europejskiej (okres submykeński, protogeometryczny i geometryczny-podobieństwa stylistyczne na obszarze alpejskim).

Na Półwyspie Bałkańskim kształtuje się samodzielna kultura pratracka a na `W' kultura PraIlirów.

Na 'S' Półwyspu Iberyjskiego krystalizują się przodkowie historyczni Iberów.

IX/VIII w BC to okres stabilizacji osadniczej, samodzielny rozwój strefy gospodarczej i mieszkaniowej. Europa `E' to Strefa leśna, środkowy Ural kontakty ze Skandynawią przez Europę „S” ( ośrodek produkcji brązu)

W pocz. I tyś BC wzrost roli Kaukazu inspiracja środkowej Azji. W basenie M. Środziemnego pomiędzy II tyś BC a schyłkiem naszej ery dużą rolę odegrali Fenicjanie- kolonizacja .

VIII w. BC w Azji pojawiają się Kimerowie ludy koczownicze znad M.Czarnego.

W okolicy Kaukazu i Podkaukazu, „E” Alpy, Kotlina Karpacka powstaje kultura stepowa- duży wpływ Kimerów ( powiązani są oni ze Scytami)

W V w dochodzi do upowszechnienia przedmiotów metalowych aczkolwiek pojawiają się one już VII wieku.

13.10.05

Wykład nr II- Wiek VIII i VII epoki brązu.

VIII w BC-

1. Istotna przemiana cywilizacyjna dotykająca sporą cześć Europy. Rozpowszechnia się produkcja Fe ( produkcja darniowa) przede wszytkim broń i narzędzia( jeżeli chodzi o brąz to początkowo były to różnego rodzaju precjoza).

2. Kultura łużycka - przemiany społeczno cywilizacyjne np. inny system osadnictwa i produkcja brązownicza.

3. Kolonizacja grecka obejmuje środkową część wybrzeży śródziemno morskich a od VII w BC czarnomorskich ( doprowadza ona do rozpowszechnienia się nowych technik, stylistyki, kultury duchowej, sztuki w znacznej odległości od Grecji macierzystej)

4. W obrębie Półwyspu Apenińskiego rozwijają się kultury z których krystalizuje się kultura etruska.

5. Kultury mogiłowe przekształcają się w tzw. cywilizację halsztacką.

Cywilizacja ta dzieli się na dwa substraty: 1) zachodni to tereny górny Renu i Dunaju -Praceltowie. 2)wschodni to zachodnie tereny kotliny Karpackiej i strefa przyadriatycka ( macierzysty obszar Ilirów, zostają oni później zepchnięci przez ludność Celtycką na wchód). Zachodnia strefa halsztacka to `E' Czechy i Morawy - cmentarzyska wyłącznie kurhanowe. W północnej części kultury Karpackiej i dorzecza Dniestru zauważalny jest nacisk w kierunku `N-E' (ośrodek krakowski ) Trakowie. Powstają ośrodki etniczno- kulturowe 1) Praceltycki, Prailiryjski i Tracki. Ten ostatni ośrodek ten dzieli się: 1) strefę `N- niemal cała Bułgaria. 2 ) strefę `S'- `E' cz. Kotliny Karpackiej ( nie jest to czysta kultura).

6. `N' wybrzeża M. Śródziemnego wchodzą w kontakty z Grekami co stymuluje rozwój

społeczeństw Celtyckich.

7. Pojawienie się ośrodków Celtyckich ( LaA i B ) staje się przyczyną upadku ośrodka siedzmiogrodzkiego ( duże znaczenie dla Europy środkowej i wschodniej- metalurgia).

8. Wpływy halsztackie również widoczne są na Śląsku ( kultura łużycka) duże znaczenie szlaku bursztynowego ( Niemcy i na `E' do Jutlandii - k. Nordyjska ) uaktywnia się nowa gałąź prowadząca do Sambii ( jest to powiązane z kręgiem kultur pól popielnicowych ).

9. Ha C jest to czas największego wpływu tej cywilizacji w Polsce, Ha D już mniejszy. Pojawienie się kultury pomorskiej, której grupa wielko wiejska pod względem stylistycznym zostaje włączona do kultury łużyckiej.

Koniec VII w BC.

1. Z 'N' stepowej strefy nadczarnomorskiej dochodzi do ostatecznego wyparcia Kimerów.

Przenoszą się oni na zachód Kotliny Karpackiej. W lukę nadczarnomorską wkraczają Scytowie. To za sprawą Scytów na obszarze stepowym Europy pojawiają się elementy z obszaru M. Śródziemnego. Jak to dowiadujemy się od Herodota Scytowie dominują na `E'. Scytowie zamieszkiwali obszary stepów euroazjatyckich nas `E' od M. Kaspijskiego.

Poł VII w BC.

2. Inwazja Scytów na Azję Środkową -50letnia okupacja.Po tym czasie wycofują się oni przez Kaukaz na `N'i osiedlają się oni na obszarze między dolnym Dniestrem a ujściem Donu w tzw. strefie stepowo leśnej. Dochodzi do stabilizacji Scytów tzw. federacja Scytyjska. Zauważalny staje się tu wpływ na k.p.popielnicowych ( pierwsza fala Scytów pojawia się w `E' części Kotliny Karpackiej około 570-560 r. BC). Według Herodota w latach 513-512 r.BC miała miejsce nieudana wyprawa Persów na Scytów ( wojna psychologiczna).

Reperkusją po 513-512 r.BC była expansja Scytów na `W' na obszary kultury łużyckiej. Czego dowodem mogą być między innymi dwa typy osadnictwa 1) obronne jak w Scinie 2) spokojne- grupa tarnobrzeska.

3. Po 512 r. BC dochodzi do spadku znaczenia ,,szlaku bursztynowego,,( przez Bramę Morawską na Śląsk, Wielkopolskę, d. Wisłę do zat. Gdańskiej i płw. Sambijskiego), aktywuje się natomiast odnoga nadłabska- wpływy Scytów.

V/IV w. BC

4. Pojawiają się Sarmaci z nad Wołgi.

5. W VI w. BC expansja kręgu kultur pól popielnicowych na zachód. Obejmuje ona `S-W' W. Brytyjskich i część Półwyspu Iberyjskiego. Archeolodzy angielscy i francuscy uważają te obszary za kolebkę Scytów. W Vw. `S' i środ. części Półwyspu Iberyjskiego dochodzi to ukształtowania ugrupowania Ibero -Celtów.

6. W V w. `W' ugrupowania kręgu kultur pól popielnicowych przekształcają się w ugrupowania kurhanowe.

7. IV/ III w.BC expansja Celtów na Półwysep Apeniński ( przejście przez Alpy) i równoleżnikowo w kierunku Kotliny Karpackiej. Przez Bałkany trafiają oni również do Azji Mniejszej.

8. CYWILIZACJI LATEŃSKIEJ- kultura Celtycka rozprzestrzenia się szybciej niż ludność a ludność obca ma uświadomioną potrzebę przejęcia nowinek stosowanych przez Celtów. Taką ludność określa się mianem Cywilizacji Lateńskiej!!!

9. Od V w. BC z Jutlandii i `N' części obszaru Niż Niemieckiej szerzy się kultura jastorfska uważaną przez niektórych KULTURA za Pragermanów. Mieli oni dotrzeć na obszary Polski w środkowym latenie i młodszej okresie przedrzymskim.

10. Połowa I tys. BC. Pojawiają się kompleksy kulturowo- osadnicze udokumentowane źródłami antropologicznymi ( fizycznymi i kulturowymi), archeologicznymi, językoznawstwa porównawczego, ono-i topomastyki, przekazy pisane przez historyków starożytnych np. Herodota. Można je łączyć z etnosami np.; kręgu kultur pól popielnicowych.

11. To właśnie rozpowszechnienie się kultury celtyckiej utworzyło właściwą epokę Fe.

27.10.05

Wykład nr III- Sytuacja kulturowa na przełomie II/III ok. epoki brązu ( chronologia północna) lub Ha1/Ha2.

Kultura egejska- Grecja, Cyklady, Kreta, zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej. Od 1500BC rozpoczyna się okres późnomykeński I lub późno helladzki I. Grecję zamieszkiwały wówczas plemiona Achajów- tworzące zróżnicowane grupy społeczne. Przeważała u nich hodowla. Mieli wysoki poziom rzemieślnictwa i handlu wymiennego. Posiadali siłę roboczą o charakterze niewolniczym. Zmarłych chowano w grobach kopułowych- Mykeny. Budownictwo to architektura monumentalna np. tzw. mury cyklopowe. Obfite pałace- Pylos, Tyryns. Tworzono osiedla otwarte a na wzgórzach osiedla otoczone były murami obronnymi. Produkcja sctricto rzemieślnicza, złotnicza i brązownicza wytwarzana w pobliżu wychodniach złóż.

W 1450/1400 BC ulegają zniszczeniu wszystkie pałace o charakterze środkowomykeńskim. Było to związane z wybuchem wulkanu na Sardynie oraz licznymi trzęsieniami ziemi, ( choć nie jest to pewne - niektórzy badacze skłonni są za teorią rabunku). Ślad zmiany oblicza kulturowego Krety to liczne miasta porzucone a w niektórych zauważa się znaczne zwiększenie liczby ludności. Zauważa się także odbudowę niektórych miast np. Knossos. Pojawiają się budowle w typie megaronowym, groby szybowe. Nowością po interwencji greckiej to tolosy. Kreta nadal jest w obrębie szlaków morskich, łączących ją z Grecją, Egiptem i Azją Mniejszą. Zauważa się zwiększoną budowę pałaców.

Wytwory późnomykeńskie docierają do Italii, Sardynii, Wysp Brytyjskich, Jutlandii i Kotliny Karpackiej oraz Fenicji i Egiptu. Szlak bursztynowy o proweniencji wczesnobrązowej 0funkcjonuje do środkowej epoki brązu- cywilizacja mykeńska połączona jest z bursztynowymi wybrzeżami Jutlandii i Sambii. Północne wybrzeża Adriatyku wydzielają dwie zasadnicze odnogi - pierwsza o tradycji wczesnobrązowej biegła do ujścia Wisły ( słabo uzasadniona), druga w kierunku Jutlandii i ku Wyspom Brytyjskim.

Od środkowej epoki brązu zanika pod wpływem Krety Troja ( nadal centrum handlowe- Schilmann -Troja VI- łączy się z wymianą między Europą południową a Azją Mniejszą).

W okresie wczesnych Myken- oddziaływania wśród wybrzeży.....1600 BC- udokumentowane śladami handlowymi na wschód po Lewant, Egipt a na zachód po Półwysep Apeniński i Sycylię. Wymiana po 1400-1350 BC to handel zorganizowany na dużą skalę. Achajowie zakładali liczne kolonie na wyspach morza Jońskiego i zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej. Kolonia Achajów powstała również na południu Italii.

Na północy Kotliny Karpackiej na przełomie Ha1/Ha2- na przełomie brązu III /II pojawia się kultura Witenberg, zaś około 1200 z kawałkiem BC kultura Montelu. Kultura Otomanii to okres 1100-1050 BC a wczesnobrązowa kultura Periam Penicia pojawiła się na Rumunii. We wszystkich wymienionych kulturach notowane są elementy anatolijsko- bałkańskie oraz widoczne są elementy obronności i wznoszenia osad na wzgórzach nad tarasami rzecznymi.

Kultura Witenberg posiadała rozwiniętą metalurgię.

Kultura Periam Penicia posiadała telle wielowarstwowe, domostwa w kształcie kwadratu - tzw. megarony. Dominował obrządek szkieletowy, ale po 1350-1300 BC powszechne staje się ciałopalenie(kul. Witemberg - najlepiej udokumentowana).

Największe znaczenie ma kultura Otomanii - filtracja jej na północ. Gospodarczo to rolnicy uprawiają przeważnie duże przestrzenie, choć mniejsza uprawa jest też znana. Produkcja brązownicza własna, choć są podatni także na depozyty przedmiotów brązowych. Liczne osady obronne budowane na strategicznie istotnych miejscach.

Mykeńskie oddziaływania w Karpatach łączono z egejską penetracją idącą z północy.Na północy budowano osiedla obronne z planowaną zabudową wnętrza oraz murowanymi ścianami. Dość liczne narzędzia brązownicze znajdowane są na owym terenie. Koło Koszyc osiedla miały obwarowania o charakterze murowanym. Rozwinięta produkcja z brązu, kości, rogu-motywy na nich stylistycznie mykeńskie ( koła szprychowe).Wpływ południowy w Kotlinie Karpackiej.

Pochodzenie kultury Montelu i Otomanii jest związane z infiltracją kultury katakumbowej ze wschodu. Kultura katakumbowa- wczesnobrązowa z Kotliny Karpackiej- to groby katakumbowe.

Kultura mogiłowa zajmowała znaczną część Europy zachodniej i środkowej. Czas jej istnienia nie jest do końca dokładnie wyznaczony ( 1460/1450 +/- 50 -1400 BC) Zwiazki kul. mogiłowej to szereg dróg regionalnych. Na południu zespoły kul. mogiłowej sięgają Alp, na wschodzie Kotliny Karpackiej (niemal na całej jej terenie), na zachodzie dochodzą do dorzecza Renu. Kultura mogiłowa wykształciła się w wyniku ujednolicenia szeregu ugrupowań nadreńskich i naddunajskich. Nad środkowym Dunajem doszło do ekspansji ludności z zachodu, co miało spowodować na wschodzie upadek Unietyc i powstanie kultury mogiłowej. Załamaniu w tym rejonie uległy oddziaływania anatolijsko- bałkańskie. Przemieszania ludnościowe w dość niewielkim stopniu dotykają wschodniej części Kotliny Karpackie. Obrządek pogrzebowy w kul. Mogiłowej jest dość widocznie zróżnicowany- podstawę stanowią kamienne lub naziemne mogiły ( w zachodniej części przeważa obrządek szkieletowy, a we wschodniej dominuje ciałopalenie- wpływy wsch. części Karpat). Gospodarka- to dominacja hodowli. Osiedla na mało urodzajnych glebach na partiach wyżynnych. Znamy bardzo mało osad owej kultury, co świadczy o niestałym trybie osadniczym owej ludności. Najbardziej znane osady danej kultury to, np. Bogenberg, Mecloff ( charakter nizinny). Cmentarzyska zajmują bardzo duże obszary-, co świadczy, że były to cmentarzyska wielopokoleniowe. Najwięcej takich cmentarzysk znajduje się na pograniczu niemiecko- francuskim. Są to cmentarzyska kurhanowe z obecnością kilkuset kurhanów na jednym cmentarzu. Dane cmentarzyska są w dość znacznym stopniu poznane, przez przeprowadzenie wieloletnich badań. Produkcja brązownicza- to lokalne formy broni i ozdób. Często wyroby znajduje się w znacznej odległości od miejsca produkcji (podobnie jak w kulturze łużyckiej). Obszar w dorzeczu Odry, podobnie jak w południowej Skandynawii.

Metalurgia- horyzont zabytków węgierskich- to Koszide - od miejscowości na Węgrzech. Zabytki metalowe produkowane na nizinie węgierskiej w latach 1300- 1280 BC. Docierały owe zbytki również do Polski.

Podział na grupy lokalne według Zigerta:

1.Grupa wilterberska 2. Grupa alzacka ( u nas grupa hegenaut lub hagenaut)

3.Grupa środkoworeńska

4. Grupa wschodnio- heska ( u nas Fulda- Bera)

5. Grupa turyńska

6. Grupa lineburska ( gr. Ilmenau)

7. Grupa dolnoreńska

8. Grupa jurajska

9. Grupa alpejska

10. Grupa dolno- palatyńska ( w młodszych publikacjach, w starszych publikacjach polskich zwana grupą wschodnio-bawarsko-czeską)

12. Grupa środkowodunajska z wyraźnymi cechami infiltracji w kierunku Czech i Odry- u nas nazwana grupą przedłużycką.

13. Grupa karpacka

Ludność mogiłowa miała silnie rozwinięty system wierzeniowy. Na terenie Aystrii i Bawarii odkopano na wzgórzach obiekty świątynne. W ich środku znaleziono kości zwierzęce i potłuczone naczynia. Na kościach nie znaleziono śladów zabicia w celu spożycia czy zdjęcia skór. Służyły, zatem jako dary składane w ofierze bogom. Na osadach mieszkalnych odkryto miejsca święte z glinianymi, malowanymi ołtarzykami i figurki zoo- i antropomorficzne oraz nadpalone ziarna pszenicy. W końcówce kultury mogiłowej pojawia się ciałopalenie ( XIII tys. przed Chrystusem), prowadzi to do pojawienia się I fazy kultur pól popielnicowych. Na terenie dzisiejszej Anatolii zamieszkiwały ludy, które miały być przodkami Hyrów w owym czasie Ha1/ Ha2. Słabo przebadane osiedla. W kurhanach odkryto metalowe przedmioty przedmykeńskie związane z wymianą szlaku bursztynowego ( prowadził z basenu Morza Egejskiego poprzez wybrzeża Morza Adriatyckiego).

Zespół trzciniecko - komorowsko - sośnicki 00-1050 jest to kompleks zajmujący obszar od Warty po Dniepr. Rozpowszechnione kurhany i groby płaskie. Współczesne sobie w owych czasach obrządek to szkieletowy i ciałopalny; z przewaga szkieletowego. Ustabilizowanie owego kompleksu trwa do trzeciej epoki brązu. Kompleks znany głównie z osady Trzciniec. Zajmowano się hodowlą i uprawą roli. W obrębie kultury komorowskiej- od Podkarpacia po Wołyń- to chów i hodowla- oddziaływania zakarpackie. Pokrewieństwo etniczne z Zakarpaciem jest dość znaczne. Kultura sośnicka zajmowała głównie obszary leśne środkowego Naddnieprza. Zajmowano się hodowlą, rybołówstwem i łowiectwem. Produkcja rzemieślnicza z kości i poroża. W Komorowie i Sośnicach zauważalna jest niewielka ilość brązu, co wiąże się z tym, iż importy pochodzą z Koszideru. Końcówka kultury trzcinieckiej ewoluuje w kierunku kultury łużyckiej ( najpierw w zachodnich częściach, a później we wschodnich). Wydzielenie kompleksu ze zespołu kultur pól popielnicowych z Trzcincem i Sośnicami związany był z problemem etnicznym.

Kultura grobów zrębowych- datowanie koślawe 1500/1400-1350 BC. Zajmowała obszary stepowe od Uralu do Podkarpacia. Nazwa pochodzi od wielkich pochówków z drewnianymi komorami. Dominowała hodowla. Strefa leśno-stepowa to osady otwarte, później nastąpił rozwój obwarowań. Rozwój metalurgii brązu nad środkową Wołgą i Uralem- północne tereny nadczarnomorskie. Przedmioty produkcji brązowniczej z owych terenów znaleziono w Rumunii i Bułgarii.

Na Podkarpaciu i na kaukaskich stepach wyróżniono kulturę północno kaukaską. Występują tam pochowki kurhanowe ( w strefie stepowej i wyżynnej). Groby płaskie pojawiają się na terenach wyżynnych. Lokalne formy narzędzi i ozdób. Formy typowe to kamienne topory i podrobione z brązu. Produkcja brązownicza to jeden ośrodek na Zakaukaziu, skąd wychodziła na północ w kierunku Donu i dolnej Wołgi. W międzyrzeczu Oki i górnej Wołgi pojawia się w 1500-1300 BC kultura fatianowska ( kijowskie badania radiowęglowe za końcówkę dat. kul. podają 1200 BC). Kultura powstała na podłożu kultury o ceramice grzebykowo dołowej kultury wołosowskiej. Datowana jest na 2000- 1500 BC. Dzielą się na dwie grupy lokalne: moskiewską i jarosławską. Osady powstają w dolinach rzecznych. Uprawa na glebach ciężkich oraz hodowla bydła i trzody chlewnej. Ofiary ze świń składane były w pochówkach ludzkich. Eksploracja nad środkową Wołgą ( Cu). Brak miejscowych produkcji. Cmentarzyska szkieletowe w drewnianych komorach. Zmarłych składano niespalonych w pozycji skurczonej, na boku. Spotyka się także pochówki podwójne. Groby wyposażane były w ceramikę, topory kamienne i wyroby krzemienne. Nieliczne były wyroby metalowe. Cmentarzyska zakładane był na wyżej położonych terenach, niekiedy na działach wody. Groby nakrywane były nasypami kurhanowymi. Zróżnicowanie społeczne ( występują bogate groby np. wojowników jak i ubogie bez broni, ale z przedmiotami codziennego użytku i ceramiką- naczynia o szerokim baniastym brzuścu i mocno zwężonym wylewie, naczynia szeroko otworowe o esowatym profilu. Ceramika była bogato zdobiona ornamentem stempelkowym i odciskami sznura. Dla kultury Fatianowskiej typowe są kamienne toporki typu fatianowskiego. W zespołach spotyka się wyroby krzemienne. Siekierki i grociki strzał. Mniej liczne są wyroby metalowe, brązowe i miedziane( miedziane ciężkie topory, groty oszczepów a z ozdób me dziane lub brązowe paciorki, kółka i zausznice. Kultura upadła w wyniku przesunięcia się plemion Ugrów i Prafinów, co spowodowało pojawienie się nowych kultur.

03.11.05

Wykład nr IV.

Kultura postniatowska - ludność tej kultury, to efekt przesunięcia się z południa rybaków. Wcześnie owa kultura zaczęła być utożsamiana z kultura katakumbową. Osady otwarte, słabo rozpoznany obrządek grzebalny. Ozdoby, preferowano narzędzia z kamienia, poroża i kości.

Badacze rosyjscy wyróżnili w okolicach Abaszewa - kultura abaszewską- najstarsze zespoły datowane na 1500-1450 BC. Zajmowała kultura tereny stepowe i leśno-stepowe. Zaawansowane rybołówstwo i łowiectwo. Uprawa owsa i jęczmienia i hodowla zwierząt. Społeczeństwo kultury abaszewskiej ,to enklawa osadnicza przesunięta w kierunku Uralu ( obszary przyległe do Uralu). Jest tam sporo zabytków miedzianych i brązowych- świadczących o umiejętnościach społeczeństwa owej kultury. Zmarłych chowano niespalonych w grobach kurhanowych- pochówki szkieletowe. W grobach spotyka się wyroby krzemienne: grociki strzał, wyroby kościane i niezbyt liczne przedmioty metalowe: topory, siekierki, sztylety i ozdoby w postaci tarczek, zausznic, rozetek. Przeprowadzane były badania owych kurhanów. Napłynięcie w II BC ludności kultury grobów zrębowych wyparło ludność z kultury abaszewskiej dalej na północ, w międzyrzecze Wołgi i Wiatki.

Ze wschodnich zespołów należy wspomnieć o horyzoncie- kompleksie wyrobów Seima-turbino. Zajmował owy kompleks obszary dorzecz rzeki Kamy, Oki, środkowej Wołgi aż po Ural środkowy. Zabytki kompleksu Zeima- turbino znajdowano nawet na Syberii. Wyroby i miedź z tamtych rejonów docierają nawet do wybrzeży Bałtyku. Widoczne są także miejsca produkcji brązowniczej i samego brązu. Łączono owy kompleks ze szlakiem prowadzącym z Uralu do Skandynawii. Na kilkunastu cmentarzyskach odkryto wyroby z bursztynu bałtyckiego. Kultura jest śladem migracji........Osady otwarte, odkryte domostwa wznoszono z okrąglaków drzew w technice zrębowej. We wnętrzach domostw znaleziono wiele artefaktów zbieracko - łowiecko - rybackich oraz metalurgiczne. W starszej literaturze występują wyroby kamienne-trend neolityczny według wielu badaczy, choć w rzeczywistości były wykorzystywane aż do I tys. BC. Pośrednictwo przekazywania wyrobów brązowych do wschodnich wybrzeży Bałtyku. Umiejętności produkcji brązowniczej ( wyroby na Ukrainie).

Kultura ceramiki kreskowanej zwana również kulturą ceramiki sztrychowanej ( łączona z kulturą ceramiki tekstylnej). Zajmowała obszary od wschodnich wybrzeży Bałtyku, tereny enklawy Pojezierza Mazurskiego do krańców południowej Finlandii. Nazwa kultury pochodzi od kreskowania wyrobów ceramicznych ( przecierano glinę, elementy jodełki lub grzebień).

Kultura ceramiki tekstylnej ( nazwa od odcisków tekstyliów na powierzchni naczynia), dość silne powiązania ze wschodem i Niżem Europejskim- Litwa, Rosja ( okolice Sambii).

Kultura Lubana (nazwa od bagna Lubana na Łotwie).Wiele znalezisk bagiennych o charakterze grzebykowym i sznurowym- tradycja w produkcji ceramicznej. Naczynia grubo wypalane.

Niż Pruski- tereny Litwy- kompleks Iłdandgrande?- trwa dość długo. Zaawansowane łowiectwo na grubego zwierza. Osady krótkotrwałe w okolicach puszczańskich ( słabo poznane).

Kultura hiłkajne?- południowa Finlandia- 1200 BC- tradycja grzebykowo- sznurowa.

Kultura nordyjska- Europa północna, na obszarze Niziny Niemieckiej i południowej Skandynawii. Zauważalne są przejawy obecności kultury nordyjskiej na terenie południowej Finlandii. W sensie etnicznym- podłoże ceramiki sznurowej. Dość istotny udział kultury unietyckiej i naddunajskiego wpływu. Chronologia północna ( arch. uchwytna nordyjskiego brązu- granica ok.1500 BC). Montelius- według niego brąz nordyjski dzieli się na kilka okresów:

- I okres ep. brązu nordyjskiego- 1500-1400 BC

- II okres ep. brązu nordyjskiego- 1400-1250/1200 BC

- III okres ep. brązu nordyjskiego- 1250-1150 BC

- IV okres ep. brązu nordyjskiego- 1150-900 BC

- V okres ep. brązu nordyjskiego- 900-650 BC

- VI okres ep.brązu nordyjskiego- 650-450 BC

Synchroniczność zjawisk od I do VI okresu ep. brązu nordyjskiego z obszarem Europy są różne. Skandynawia południowa ma momenty, gdzie w pełni korzysta się z chronologii naddunajskiej.

Kultura nordyjska wyróżniała się wysoko rozwiniętą kulturą- wymiana z obszarem środkowo-europejskim. Bursztyn jutlandzki- głównie z zachodniej części ( ekwiwalent wymiany handlowej). Sporo wyrobów złotych. Znaleziska złote znad dolnej Odry ( wschodnie oddziaływania). Rozwinięta metalurgia- Meklemburgia i ujście Odry. Fazy podziału Monteliusa zasadzają się na przemiany stylistyczne- motywy zdobnicze oraz ryty naskalne. Trudniej jest zdecydowanie uchwycić przemiany rewolucyjne na cmentarzyskach. Były to głównie kurhany z pochówkami kłodowymi. Słabo rozpoznane są osady otwarte. Osiedla obronne były raczej obce owej ludności. Są ofiarne stanowiska bagienne-, co jest nowością!!!! Skąd wiemy sporo na temat ubioru i materiałów organicznych ( Jutlandia, dorzecze Łaby, Schlezwik-Holsztyn ). Znalezisko bagienne z Polski- Trybenck koło Ostródy- utopiona dziewczynka- nie łączy się z kulturą nordyjską. Kulturę nordyjską podzielono na dwie strefy:

1. południowa Norwegia, Szwecja (bez Skanii i Getyngi)

2. Skania, Getynga, wyspy duńskie, cała Jutlandia, cały Schlezwik Holsztyn, dorzecze dolnej Łaby

3. niektórzy dopuszczają się istnienia wolnej 3 strefy na Niżu Niemieckim w momencie ingerencji kręgu kultur pól popielnicowych

W strefie pierwszej widoczne są wyraźne skupienia kurhanów z kamienia. Ludność prowadziła stabilny tryb życia. W młodszej części osadnictwa strefy 1 ludność miała przemieszczać się często. Dla tych enklaw nie ma dokładnych informacji. Im dalej na północ- widoczna jest dominacja hodowli i uprawy, które są bardziej ustabilizowane. Ludność długo użytkowała cmentarzyska kurhanowe. W części północnej Szwecji w wyniku infiltracji........ i zachodniego wybrzeża Norwegii, rybołówstwo i łowiectwo ma znaczenie przeciętne. Znaleziono ryty naskalne z wizerunkiem łodzi, co miało mówić o trybie życia. Być może rozwijała się żegluga przybrzeżna (tylko na odległość widocznego brzegu). Mówi się o przedłużeniu szlaku bursztynowego związku z wymianą związaną z żeglugą- obszary greckie połączone ze S

Skandynawią i Półwyspem Jutlandzkim.

Znaleziska południowo szwedzkie- III i IV brązowe pochówki były bardzo bogato zdobione i wyposażane. Grobowce budowane z płyt, które były bogato zdobione rytami. Przedstawienia to życie codzienne, przejawy ceremoniału pogrzebowego, ( choć nie wiadomo, jakiego).

Petroglify skandynawskie- wybrzeże Norwegii, Szwecji, wyobrażenia narzędzi, broni, wyobrażenia bogów w rydwanach prawdopodobnie końskich ( pojazdy wyglądają jakby miały płozy, narty lub wyglądają jak sanie), przejawy codziennego bytowania- orka, łowy i ich charakter ( nawet przedstawienia zwierząt morskich), sposoby wykorzystywania broni przez wojowników, łodzie z żaglami.

Na terenie Jutlandii- na początku brązu- 1500 BC- osadnictwo osiągnęło wysoki stopień, co tłumaczy się, że było to czynnikiem szlaku bursztynowego, który przebiegał przez Jutlandię 1500-1250 BC i przyczynił się do jej rozwoju. Strefy dla pierwszego okresu Monteliusa na obszarach Jutlandii ( wpływ Siedmiogrodu i środkowego Dunaju):

- zachodnio-jutlandzka

- środkowo-jutlandzka

Wschodnia Jutlandia- wpływy północno-niemieckie,....powstanie kampanii kulturowych po wschodnią Holandię. Według Monteliusa- II epoka brązu to czas ujednolicenia całego kręgu kulturowego. Dominacja trzody chlewnej. Przez cały czas trwa kultura Wessex- południowa Anglia- ludność ma tendencje w infiltracji w kierunku....York- konwalijska cyna, irlandzka miedź i złoto- stanowiły istotne zainteresowanie ludności jutlandzkiej. Kierunek Bretanii i Morza Środziemnego....... Zmarłych chowano w kurhanach.

Kultura pól grzebalnych- (1450-1400 BC)- obecność kurhanów, gdzie były znajdowane urny ze śladami ciałopalenia. Łowiectwo i hodowla. Obwarowane osady z domostwami wznoszonymi z kamienia. Kamienno-ziemne nasypy wokół budowli. Dla bydła wznoszono specjalne budynki z obwarowaniami.

Osadnictwo górzystych terenów Anglii i Jutlandii-IV tys. BC. Na terenie Irlandii późny neolit- groby korytarzowe, zjawisko łączone u nas z grobami .......................

Na terenach nizinnych w okolicach Morza Północnego- ujście Renu- ujawniono cmentarzyska kurhanowe z ciałopalnym obrządkiem. We wnętrzach kurhanów znaleziono materiały typologicznie ( stylistycznie) odpowiadające zabytkom Wessex. Osady otwarte. Musiało dojść do migracji z obszaru Anglii w kierunku Renu- zjawisko w Holandii i dzisiejszej Belgii.

Archeolodzy belgijscy wydzielili kulturę Hilwelsum- Drakenstein- najmłodszy horyzonty 1100-1050 BC. Jedna z odnóg szlaku bursztynowego. Na terenie północnej Holandii przebadano osady z długimi domostwami, otoczonymi płotami drewnianymi. Dość dogodne warunki ekologiczne dla uprawy zbóż- dużo jęczmienia i odmian pszenicy. Rozwinięta hodowla bydła. Pojawiają się ślady stosowania nawadniania pól- poletka otoczone ogrodzeniami.

We wczesnych fazach środkowej epoki brązu, na terenach Francji rozwija się zachodni odłam kultury mogiłowej- wkracza w basen Sekwany. W końcu środkowej epoki brązu kultura mogiłowa sięga już górnego Renu. W poł-wsch części tego kraju dają się zaobserwować powiązania z kulturą Terra-mare, a w zachodniej Francji rozwija się kultura armorykańska- złoża miedzi. Brązy armorykańskie znane są z obszarów Anglii, Hiszpanii, Niemiec. Wydobycie miało swoje reperkusje. Kultura posiada bogato i biednie wyposażane pochówki. Chów stanowił dominację, rzadkością była uprawa.

Dzisiejsza Szwajcaria- obszar jeziora Noischatel ?w stronę górskich Alp Szatalskich i Berna. Podobne skupiska nad jeziorem Badeńskim, górnym Renem. Domostwa na palach. W strefie górskiej- osadnictwo szwajcarskie- górny Redon, przełęcz św. Bernarda, dolina górnego Renu w stronę przełęczy Sprugen.

Kultura Półwyspu Apenińskiego- Terra-mare- 1500-1400 BC, nazwa od tłustej ziemi, z dużym nagromadzeniem związków i przedmiotów organicznych. Koncentracja to środkowa część doliny Padu. Osady obronne, często nad jeziorami, w strefach zalewowych. W starszej literaturze łączono daną kulturę z ludami Italików a w nowszej z północnymi odłamami ludności apenińskiej. Domostwa stawiano na palach lub na nasypach. Na suchych terenach otaczano osiedla wałem lub ogrodzeniem. Klimat doliny Padu był korzystniejszy od dzisiejszego. Życie codzienne- dowiadujemy się o nim z rytów naskalnych lub na palach nadmorskich. Wymiana dalekosiężna na linii Jutlandii i Grecji. Na znacznych obszarach Półwyspu Apenińskiego kultura apenińska zwana była Belwelde-Cetona-znaleziska jaskiniowe (jaskinie służyły do zapędzania bydła a nie do mieszkania ludności). Domostwa budowano przy jaskiniach. Rozwinęło się pasterstwo do wysokości 2000 m. n. p. m. Osiedla obronne otoczone wałem i rowem, znajdowane są także osiedla palafitowe. Groby megalityczne i groby z kamienia ( ludność bogata), groby szałasowe ( ludność biedna). Były także groby w jaskiniach, tam gdzie bydło. We wczesnej fazie tej kultury istnieją obozowiska. Narzędzia głównie z poroża. BRAK BRĄZU OD 1500 BC z kawałkiem. Pojawiają się później brązy mykeńskie i naczynia. Z najstarszej fazy kultury apenińskiej widać zależności z terra-mare.

10.11.05

Wykład nr V- XIII w p.n.e. Sycylia i wyspy Iberyjskie.

Castell Lucio - nazwa od Cacio Graciano i Castel Lucio( XIV-XIII BC)

Groby megalityczne a im bliżej XIII BC kute w skale. Na Sycylii widoczna zamiana narzędzi z kamienia, krzemienia i obsydianu na miedź i brąz. Najstarsze z nich to naśladownictwa mykeńskie. Traktowano je jako importy. Osiedla obronne z domostwami murowanymi ( zastosowanie zaprawy).

Na Sardynii od II tyś BC. Aż do VIII włącznie funkcjonuje kultura Muraga lub Naraga nazwa od domostw skupionych wokół murowanych wysokich wież ( baszt)- tzw. muragów ( miejsca spotkań elity społecznej i wodzów).Do dziś zachowało się ich 700( zaopatrzone są one w wieże).Gradacja społeczna- elita kontrolowała wymianę miedzi. Liczne odkrycia ......... i miejsca wykopu. Sporo przedmiotów wotywnych ( brązowych). Silne oddziaływanie kręgu egejskiego. Kultura ta wywodzi się z wczesnobrązowej kultury Korsyki i Wysp Loarskich ( typowe wieże Corrli). Do końca wczesnego brązu znane są obiekty na wyspach loarskich tzw. taljaloty. Na Minorce jest około 300 takich obiektów. Wieże otoczone kamiennymi domami mieszkalnymi i to wszystko dodatkowym ochronnym murem warownym. Te budowle łączą się z tradycją megalityczną i mogły pełnić rolę świątyń, miejsc dla wodzów. Znane są tu także groby megalityczne w kształcie łodzi. Minorka jest to drugie po kult. nordyjskiej miejsce występowania takich grobów.

Kultura El Allgar - Półwyspu Iberyjski ( „S” jego część) młodsze osadnictwo występuje w centralnej części półwyspu. Dwie fazy rozwojowe: pierwsza określana starszą lub I albo A, datowana jest na 1800- 1400 BC, i druga zwana młodszą lub II albo B, datowaną na 1400-1100 BC. Niektórzy wyróżniają jeszcze fazę trzecią C, datowaną na 1000- aż do VIII wieku, gdy na wybrzeżach południowo- wschodniej Hiszpanii rozwinęła się bardziej kolonizacja fenicka. Osady wznoszona w miejscach obronnych, wzniesionych ponad doliny rzeczne. Osiedla były ufortyfikowane. Domostwa z kamieni na słabej zaprawie, często wykonane z trzciny i gałęzi, kryte płaskimi dachami, czworoboczne. Zachowały się resztki schodów, co świadczy, że niektóre domostwa były piętrowe. Pomiędzy domami biegły wąskie uliczki i przejścia. Występują także cmentarzyska z pochówkami szkieletowymi. Cmentarzyska posiadają duże rozmiary. W niedużej odległości od małych osiedli występują rozległe cmentarzyska. W starszej fazie kultury El Algar typowe są groby skrzynkowe, miedziane i brązowe sztylety z nitami do połączenia z rękojeścią, kulistodenne naczynia, berła sztyletowe, bransolety, skręty z drutu brązowego lub złotego. Spotyka się także płytki do ochrony przedramienia prze uderzeniem cięciwy łuku. W fazie młodszej występują liczne szkieletowe pochówki w pitosach, poza tym występują kulistodenne misy i naczynia o ostrym załomie, długie sztylety brązowe i miecze z nitami do przymocowania rękojeści, płaskie siekierki brązowe, srebrne diademy, kółka i tarczki. W osiedlach kultury El Algar spotykane są liczne wyroby kościane, kamienne, ozdoby z muszli oraz ceramika. Rozwinięte formy odlewnicze i tygle. Mało jest gotowych wyrobów brązowych. Wyroby metalowe: brązowe, srebrne czy ołowiane, występują licznie w wyposażeniu grobów na cmentarzyskach. Hodowla dużych i małych przeżuwaczy. Produkcja brązownicza- najpierw miedź, później brąz. Udział cyny jest śladowy. Bardzo dużo przedmiotów podobnych występuje w środkowej cz. basenu Morza Śródziemnego. Na terenie Galicji i „S-E” Hiszpanii silne wpływy kultury El Allgar- ryty naskalne, motywy geometryczne dominują. Przemieszczenie owej kultury na obszary Portugalii. W środkowej i młodszej epoce brązu wznoszono groby megalityczne.

Centra metalurgiczne w na wysokości środkowego brązu.

W obrębie łuku Karpat i terenów przyległych ( głównie od „N”) duża rola ośrodków metalurgicznych o własnych źródłach miedzi, cyny i antymonu (np. Rudawy Słowackie, Góry Matra, „E” krańce Alp i Siedmiogrodu).

Centra metalurgiczne:

- Krąg siedmiogrodzki- sięgał na „E” do Dniepru, na ”N” dotykał wybrzeże Bałtyku z obszarami dzisiejszej Polski

- Ośrodek dorzecza środkowej Łaby oraz Niemiec środkowych- tzw. Fortland( obszar typowej aktywnej kultury unietyckiej )

- niektóre obszary Skandynawii głównie „S”- nie miała miejscowego wydobycia miedzi i skazana była na importy z „S”

- na „E” - własne wydobycie rud miedzi, istniały dwa kręgi I-szy to kaukaski, II - gi nadwołżańsko kamskie

- krąg południowo- uralski

- cały obszar Europy północno-wschodniej, znajdował się pod wpływem metalurgii uralskiej i zauralskiej

- na znaczną część półwyspu Bałkańskiego- głównie Grecji- miedź z Azji zachodniej, Sardynii lub Cyklad ( wpływ ośrodków wschodnich był słaby)

Eksploatacja miedzi na Sardynii i rud w Etrurii nie są do dziś wyjaśnione. Etruria i Sardynia- wpływ przedmiotów......................na tereny mykeńskie. Znaczenie złoża miedzi na Półwyspie Iberyjskim (dane z okresów historycznych) kraina nad Tatessos- istniały złoża miedzi, cyny,.........Złoża dla całej Europy Zachodniej.

Kultura kręgu pól popielnicowych- baza źródłowo brązownicza. Okres wielkich przemian w momencie powstawania kręgu kultur pól popielnicowych- od środkowej Francji po Ukrainę włącznie- od Bałtyku po Adriatyk. W starsze literaturze wiek XVIII BC to powstanie kultury pól popielnicowych. W dzisiejszej nowszej literaturze przesunięto powstanie kultury o 100 lat, a więc XIV BC- okres C w chronologii naddunajskiej i południowej. Powszechność grobów ciałopalnych, płaskich. W początkowej fazie swego istnienia, kultura obejmuje tereny wschodnich odłamów kultury mogiłowej. W sensie geograficznym- od Kotliny Karpackiej po Łabę i Odrę. To na tym obszarze są datowane. Upowszechnienie chowania zmarłych w grobach płaskich- popielnicach. Na wielu obszarach ciągle są mogiły ziemne lub sypane w postaci kurhanów. Duży napływ ludności obcej na te tereny- jest to zjawisko bliżej nie sprecyzowane. Jedynie na Półwyspie Apenińskim doszło do dość rozległej penetracji ludności - przesunięcie z Kotliny Karpackiej w dość licznych rejonów Europy Środkowej- faza przejściowa mogiłowo-popielnicowa- XIV w- tendencja do upowszechnienia ciałopalenia. Ludność z dorzecze środkowego Dunaju przesuwa się w rejony Europy zachodniej. Tym przemianom wierzeniowym towarzyszyły przemiany materialne. Uformowanie nowych struktur. Okres długiej stabilności- głównie dla Europy Środkowej ( dla nas to np. kultura łużycka- ponad 600 lat). Hodowla i uprawa ziemi- trzoda, przeżuwacze. Społeczność głównie hodowlana, choć są rolnikami. Osady obronne są, ale w mniejszej ilości ( rozległe, długotrwałe- Niemcy Południowe i Polska). Na przemiany miał wpływ warunki klimatyczne- większa liczba opadów i wyższa roczna temperatura, co powodowało lepszą wegetację roślin np. zboża-, ale to skrajnie niebezpieczne stwierdzenie. Osiadły tryb życia- rozległość i długotrwałość osad. Rozległe cmentarzyska. Mało opracowanego materiału z cmentarzysk. Użytkowanie metropolii przez stulecia, choć nie jest to pewne. Użytkowanie obszarów cmentarnych, świadczy o wykształceniu się mikroregionów osiedlania. Przyrost populacyjny był dość znaczny. Ośrodek produkcyjny brąz- duży odbiór u własnej ludności ( broń, narzędzia, ozdoby- wszystko to znaleźć można w grobach). Skarby istniały z bronią albo z ozdobami lub były mieszane. Największą ilość skarbów znaleziono w Kotlinie Karpackiej i północnej części Jugosławii. Długie rozwijanie się kultury pól popielnicowych doprowadziło do ujednolicenia kultury materialnej- głównie dla sfery duchowej. Ta druga jest reperkusją tej pierwszej i odwrotnie.

Kultura pilińska w Kotlinie Karpackiej. Nazwa od miejscowości Piliny ( Czechy lub Węgry). Podłoże mogiłowe w ceramice jest bezdyskusyjne. Bogate i łatwo dostępne złoża miedzi, antymonu i cyny. Kultura dzieli się na dwie grupy: grupa Zagyvaplfalva, oraz Barca. Źródła świadczące o kulturze to:

- duża rola w dystrybucji przedmiotów na północ od Karpat ( przedmioty metalowe)

- grupa Koszider- XIV do pierwszej połowy XIII w BC

- Rimovska Sobota ( młodsza w stosunku do Koszider) - koncentracja zbytków w południowej Słowcji od XIII do XII w BC. Osady otwarte oraz wykorzystywane liczne jaskinie, cmentarzyska rozległe z grobami ciałopalnymi. Rozwinął się także ośrodek metalurgiczny- brąz- w oparciu o złoża miedzi z Rudawy Słowackiej i w górach północnych Węgier. Ośrodek piliński eksportował na dużą skalę swe wyroby na północ, poza Karpaty, na obszary Polski, jak też na wschód, a także na południe wzdłuż Dunaju aż do północnej Jugosławii. W nikłym stopniu wytwory pilińskie przenikały na zachód do środowiska środkowo dunajskiej kultury pól popielnicowych. W kulturze tej licznie występują brązowe skarby, ich starsza faza to skarb z Drevenika( Spisz), młodsza, skarby horyzontu Rimavska Sobota. Charakterystyczne przedmioty br. To czekany o dwóch ostrzach, diademy, guzy - falery, naramienniki typu Salgotarian, cylindryczne spirale zakończone tarczkami spiralnymi, duże szpile z tarczowatą główką. Inwentarz ceramiczny to: naczynia wazowate, kubki, misy profilowane, garnki uchate, naczynia na pustej nóżce, naczynia sitowate i gliniane przenośne piecyki. W początkach III okresu epoki brązu ( brąz D) kultura pilińska przeżyła szczytowy okres swojego rozwoju. Już niedługo później, w okresie Hallstatt A ( 1200- 1100 BC ), obszar zajmowany przez kulturę pilińską w części wschodniej opanowany został przez kulturę gawską, a w zachodniej części rozwinęła się grupa kyjatycka, związana z pewnym stopniu z kulturą łużycką. Część środkowa Słowacji została w tym czasie objęta przez osadnictwo grupy kultury łużyckiej.

Pochówki- płaskie rozległe cmentarzyska z grobami ciałopalnymi i popielnicowymi. Na cmentarzyskach spotyka się także ślady po kurhanach czy jakieś konstrukcje kamienne: bruki, kręgi, skrzynie kamienne. Nie są to jednak częste zjawiska. Groby najczęściej wyposażane były w naczynia- przystawki. Obok popielnicowych spotyka się także pochówki ciałopalne bezpopielnicowe.

Poza kulturą pilińską- krąg kultur pól popielnicowych w swej najstarszej fazie rozwojowej- XIV w BC- okres D epoki brązu- rysują się dość jaśniejsze strefy:

1.strefa pól popielnicowych- środkowo dunajskie- Kotlina Karpacka-podział na grupy lokalne:

- Velatice- Velaticze

- Bayerdorf

- Caka

- Chotin

- Val

- grupa Dobova ( zwana grupą Luse)

Uprawa roli, ale głównie hodowla- bydło i owce. Unikano trzody chlewnej i koni. Nie wiadomo o ich przeznaczeniu. Łowiectwo dość popularne- dzikie zwierzęta ( świadczą o tym liczne ślady kości). Im tereny wyższe tym więcej budowli obronnych. Na terenie Velatice i Caka groby kurhanowe- przebadane i datowane na XIII w BC. Bogate wyposażenie grobów. Widoczny podział społeczny. Groby męskie posiadały miecze, nagolenniki i pancerzy. Te dwa przedmioty w grobach męskich, były najistotniejsze. Powiązania z kręgiem egejskim.

Grupy Velatice i Caka wzięły udział w wędrówce - Dorów ku „S”.

2. kultura łużycka- najstarsze cmentarzyska w sensie poznania- ciałopalenie w obrębie Łużyc poza Odrą- najczęściej ciałopalne cmentarzyska po obu stronach Sudetów, dorzecza środkowej i górnej Odry i fragmentów w okolicach rzeki Warty.

Nasza kultura łużycka rozwija się od XIV BC- oddziaływanie kręgów z Kotliny Karpackiej i ośrodków z Siedmiogrodu. Zalicza się do „S” odłamu kultury p. popielnicowych. Ale ostatnia dekada lata 90' XX w. Są za jej wyłączeniem ( genezy i istnienia ) z kręgu kultur pól popielnicowych do IV tyś BC. Przejście do fazy łużyckiej ( ujednolicenie terenów wokół Sudetów)zachodziło spokojnie etnicznie. W pierwszym okresie rozwojowym kultury łużyckie obejmują tereny kult. przedłużyckiej ( etap od ugrupowań mogiłowych do łużyckich). Rozszerzenie się kultury do Maklemburgii i Pomorza Wschodniego i w stronę wschodnich Czech. Nie jest wykluczone przemieszczanie się ludności łużyckiej i nałożenia się z wymienionymi ludnościami (obrządek pogrzebowy od szkieletowego do ciałopalnego). W licznych rejonach Łużyc dość powszechne gr. kurhanowe a dalej na wschód ( dorzecze Wisły -III okres epoki brązu według Monteliusa ).

Kultura trzciniecka- zastępowała stopniowo kult łużycką ( III dekada).Efekt jest taki, że kult. łużycka na wschodzie przekraczając Bug na „S” obejmuje tereny Podkarpacia. Infiltracja ludności z dorzecza Odry- zmieszanie z trzcińcem prowadzi do ujednolicenia terenów wschodnich. Objęcie dwóch stref przez kulturę łużycką prowadzi do tego, iż od wczesnej fazy widoczny jest podział na dwie części wschodnią i zachodnią. W okresie od XIV do XIII BC istniały trzy szlaki łączące dzisiejsze tereny Polski z Kotliną Karpacką.

I-szy Brama Morawska

II- wzdłuż Dunajca

III- przełęcz Dubielska.

Obszar kultury łużyckiej aż do przełomu VIII-VII BC silne wpływy wschodnich Karpat, centrów produkcyjnych ( Siedmiogród)

Hipotezy kultury łużyckiej: odrzucono teorię na temat ekspansji ku „S”, okres końca II tyś BC miał doprowadzić do powstania środkowych i wschodnich ośrodków popielnicowych Ilirów.

Pozostałe tereny Kotliny Karpackiej i Półwyspu Bałkańskiego to duża mozaika. W XIII BC ugrupowania Kotliny Karpackiej o tradycjach mogiłowych trwają w dalszym ciągu ( obszary Węgier- kultura mogiłowa to brąz C, tereny „S-E” Węgier kult Vataja - liczne cmentarzyska kurhanowe, ale i obecność produktów brązowniczych Koszider.

17.11.2005

Wykład nr VI- Kultury wczesnego i starszego okresu epoki brązu w Europie.

Wczesna faza pól popielnicowych - obszar dorzecza Drawy i Dunaju oraz Oltenię zajmowały podobne grupy ( pod względem źródłowym) powiązane z wygasającymi śladami kultury Otomanii - ceramika inkrustowana ( biała masa, wypolerowana).

1. Kultura Duvac ( Duchovce)- Zuto

2. Kultura Vatin

3. Kultura Girla Mare

Owe kultury posiadały osiedla nad tarasami rzecznymi oraz na znaczniejszym oddaleniu od rzek. Cmentarzyska ciałopalne i dominacja hodowli.

Kultura Vatin - od znaleziska w miejscowości Vatin. Obejmowała Banat, ograniczony Cisą, Dunajem i Górami Banackimi. Na południe od Dunaju zajmowała zachodnią część Serbii ( grupa serbska) i Syrmię położoną pomiędzy Dunajem i Sawą ( grupa syrmijska). Ku północy zasięg tej kultury sięga po dolinę Maruszę. Tradycja mogiłowa znikła na terenie Serbii- pojawiły się pochówki kurhanowe ( szkieletowy obrządek pogrzebowy, a zmarłych układano w pozycji skurczonej). Wyróżnia się bogato wyposażone pochówki, z czekanami brązowymi, sztyletami i grotami włóczni. Świadczą one o znacznym zróżnicowanym społecznym w środowisku tej kultury. Osiedla omawianej kultury to telle, niekiedy regularnie zbudowane budynkami kolistymi i kwadratowymi z paleniskami na środku. Zajmowano się głównie rolnictwem. Ludność kultury Vatia pozostała w kontaktach ze strefą egejską i anatolijską i brała udział w wymianie handlowej pomiędzy południem a północą. Na północy Serbii znaleziono sporą ilość plastyki figuralnej tzw. idole na wózkach i idole ludzkie- wykonane z gliny. Idole świadczą o wpływach kreteńsko- mykeńskich. Widoczny był także kult płodności i słońca?

W naddunajskiej części Rumunii i części Bułgarii oraz Jugosławii trwa jeszcze w początkach pól popielnicowych kultura Verbidoara - od znaleziska w miejscowości Verbita w Rumunii. Na terenie Rumunii- materiały osadnicze- zolniki -miejsca z nagromadzeniem popiołu z przedmiotów codziennego użytku- totalnie spalone mieszkania, często i osiedla- uważa się to za miejsca kultu.

Kultura Girla Mare- zachodnia Badenia i przyległa częśc dorzecza Dunaju- wczesna faza pól popielnicowych.

Na terenie Munteni i pół-wsch Bułgarii oraz zachodniej Dobruży wykształciła się kultura Tei - nazwa od stanowiska na brzegu jeziora Tei, na terenie Bukaresztu. Dawniej zwana kulturą Bukareszt. Kultura ta obejmuje tereny położone pomiędzy południowymi Karpatami, Dunajem i rzeką Olt ( Alutą). Osiedla kultury Tei zakładane były na tarasach wzniesionych nad wodami. Są to tzw. zolniki. Liczne występowanie ceramiki. Są to duże naczynia baniaste o wyodrębnionych szyjkach, zaopatrzone w ucha i zdobione listwami z dołkami lub poziomymi rzędami dołków. Spotyka się także misy, kubki i garnki. Naczynia te zdobione są ornamentem stempelkowym, ornamentem krzywolinijnym, linia falista, ukośnie zakreskowane trójkąty, romby, zygzaki i ornament wolutowy ( faza II i III ). W fazie IV i V spotyka się naczynia dwuuche z guzkami na wierzchołkach uch ( nawiązanie do kultury Noua). W owych fazach występuje ornament w postaci kanelur. Liczne osady, ale za to cmentarzyska kultury Tei są praktycznie nie znane. Natrafiono tylko na parę pojedynczych grobów szkieletowych. Społeczeństwo owej kultury to rolnicy z dużym nasileniem na uprawę ziemi niż na hodowlę. Inwentarz znajdowany w osiedlach to liczne wyroby kamieniarskie krzemienne ( siekierki, topory, głowice buław), wyroby z kości i rogu. Są także noże, siekierki i szpile wykonane z brązu ( szpile z zawinięte w uszko, pastorałowate i cypryjskie). Znajdowano także antropomorficzne figurki z gliny, kółka do modeli na wózkach, przęśliki i ciężarki gliniane. Koncentracja stanowisk Kultury Tei widoczna jest w środkowym i dolnym biegu rzek Colentina, Dimbovica i Arges, aż po ich ujście do Dunaju a także nad Dunajem na odcinku od Giurgiu po Oltenicę. Na pozostałych obszarach stanowiska są bardziej rozproszone. Kultura Tei wytworzyła się na podłożu kultury Glina III, przy udziale elememtów nadczarnomorskich, które przenikały przez Dobrudżę, i elementów południowych, pochodzenia bałkańskiego. Widoczne są także wpływy kultury Folteszti II. Początki kultury datuje się na brąz A2 i wyróżnia się 5 faz ( I-V), aż po brąz D. Zanik kultury wiąże się z rozprzestrzenianiem się we wschodniej części Niziny Włoskiej kultury Noua lub pokrewnej jej kultury ( czy grupy) Caslobeni. Duża część Bułgarii jest słabo zbadana. Niektórzy uważają, że na pozostałe części Bułgarii mieli przybyć Prototrakowie. Dla wczesnej fazy epoki brązu- tradycja wczesnobrązowa- archeologowie twierdzą, że Prototrakowie wywodzą się z kultury Roskopanika. W rejonie wybrzeża Morza Czarnego aż po Słowację we wczesnej fazie pól popielnicowych znaleziono duże skupiska ceramiki inkrustowanej- kultura Panońska.

Kultura Wietenberg- zajmowała tereny Siedmiogrodu. Wytworzyła się na skutek zmieszania grup ludności kultury Vucedol- Zok z miejscową ludnością kultury Cotefeni. Trwała od Brązu A po Brąz D ( trzy fazy rozwojowe). Upadek owej kultury spowodowała ekspansja na tereny Siedmiogrodu ludności kultury Noua. Ludność zajmowała się głównie hodowlą zwierząt. Duże znaczenie miało górnictwo rud metali i metalurgia. Społeczeństwo kultury Wietenberg było bardzo zróżnicowane. Wyróżniła się warstwa wojowników- arystokracji- zamieszkującej wysoko położone osady górskie o walorach obronnych lub w grodach. W osadach wyżynnych znajdowały się ośrodki metalurgiczne. Znane są ślady osadnictwa w jaskiniach górskich. Arystokracja posiadała duże skarby brązowe ( broń, miecze pochodzenia egejskiego). Owa ludność kultury utrzymywała kontakty handlowe z Bałkanami i z Egają. Ceramika bogato zdobiona geometrycznym ornamentem. Ceramika wykonywana w technice inkrustacji. Liczne osiedla a za to mniej liczne cmentarzyska. Występują pochówki ciałopalne popielnicowe. W osiedlach spotyka się pojedyncze groby szkieletowe. Lepszą kondycję wykazuje kultura Monteouru- do XIII BC. Pozostałości Otomanii- wschodnia Słowacja i Rumunia.

Fuses Sfauroni- rozkwit metalurgii i obróbki złotniczej oraz brązowniczej. Na terenie Węgier przejęcie obrządku ciałopalnego- groby płaskie. We wschodnich partiach pojawiają się elementy kultury zrębowej- koniec XIII BC.

Kultura Noua - Wyżyna Siedmiogrodzka- od 2 poł. XIV do XI BC. Zajmowała tereny do rzeki Dniestr, na północnym terenie Rumunii koło Kroszowa. Powstała na gruncie kultury Otomanii i Monteouru. Zgodność wśród archeologów węgierskich, że kultura Noua to północny odłam Ptototraków. Osiedla w typie zolników. Rozwinięta nieźle produkcja metalurgiczna. Szkieletowy obrządek pogrzebowy- groby płaskie i kurhanowe. Ludność zajmowała się rolnictwem.

Kultura Costisa- wyróżnia się ją na terenie północnej Mołdawii. Znane są tylko osiedla owej kultury, w których natrafiono na warstwę kulturową i paleniska. Brak jest z terenu Mołdawii cmentarzysk. Natomiast groby szkieletowe wyposażone są w naczynia typowe dla tej kultury, znane także z Białego Potoku i stanowisk kultury komorowskiej. Stąd się bierze pogląd, że jest to jedna kultura określana jako Biały Potok- Costisa- Komorów. Brak jest jednak w obrębie kultury Costisa Naczyń o esowatym profilu typowych dla Komorowa. Kultura powstała w schyłku brązu A, a za jej koniec uważany jest schyłek brązu C.

Kultura egejska- późny okres mykeński- zubożenie i degeneracja stylistyki. Liczne konflikty i wojny. Okres późno mykenski to oddziaływanie w kierunku Kotliny Karpackiej. Szlak Grecja- Jutlandia słabnie.

Stepowa część Północnego Nadczrnomorza- to aktywność kultury zrębowej - na terenach lasostepów. Faza sabatinowska, kultury Noua to występowanie elementów kultury zrębowej jak i Noua ? Krótkie miecze- sztylety, siekierki. W fazie sabatinowskiej dominuje Siedmiogród. Na wschodzie kultura abaszewska -około 1500 BC, ludność tej kultury zajmowała się głównie hodowlą zwierząt. Zmarłych chowano niespalonych w grobach nakrytych nasypami kurhanów. W grobach spotyka się wyroby krzemienne( grociki strzał), wyroby kościane i niezbyt liczne przedmioty metalowe: topory, siekierki, sztylety, groty oszczepów oraz różne drobne ozdoby: tarczki w kształcie rozetek, zausznice i kółka z drutu brązowego. W końcu II tyś. p.n.e. na Powołże napłynęła ludność późnej kultury grobów zrębowych i wyparła ludność kultury abaszewskiej dalej na północ, w międzyrzecze Wołgi i Wiatki trwa jeszcze na etapie sabatinowsko- Noua. Korzysta ze złóż uralskich, a następnie zanika. Podobny los spotkał

Komorów - Sośnice - Trzciniec. Na terenie Białorusi zespół sośnicki.............z niezidentyfikowaną kulturą trzciniecką. Dorzecze Niemna- trwa kompleks kultury kreskowanej- słabo poznanej. Kształtowała się na wpływach południowych, Sośnic i Trzcińca.

Ludność leśnej strefy północno wschodniej, aż do I BC prowadziła osiadły tryb życia, na rachitycznych osiedlach. Zajmowano się myślistwem, rybołówstwem i łowiectwem. Oddziaływania północno wschodnie idące od Uralu miały powodować tradycje neolityczne. Pojawiają się przedmioty brązowe ( 3 okres epoki brązu)- faza Seima- Turbinoi miedź ( według Rosjan). Znaleziska brązowe tej fazy znajdowano w pochówkach kurhanowych i w skarbach.

Dalej na północ- nad jeziorem Onega- kultura Kargopolska- trwająca długi czas fazy środkowego brązu. Produkcja krzemienna, ceramika grzebykowo- dołkowa. Ludność pochodzenia ugrofińskiego. Obszar Finlandii- Zatoka Botnicka i Fińska- cmentarzyska kurhanowe a wokół nich krótkotrwałe osady. Fenomenem na Zatoką Botnicką i Fińską- to ceramika asbestowa ( Norwegia, środkowa i północna część Finlandii). Ludność zajmowała się rybołówstwem i łowiectwem. Śladowe znaki uprawy, ale widoczna jest hodowla małych i dużych przeżuwaczy ( owca, koza). Zatoka Fińska to oddziaływania ze strefy nordyjskiej ( Skandynawia).

Cywilizacja nordyjska- dość mocno infiltruje w kierunku na północ. Na pograniczu Szwecji z Norwegią- tereny Osfesfungu- znaleziono ryty naskalne. Widoczna aktywność rybołówstwa i łowiectwa. Typowe elementy to groby kurhanowe sypane z kamieni z komorą pośrodku. Pochówki szkieletowe z dość duża ilością broni ( uzbrojenia). Na płytach kamiennych- ryty naskalne. We wczesnej fazie sporo wyrobów złotych. Nie są znane osiedla. Ludność zajmowała się hodowlą, uprawą zboża, głównie jęczmienia, pszenicy i owsa. Na terenie Jutlandii- pochówki podkurhanowe, gdzie składano zmarłych w kłodach drewnianych. Pochówki dostarczają informacji na temat odzieży, atrybutów organicznych i bursztynu ( bursztynu jutlandzkiego).

Na terenie Norwegii- 1300-1250 BC- tereny Oslo ( dzisiejszego), wzdłuż wybrzeży Morza Norweskiego, znajdowano dość rachityczne skupiska pożywienia morskiego. Południowo- wschodnie tereny Norwegii nawiązują swą kulturą do Szwecji i Jutlandii. Środkowe tereny Norwegii ( prowincje Trondelag, a także fragmenty z północnych obszarów) związane są z terenami południowo- wschodniej Skandynawii. Widoczny jest tu problem z brązownictwem ( ubóstwo brązownictwa). Produkcja norweska także jest uboga, a jeżeli już to tylko import. Ze względu, że jest to społeczeństwo pasterskie, nie interesowano się produkcją brązowniczą. Słabo poznane osady ( lepiej w okolicach Oslo- znaleziono tam także ryty naskalne związane z przedstawieniami ludności tych terenów). Pojawiają się łodzie na otwartych wodach. Część środkowa Norwegii- prowincja Trondelag- znaleziono tam najwięcej rytów związanych ze środkowym brązem- dziwaczne przedstawienia zwierząt ( polowanie na duże zwierzęta- wieloryby i foki). W północnej części Skandynawii- prowincja Finn Mark i północnej części Zatoki Warongell- znaleziono dość rozległe znaleziska o tradycji neolitycznej. Społeczeństwo strefy subarktycznej o słabo poznanej kulturze materialnej- ceramika azbestowa i ceramika nawiązująca do północnej i zachodniej Finlandii. W rejon Warongell do V brązu nic się nie zmienia.

Europa środkowa- od dorzecza Renu po Czechy- trwają społeczności mogiłowe. Zmarłych chowano w grobach ciałopalnych. Jest to początek pól popielnicowych na tym terenie. Na terenie Francji sytuacja lepiej się zarysowała. Wschodnia część Francji wraz z Badenią na terenie Niemiec zajmuje jeszcze kultura mogiłowa. Kultura Hagenau- oddziaływania mogiłowe sięgały dalej aż do Bretanii ( kilka grup) i wybrzeża Morza Adriatyckiego. Na poziomie kultury Hagenau rozwija się produkcja brązownicza- brązów adriatyckich. W dorzeczach dolnego Renu są dwie prowincje- wschodnia i zachodnia z granicą Renu. Z datowań publikowanych jest to czas od 1360/1350/1340-do 1100 BC. Zajmowano tereny nieco wyniesione ( wzgórza). Gleby na tych terenach były mało urodzajne. Zajmowano się hodowlą, a także na ten czas datuje się zabiegi nawadniania pól ( rowy nawadniające i odwadniające). Zasiedlono dolinę Mozy- z nagromadzeniem skarbów- brązy, pochówki kurhanowe. Importy mykeńskie i alpejskie.

Obszar nadreński- odkryto dość sporo przedmiotów brązowych wykonanych z brązu irlandzkiego. Spotyka się także wschodni bursztyn. We wschodniej części dorzecza Renu w XIII i XII BC funkcjonuje dość liczne ugrupowanie o oddziaływaniach mogiłowych- pochówki szkieletowe z kłodami- ugrupowanie Elt- od cmentarzyska Elt. Znaleziono tam spore ilości przedmiotów organicznych- tkaniny, ubiory, skórę. Budynki halowe- były one stajniami dla bydła, długości około 40 m. Znane są nam także spichrze na zboża i inne rośliny. Zbieractwo i hodowla. Strefy torfowiskowe- są uważane za święte miejsca kultu miejscowego ( datowane metodą C14 i dendrochronologicznie)- przełom XIII/ XIII BC.

Fenomenem kultury Hilversan- Drackenstein w południowo- zachodniej części dolnego Renu- to liczne pochówki kurhanowe, otoczone płaskimi grobami ciałopalnymi a całość otoczona dookolnymi wałami wizualnymi. Na terenie Drackenstein znaleziono dużo przedmiotów i wyrobów z Italii ( głównie północnej). Osiedla otwarte, długotrwale użytkowane.

W dolinie Rodanu trwa tradycyjne osadnictwo- strefa oddalona od szlaków wymiany dalekosiężnej, a przyległy pas nadmorski od ujścia Rodanu- znajdował się pod wpływem kultur italskich- Terra-mare i Apenińskiej. Był to obszar podatny na wpływy El- Argar.

24.11.2005

Wykład nr VII- Półwysep Apeniński.

Kultura Terra-mare- 1500-1300 BC- zajmowała tereny doliny Paladu, północnych Włoszech. Widoczne ślady infiltracji znad środkowego Dunaju. Nazwa kultury pochodzi od określenia tłustej ziemi- Terra mare na znaczenie warstwy kulturowej. Osiedla typowe dla terra- mare znajdowały się na południe od Padu, na nizinie nadpadońskiej. Wznoszono tu osady obronne, otoczone rowem i wałem. Owe elementy pełniły rolę ochrony przeciwpowodziowej. Osiedla były intensywnie zamieszkiwane i zabudowane budynkami czworokątnymi. Współcześnie rozwijały się w dalszym ciągu osiedla palafitowe na jeziorach położonych na północ od Padu. Ceramika kultury Terra-mare to kontynuacja ceramiki kultury Pollada. Naczynia są zaopatrzone w ucha i uchwyty plastyczne, czasami o zoomorficznych kształtach. Zdobienia ceramiczne to żłobki, guzki i girlandy. Na stanowiskach palafitowych i typu terra-mare spotyka się dobrze zachowane wyroby z surowców organicznych, z drewna i kości. Zmarłych początkowo chowano niespalonych. Dopiero w XIV BC pojawił się obrządek ciałopalny w płaskich popielnicach, który rozpowszechnił się na terenie całej północnej Italii. Poza północną częścią półwyspu Apenińskiego- poza zasięgiem kultury Terra- mare , funkcjonuje kultura Apenińska zwana także kulturą Belvelde- Cetona- rozwinęła się na południe od pasma Apeninów. Była to kultura o silnych tradycjach eneolitycznych, miała rozwiniętą obróbkę kamienia. Wyroby brązowe są tu, albo pochodzenia północnego, albo mogą pochodzić z ośrodka produkcyjnego z terenu Toskanii. Ludność początkowo zajmowała się hodowlą zwierząt ( duże przeżuwacze), ale z czasem większego znaczenia nabrała uprawa roli ( w młodszych fazach) i pasterstwo. Wznoszono koliste budowle mieszkalne, albo wykorzystywano w tym celu jaskinie. Zmarłych chowano niespalonych, ułożonych w pozycji skurczonej w budowlach typu megalitycznego lub w jaskiniach. Od schyłku XV BC rozpoczynają się kontakty południowej Italii z kulturą mykeńską i pojawiają się wyroby importowane typu mykeńskiego. Włosi datują także proces ( podfazę) przechodzenia kultury Terra-mare w kulturę Protovillanowa.

W XIII BC można mówić o dwóch istotnych kwestiach- na obszarze Półwyspu Bałkańskiego i we wschodnich rejonach morza Śródziemnego, dochodziło do migracji ( przemieszczeń) ludności ( upadek kultury mykeńskiej). Na całym obszarze kultury mogiłowej dochodzi do przekształcenia się w kulturę pól popielnicowych ( głównie w kierunku Europy zachodniej). W 2 połowie XIII BC w rejonie morza Śródziemnego dochodzi do migracji ludności- tzw. wędrówki ludów morza ( źródła egipskie wspominają o istnieniu sojuszu i ciągłych najazdach na Egipt). Dochodzi do przerwania wymiennych szlaków handlowych na wymienionych obszarach:

-Lewantu

-Cypru wczesna epoka brązu

-Krecie

-Grecji

Od ingerencji ludności morza zamiera szlak handlowy o znaczeniu międzypaństwowym, funkcjonuje tylko szlak lokalnie. Następuje upadek Hetytów. W tym samym mniej więcej czasie od północy z Kotliny Karpackiej z dwóch stron zaznacza się inwazja ludów zwanych Dorami- wędrówka Dorów ( przemiana stylistyczna ceramiki w czerwono i czarnofigurowej w Grecji) W źródłach inwazję Dorów można łączyć z uaktywnieniem się ludności z kultury popielnicowej w części środkowego Dunaju. Przemieszczają się oni ku południowi. Można to wydarzenie także łączyć ze społecznościami z okolic Siedmiogrodu i obszarami dzisiejszej Bułgarii. W Troi odkrycia datują to wydarzenie na 1087 rok. Dwa kierunki przesunięć ludności Dorów następowały przez:

1. przez Rodopy do Azji Mniejszej- zmiany kulturowe na dolnym Dunajem, następuje upadek kultury Verdi-Giovana, dochodzi do przesunięcia ludności na wschód i południe ( lud praprzodków Traków właściwych- pchnęli praktycznie Traków ku południowi). Owe przesunięcie rzutuje na dzisiejszy kształt Europy. Na terenie półwyspu Apenińskiego przemieszcza się ludność z terenów dzisiejszej Albanii i niektórych rejonów dawnej Jugosławii- ludność Japy(ie)gów i Masapów- geneza z Albanią i Jugosławią.

2. Przez Jugosławię, Macedonię, Peloponez i dojście do Krety- na obszarze północnej Macedonii ( Peonii i Pelagonii)- 1200 BC- uległy zniszczeniu osiedla warowne- sporo okazów uzbrojenia środkowoeuropejskiego- broń drzewcowa, miecze. Z tyglem przesunięcia ludności łączyć należy zasiedlenie Sardynii przez Szerdonów- we wczesnej środkowej fazie brązu zasiedlano okolice miasta Sardez.

Przodkowie Etrusków - to ten sam czas- do środkowej Italii ze wschodu przemieszczają się albo przodkowie Etrusków albo sami Etruskowie. Koniec XIII BC na północnych Bałkanach dochodzi do sytuacji, że Dorowie zajęli wyspy egejskie- zniszczono nieomal wszystkie pałace mykeńskie. Państwa Achajów przestają wogóle istnieć. Dorowie narzucają swoje instytucje, prawa, struktury wewnętrzne. Szybko rozwija się metalurgia żelaza. Następuje wzrost hodowli i uprwy ziemi. Hodowla rozprzestrzenia się na równiny i niziny Peloponezu. Rozwija się produkcja rzemieślnicza ( mniejszy poziom niż sprzed czasów wędrówek Dorów). Styl submykeński- od końca XIII do XI BC. W wyniku zastania tych walorów stylu przez Dorów i przy wykorzystywaniu walorów mykeńskich dochodzi do wykształcenia się lokalnych stylów ceramicznych i architektonicznych. Od początku XII BC wymiana dalekosiężna i morska znajdowała się w rękach Fenicjan. Wyprawy wieków XII BC to przerwanie szlaku bursztynowego z północy.

Plemiona karpackie rozprzestrzeniają się w kierunku zachodnim, docierają do północnych części dawnej Jugosławii i środkowej części dawnych Słowian ( 1125/1120-1115 BC ). Ludność z okolic Karpat drogą lądową dociera do północnej Italii, a do Italii środkowej poprzez Adriatyk. W części środkowej i północnej powstaje kultura Proto-Villanowa. Stabilizują się kontakty wymiany z Kotliną Karpacką. Kształtuje się kultura Gava- nasilenie znalezisk na terenie Węgier. Kultura Proto-Villanowa powstała na podłożu kultury Otomanii. Kultura Noua pokrywa się z kulturą Gava. W ramach przestrzeni kultury Gava rozwija się ośrodki metalurgiczne np. siedmiogrodzko- węgierski na rozległe partie europejskie. Miedź miejscowa ( góry Matra), wyroby złote ( znad górnej Cisy- surowiec złoty)- dociera to wszystko do kultury łużyckie na tereny polskie. Na wschodzie wyroby z miedzi sięgają Dniepru. Rozprzestrzenianie się wyrobów miedziowych typu Matra oraz ceramiki wazowatej typu Villanowa ( tereny Niziny Wegierskiej i na obszarze Italii- kultura Proto-Villanowa) wskazuje na ekspansję na te przyległe tereny ( u nas aż po Ostródę). Ludność kultury Gava zamieszkiwała osady otwarte ze słabą zabudową. Przemieszczanie się ludności wynikało z czynników makro i mikro. Cmentarzyska były ciałopalne z grobami popielnicowymi, choć zdarzały się także pochówki bezpopielnicowe. Przestają funkcjonować kultury lokalne a ich termy zajmuje kultura Gava. W tym samym czasie na północnym skraju Kotliny Karpackiej zajętym przez ludność kultury pól popielnicowych dochodzi do infiltracji ludności kultury łużyckiej ( wpływ wędrówki Dorów).

Ingerencje łużyckie:

- Z północy w kierunku dolnej Austrii do Jugosławii.

- Na północnych rubieżach osadnictwo łużyckie- chyba tereny ziemi chełmińskiej, Warmii i Mazur ( ale bez Mazur wschodnich), półwysep Sambijski- to czas IV okresu epoki brązu ( stara literatura), a w nowszej jest to III okres epoki brązu według Monteliusa. Osadnictwo łużyckie- III okres epoki brązu- nad Szprewą. Na IV okres epoki brązu- ośrodki produkcji brązowniczej. Pojawiają się grupy lokalne ( dziś jednak wielu archeologów wycofuje się z tego). W okresie środkowym epoki brązu następuje stabilizacja osadnicza - III/ IV okres epoki brązu. Cmentarzyska ciałopalne i rozległe osady otwarte łużyckie ( trwające 100- 150 lat). Na zachodzie kultura pól popielnicowych przemieszcza się w kierunku wschodnim. W części zachodniej proces ustabilizowania się kultury pól popielnicowych to koniec XIII BC, choć niektórzy uważają, że na przełomie XIII/XII BC. Obszar Czech, Szwajcarii po Francję ( młodszy okres ukształtowania się kultury pól popielnicowych). Przemiany wierzeniowe przebiegały w podobnym rytmie ( nie ma źródeł na temat przemian etnicznych-, więc zapewne to ta sama ludność). We wczesnej fazie kultury pól popielnicowych- występuje ciałopalenie, tradycja mogiłowa, cmentarzyska kurhanowe z nasypami ziemnymi i kamiennymi. Stabilizacja osadnicza- cmentarzyska i osady otwarte ( świadczą o tym). Domostwo budowano w technice słupowej ( konstrukcja miedzysłupowa, palisadowa, rzadziej zrębowa). Masywne konstrukcje słupowe obecnie znajdowane są w osadach niemieckich na jeziorze Fedel. Okładanie osad palisadami miało charakter symboliczny. Występują także osiedla warowne, obronne z zaokrąglonymi murami. W kierunku zachodnim osady są coraz większe, a na wschodzie po stronie Wisły, występują osiedla mniejsze. Mieszkano w domostwach z inwentarzem żywym. W dużych osiedlach obwarowanych, były pola uprawne ( co sprawiało wiele problemów na temat własności danego terenu). Inwentarz przedmiotów metalowo- brązowniczych pól popielnicowych zawiera przedmioty importowane z Kotliny Karpackiej i dość sporo przedmiotów z terenów kultury łużyckiej. Na terenie kultury pól popielnicowych odkrywane są także przedmioty prowieniencji skandynawskiej. Istniała bowiem zależność produkcji zachodnie od ośrodków położonych na wschodzie pól popielnicowych. Grupa bawarska i nadreńska ze względu na tak duża ilość brązów i miedzi mogła być od nich uzależniona.

Podział regionalny kultury pól popielnicowych w części wschodniej opiera się na ocenie zróżnicowania stylistyki ceramiki. Wyróżniamy następujące grupy regionalne kultury pól popielnicowych:

1. Ugrupowanie w zachodniej części pól popielnicowych- grupa czesko-bawarska- zwana kulturą knowisko-milawecką- w literaturze zachodniej włączona do grupy czesko- bawarskiej kultury pól popielnicowych- w obrębie tej grupy zauważmy obraz bardzo zróżnicowany. W kulturze knowiskiej- na terenie Kotliny Czeskiej, w Czechach środkowych i zachodnich. Powstała owa kultura na podłożu kultury mogiłowej oraz starym podłożu kultury unietyckiej. Oddziaływała silnie na tereny południowych Czech, północne partie Bawarii, a także na tereny Turyngii. Wyróżnia się pięć faz rozwojowych owej kultury. Bardzo wiele cech stylistycznych kultury łużyckiej, groby ciałopalne popielnicowe, gdzie w popielnicach składano dary grobowe, które często nakrywano płaskimi kamieniami lub ustawiano na kamieniu. Istniał także zwyczaj wybijania w dnie lub przydennej części popielnicy specjalnego otworu. Rzadsze są drobnoszkieletowe pochówki lub groby pod nasypami ziemnymi. Na całym terenie występowania kultury knowiskiej spotyka się szkieletowe pochówki ludzkie na terenie osad. Pochówki na terenie osad zakładane były w jamach odpadowych i nielicznie wyposażone w naczynia czy wyroby metalowe. Często występuje układanie ciała zmarłego w pozycji skurczonej, rzadziej w pozycji wyprostowanej. Orientacja w kierunku północnym lub ku wschodowi. Spotyka się pochówki podwójne np : matki i dziecka. Nietypowe są pochówki na osadach szkieletowych o nietypowym ułożeniu szkieletu. Spotyka się dwa ciała ułożone na sobie lub ułóżone w poprzek. Spotyka się pochówki złożone twarzą do ziemi, w pozycji skurczonej oraz pochówki ciał z obciętymi członkami lub samych czaszek. Występują także pochówki gromadne i gromadne z poćwiartowanymi ciałami. Ciała na osadach rozrzucone były bezładnie lub wrzucone były do jamy odpadowej i często przysypane śmieciami lud odpadami. Przewaga pochówków mężczyzn nad kobietami i dziećmi. Małe cmentarzyska. Na znajdowanych osadach spotyka się szczątki ludzkie, zakopane w jamach gospodarczych, co sugeruje antropofogię- jeden z rejonów o takim zwyczaju ( Litwa, Bialoruś i u nas także), nie wiemy jednak dokładnie jakie znaczenie miała owa antropologia- może rytualny kanibalizm? Wyroby brązowe- formy łużyckie oraz wyroby bawarskie. Ludność zajmowała się głównie uprawą ziemi a także hodowlą zwierząt. Zamieszkiwano w otwartych osiedlach zakładanych w pobliżu rzek i innych zbiorników wodnych. W osiedlach otwartych są głównie koliste lub otwarte jamy. Budynki naziemne wznoszono w konstrukcji słupowej. Sądzi się, że w późnej fazie kultury knowiskiej zakładano osiedla obronne, ale sprawę nadal się bada. Typowe naczynia to: naczynia piętrowe, wazy dwustożkowate, misy, czerpaki. Wiele podobieństw do ceramiki kultury łużyckiej. Wpływy kultury knowiskiej przenikały też w okresie Hallstatu A do Czech północnych, na Morawy, a nawet poprzez Morawy na tereny Wyżyny Głubczyckiej w południowej części Górnego Śląska. Inwentarz kulturowy kultury kowiskiej różni się od form rozpowszechnionych w kulturze łużyckiej i nawiązuje wyraźnie od samego początku do południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych.

Kultura milawecka- uformowana na gruncie mogiłowym, na terenie południowych i południowo-zachodnich Czech. Na terenie pochówki ciałopalne pod kurhanami- formy kamienne, w których składano pochówki. Nad grobami usypywano kopce z ziemi, w których istnieją nieduże konstrukcje kamienne. Są to najczęściej wieńce kamieni ułożone na obwodzie nasypu. Widoczna silna tradycja mogiłowa. Inwentarz kultury milawedckiej ma wiele podobieństw do kultury knowiskiej. Ceramika to głównie: naczynia piętrowe typu knowiskiego, wazy dwustożkowate, naczynia wazowate, misy, czerpaki i kubki. Inwentarz metalurgiczny różni się od ugrupowania knowiskiego wskazuje na powiązania z południowoniemiecką kulturą pól popielnicowych. Spotyka się tu: miecze brązowe, noże, brzytwy, liczne szpile, zapinki, zwłaszcza dwudzielne. Z cmentarzyska z Milavcach znany jest kociołek brązowy ustawiony na czterokolnym wózku brązowym. Przewaga łużycka- młodsza faza kultury milaweckiej słabnie i nasilają się brązy niemieckie.

Grupa bawarska kultury pól popielnicowych- stylistyka podobna do A1, ale dużo

źródeł znad Dunaju i górnego Renu. Zwana południowo-niemiecką kulturą pól

popielnicowych ( XII BC). W XIII BC przypada faza przejściowa od kultury

mogiłowej do kultury popielnicowych. Po XII BC N.S pól popielnicowych- w

literaturze niemieckiej ustabilizowanie osadnicze zwane jest Reg Zee- broń

brązowa- połowa XII BC. Ludność zajmowała się uprawą, ale dominowała jednak

hodowla. Wznoszono osiedla palafitowe- strefy przybrzeżne. W strefie alpejskiej

osadnictwo palafitowe pól popielnicowych, ośrodki produkcji metalurgicznej

wykorzystujące złoża lokalnej miedzi.

2. Grupa nadreńsko- bawarska- cmentarzyska płaskie, ale bada się obecnie cmentarzyska kurhanowe. Ludność nastawiona na hodowlę. Tereny trawiasto - wyżynne.

Kultura Hotting- Austria- po obu stronach rzeki Ink, sporo skarbów brązowych, cmentarzyska są rzadkością, powszechne ciałopalenie. Spotyka się także groby ze spalonymi kośćmi rozrzuconymi w skrzyni kamiennej- w grobach popielnicowych. W grobach tych wyroby metalowe ułożone były w sposób przypominający rozmieszczenie ich na ciele zmarłego. Typowe naczynia to: naczynia wazowate, dzbany, szerokie kubki. W rozwoju północnotyrolskiej kultury pól popielnicowych wyodrębnia się trzy fazy: faza I- brąz D, II- datowana na Hallstatt A1, III- datowana na Hallstatt A2 i B1, rozpada się na dwa stopnie ai b. Datowanie całości na 1300-900 BC.

Grupa tyrolska- obszar w archeologii zachodnio europejskiej- pas między Bawarią a Italią- impulsy kulturowe z Italii- przełęcz Breener.

Grupa Melaut- grupa kultury Burstall.

3. Grupa dolnoreńska zwana także kulturą dolnoreńką

4. Grupa nad Menen

5. Grupa wschodnio-francuska.

08.12.2005

Wykład nr VIII.

3. Grupa dolnoreńska- w zachodniej części pól popielnicowych- dorzecze Renu częściowo Wezery. Powstała w wyniku przesunięcia się w dół Renu grup ludności z obrębu południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych. Posiada dwie fazy rozwojowe, które odpowiadają okresom przybliżonym Ha A i Ha B. podłoże mogiłowe bezdyskusyjne, 1000 BC +/- , cmentarzyska ciałopalne, płaskie w większości przypadków związku z rozprzestrzenianiem się ludności pól popielnicowych z południa. Groby ciałopalne w wielu przypadkach o konstrukcji kamiennej, prostokątne- naśladownictwo domostw- metropolie nieco mniejsze. Spotyka się także groby bezpopielnicowe, ale rzadziej, niekiedy ułożone na kamieniach lub w jamie grobowej obstawionej kamieniami. Zazwyczaj w grobach znajdowana się tylko popielnica ze spalonymi kośćmi. Jeżeli dano zmarłemu jakieś naczynia czy wyroby składano je wewnątrz popielnicy. W grupie północno-zachodniej spotyka się groby popielnicowe obwiedzione dookoła rowem. Spotyka się także groby w jaskiniach. Na cmentarzyskach dolnoreńskiej kultury pól popielnicowych spotyka się wyroby brązowe, choć są nieliczne. Delta Renu - strefa zabagniona- wiele prac na gruncie oceny środowiska. 1000-1100 BC- podniesienie lustra wody Renu i jego dorzecz. Prowincja dolnego Renu jest określona fizjologicznie- obszar nagromadzenia licznych pracowni brązowniczych (sprowadzanie brązu z południowej Anglii i Bretanii ). W obrębie osiedli wnoszono duże chałupy i domostwa z pomieszczeniami dla bydła o nieregularnej zabudowie najczęściej, choć często z pustymi placami między chałupami. Dwoistość referencji gospodarczej. Na południu tego obszaru społeczeństwo zajmowało się hodowlą dużych przeżuwaczy a im dalej na północ społeczeństwo zajmowało się uprawą i hodowlą. Zauważalny jest proces wypalania lasów- jednak nie wiadomości czy pod uprawę czy pod pastwiska ? Owy proces wypalania lasów przypada na mocne usytuowanie ludności w środowisku pól popielnicowych. Było to silne wypalanie, o czym świadczą pozostałości do dziś po wypalonych terenach.

Rozprzestrzenianie się ludności pól popielnicowych ku zachodowi rozpoczyna się w granicach XII BC- infiltracja równolegle w dwóch kierunkach: z rejonu ujścia Renu- rozprzestrzenianie licznych grup ludności w kierunku południowo- wschodnim Anglii, są to pochówki płaskie na licznych cmentarzyskach. Na terenie Anglii obserwuje się zjawisko wkopywania grobów płaskich w groby kurhanowe- co wpisuje się w tradycyjne utrzymywanie miejsc grzebalnych. Wiele cech lokalnych- co do form- ceramika sypiąca się w dłoniach. Wytwory brązowe- wyroby z dolnej Nadrenii i wiele mutacji lokalnych o stylistyce zewnętrznej. Jest to czas przerwania wymiany handlowej między południowym wybrzeżem Anglii a terenami egejskimi. Na wschodzie ludność kultury pól popielnicowych- XII BC- zajmują dolną Saksonię. To najwcześniejsze ugrupowania ludności pól popielnicowych o charakterze archaicznym- niekorzystne środowisko, rozrzedzone osadnictwo.

We Francji osadnictwo pól popielnicowych sięga w granicach 1100- 1050 BC i dochodzi do Burgundii- w wyniku infiltrowania ludności wydłuż Saksonii ku wybrzeżom atlantyckim oraz na Półwysep Bretański- gdzie powstaje kultura armorykańska- współistnienie z nimi pól popielnicowych. Wschodnie ugrupowania pól popielnicowych w początkowym etapie ma wiele cech mogiłowych np ; kontynuacja obrządku szkieletowego. W owych grobach szkieletowych spotyka się sporo ozdób i narzędzi brązowych o stylistyce popielnicowej. Groby szkieletowe są dominujące. Ostatnim kierunkiem rozszerzania się pól popielnicowych od XI BC to dolina górnego Rodanu ( grupa Sasserline lub Szasenaj ?). Osadnicy z tych terenów w bardzo krótkim czasie rozprzestrzenili się na tereny Goskani i Langenocji a następnie w głąb Półwyspu Pirenejskiego- wzdłuż wybrzeża Katalonii a także doliny Egro. Nieco później trzeba także włączyć nizinę dorzecza doliny Loary. Tak rozprzestrzenienie się osadnictwa popielnicowego dało początek do wyłonienia się Celtów. Na zachodzie rozprzestrzenienie się osadnictwa pól popielnicowych uważa się za początek Protoceltów. Ta aktywność celtycka to miał być twór powstały na podłożu popielnic w kombinacji z ludnością miejscową. Sytuacja w Pirenejach przez wiele stuleci była ustabilizowana.

Szczególnie w XIII BC zmiany zachodziły na Półwyspie Apenińskim- okres rozprzestrzeniania się żywiołów ludnościowych w kilku kierunkach. Widoczne były oddziaływania z obszarów Szwajcarii- z ugrupowań pól popielnicowych południowo- niemieckich. Faga Red Zieg? Oddziaływanie na kulturę Terra- mare zachodnich ugrupowań pól popielnicowych południowo-niemieckich. Z materiałów źródłowych wiadomo o trendzie oddziaływań wyrobów brązowych na osady palafitowe?

Wpływ na obszar południowej Italii- to rozprzestrzenienie się obrządku ciałopalnego. To zasiedlenie z południa dotyczy osiedlenia ludności z obszarów środkowego Dunaju. Pojawiają się nowe formy ceramiczne. Ludność miejscowa nie zniknęła z tych obszarów. W początkach I BC mówi się o uformowaniu nowych jednostek kulturowych- są to jednostki powstałe z kolidowania się ludności miejscowej z elementami napływowymi.

W środkowej części Włoch- w obrębie kultury apenińskiej istniejącej od III/II do I BC, zwiększa się znaczenie uprawy ziemi oraz społeczności hodowlane. Odnaleziono sporo miejsc produkcji brązowniczej, mocno zaawansowanej. Miejscowi brązownicy produkowali najczęściej narzędzia, rzadziej ozdoby ( przedmioty obręczowe). W momencie rozprzestrzeniania się pól popielnicowych, nadal zamieszkiwano jaskinie w II i początkach I BC. Podczas przeprowadzonych prac archeologicznych w jaskiniach- odnaleziono warstwy z pozostałościami po zbożach- jęczmień, proso, żołędzie, rośliny strączkowe- np; groch. Jest to czas upowszechnienia się kultur apenińskiej- osady obronne, obwarowane. Były to osady refugialne z rachityczną zabudową z pustymi placami pośrodku. Są to obiekty do koszarowania bydła. W większości wypadków są to osady z dookolnymi rowami i otoczonymi palisadami.

Sycylia- od 2 połowy XIII/ XII BC- to upadek miejscowej grupy kulturowej. Północne ugrupowania italskie miały doprowadzić do upadku miejscowej kultury. Obrządek ciałopalny szybko zostaje porzucony. Pojawiają się nowe grupy ludnościowe na Sycylii- wiadomości i nowych grupach znajdujemy u starożytnych pisarzy-nazwano ich Syka nowie lub Sykulowie- zetknęli się z nimi Grecy, stąd wiemy o ich istnieniu. Donosi o nich Hellonikos, który pisze, że lud ten miał przybyć z rejonu Apulli z Italii- czyli tzw ; ludność Protoiliryjska. Nazwa tego nowego ludu pojawiła się także u Sutukidesa-, który pisze, ze lud ten dociera do Sycylii z rejonów Troi. Archeolodzy sycylijscy i włoscy nazwali ten fenomen kulturą Pantalica- kute komory w zboczach skalnych- pochówki szkieletowe z dość bogatym wyposażeniem w broń i wyroby brązowe. Komory grobowe były wykorzystywane wielokrotnie ( przez cały czas trwania tej kultury). Osiedla to osady obronne lokowane na obszarach obronnych ( wzniesienia, doliny rzek). Na obszarze kultury znane są także budowle pałacowe- tzw. siedziby książęce, wznoszone w technice cyklopowej- z bloków wstępnie obrobionych.

Sardynia- obszar zajęty przez tzw. muragi, osadnictwo silne, handlowano miedzią. Eksploatacja masowych ilości brązowych- zaopatrzone w uzbrojenie- podobne do przedmiotów egipskich. Stylistyka uległa wpływom ludzi morza. Ludność Sardynii musiała mięć kontakty z Azją Mniejszą.

Fenomen nordyjski- wiek XII BC ( okolice), dochodzi do rozprzestrzeniania się obrządku ciałopalnego typowego dla strefy nordyjskiej ( podobny obrządek do fazy łódzkiej naszej kultury łużyckiej)- szczątki nie do końca spalone- części kończyn, czaszki składane w kłodowych trumnach kłodowych lub grobach ziemnych zabezpieczonych drewnem. Miejscowe osadnictwo rozprzestrzenia się ku północy. Ta infiltracja poprzez wyspy Alandzkie ku zachodnim wybrzeżom Finlandii. To czas rozprzestrzeniania się poprzez Gotlandię ku wybrzeżom wschodnio- bałtyckim.

Seima-turbino- to wyroby wschodnio-bałtyckie są silnie datowane i wyróżnione na obszarach kultury nordyjskiej w XIII i XII BC. W XII BC nastąpiło upowszechnienie się obrządku ciałopalnego na Półwyspie Jutlandzkim. Cały czas wznoszono pochówki kurhanowe. Pochówki kłodowe z dobrze zachowanymi kłodami oraz z dużą liczbą materiałów organicznych- odzież, przedmioty codziennego użytku. Na XII BC datowane są pochówki bagienne- które mają znaczenie symboliczno- kulturowe. Produkcja narzędzi i ozdób- to usamodzielnienie się strefy nordyjskiej pod względem stylistycznym i sztuki np; ryty naskalne na wyspach duńskich. Motywy stylistyczne to geometryczne, spiralne i stylizowane wyobrażenia zwierząt ( przedstawienia łodzi z postaciami w nich). Sporo przedmiotów importowanych z terenów kultury pól popielnicowych- przedmioty południowo- niemieckie ( broń, miecze i rzadziej ozdoby) oraz naszej kultury łużyckiej ( przedmioty brązowe- głównie ozdoby, rzadziej broń). Bursztyn jutlandzki ( istotne jego znaczenie wcześniej) od XII BC wybrzeża z nim popadają w kryzys, a po pewnym czasie następuje koniec kariery bursztynu jutlandzkiego.

Pod koniec XIII i na początku XII BC na terenie północnej Finlandii doszło do uaktywnienia się ośrodka brązowniczego. Ośrodki na terenie Sambii. W tym samym czasie w strefie od południowych wybrzeży Finlandii aż po Niemen rozpowszechnia się produkcja ceramiki tekstylnej. Obszary między Niemnem a Windawą do I BC charakteryzują się osadnictwem rachitycznym.

W ostatnich II wiekach BC- to obszary bursztynu są mocno eksploatowane przez Sambię i tereny ujścia Niemna. Pochówki kurhanowe. Drogi eksploatacji uaktywniają się przez Białoruś i Ukrainę. Litwa to obszar kultury kurhanów sambijskich- na półwyspie sambijskim- rejon z licznymi rzekami i jeziorami. Obszary wododziałowe najmniej zasiedlone. Ludność zajmowała się łowiectwem i rybołówstwem. Były to wspólnoty z uprawą. Osady otwarte. Bursztyn ma duże znaczenie, napływ z terenów południowych.

15.12.2005

Wykład nr IX - Przełom IX /VIII BC, kultura trackiego halsztatu, fenomen nordyjski oraz kultura łużycka.

Kaukaz- na przełomie II/I BC północne Kaukazie- pasterskie plemiona zajmują obszary pastwiskowe, wysokich gór- tryb życia półkoczowniczy. Jest to także czas wydobywania miedzi oraz innych minerałów. Cały obszar stepu i wyżyn między morzem Azowskim a Kaspijskim zajmowała ludność północno kaukazka ( plemiona). Był to obszar o znacznej podatności na wpływy kultury zrębowej. Groby niszowo- katakumbowe- widoczne tu różnice społeczeństwa. Na wysokości IX BC północny obszar całego Podkaukazia zajmują ludności trzech kultur- nadkobańskie( nadułańska?), kobańskiej ( Osetia północna) oraz kajakanecko- horoczojewska. Kultura kobańska- północna Osetia, ukształtowała się w wyniku oddziaływań z Zakaukazia i Azji Środkowej. Na obszarze Kaukazia i Zakaukazia od dawna funkcjonowały ośrodki brązownicze, ale od IX BC, gdy kształtuje się kultura kobańska, owy ośrodek zostaje przyhamowany, głównie w kierunku północno stepowym. Związku ze zróżnicowaniem środowiska naturalnego, wykształtowały się trzy grupy lokalne- były to duże nekropolie, z wielkimi cmentarzyskami, licznymi osiedlami oraz znaczną ilością warsztatów brązowniczych. Świadczyło to o ustabilizowanym trybie życia. Pochówki szkieletowe, w kamiennych skrzyniach, budowanych z płyt. Wyposażenie zmarłego składało się z brązowej broni oraz z dość znacznej ilości elementów uprzęży końskich- wędzidła i brązowych elementów końskich, a z importowanych przedmiotów składano głównie fenickie paciorki i egipskiego pochodzenia. Zdobienia na broni świadczą o miejscowej stylistyce oraz uaktywnianiu się oddziaływań z południa. Była to ludność pasterska- tryb koczowniczy- wyżyny i od IX BC w górach. W młodszych fazach kultury kobańskiej zajmowano się uprawą zboża- jęczmień, pszenica i owies, które miały duże znaczenie. Metalurgia brązownicza to druga po uprawie gałąź, mówiąca także o zróżnicowaniu społeczeństwa. Wszystko to było kontrolowane przez elity. Widoczne były także kontakty ludności kultury kobańskiej z ludnością Azji Mniejszej i Zakaukazia.

Od południa z kulturą kobańską sąsiadowała kultura kolchicka- zachodnia Gruzja, był to twór kulturowy trwający aż do VIII BC. Lokalna grupa gruziańska, na obszarze której wcześniej była kultura grobów dolmenowskich, ściśle związana z obszarem zakaukazkim. Miała ona także największe znaczenie dla utworzenia kultury kobańskiej.

Kultura zrębowa-centra metalurgiczne- to oddziaływania Siedmiogrodu XI/X do początku IX BC. W warsztatach kultury zrębowej wykorzystywano surowiec pochodzenia karpackiego, głównie miedz. Dopiero w X i IX BC musiało dojść do infiltracji grup kultury zrębowej w rejonie doliny Karpat. Jest to słabo potwierdzone, ale odkrywane pojedyncze groby wschodniego pochodzenia w Siedmiogrodzie mają wyposażenie zrębowe. Ludność użytkowała tereny stepowe, zajmowano się hodowlą zwierząt i pasterstwem, od Karpat poczynając aż chyba do jeziora Aralskiego po południowy Ural. We wschodnich rejonach zajmowanych przez kulturę zrębową, znajdowane są znaleziska brązowe związane z rejonem uralsko-nadwołżańskim. Owy ośrodek metalurgiczny przypisuje swe uaktywnienie ludności kobańskiej ( nad Wołgą i Kamą)- strefie owych stepów nadwołżańskich.

Kultura andronowska- ludność pasterska z tendencją przesuwania się na zachód od Wołgi ( co można uważać za fragment kultury zrębowej).

Wcześni Taurowie- od X/IX BC. W sensie archeologicznym wcześni Taurowie to kultura kizył-kobińska. Osiedla i cmentarzyska w rejonie Kiczył- Koba. Archeolodzy kaukazcy uważają tą kulturę za trudniącą się sezonowym wypasem, a w dolinach rzecznych trudniącą się uprawą ziemniaków. We wczesnej fazie tej kultury występują groby skrzynkowe, znoszone z płyt kamiennych z pochówkami szkieletowymi. Ludność z Podkaukazia, na drodze akulturyzacji współżyli z lokalną ludnością. Na terenie Krym wcześniej istniała kultura Kemi- Koba. Owe przybycie ludności z Podkarpacia to ślad oddziaływań ludności kobańskiej.

Kultura trackiego halsztatu ( tracki halsztat)- w sferze silnych oddziaływań karpackich znajdowały się na wysokości środkowego Dniepru i pewnej części wschodniego Podola. Od Dniepru środkowego do Podola-gdzie do końca XII BC w leśno stepowej strefie tego obszaru istniała kultura nadnieprzańska. W kultury naddnieprzańskiej- młodsza faza jej istnienia zwana jest fazą biełogrudowską- od nazwy lasu na Ukrainie- wiek IX BC. Kultura naddnieprzańska rozwinęła się na podłożu kultury komorowskiej. W latach 70 i 80 istniały poglądy, że ta kultura komorowska i naddnieprzańska były poprzednikami Słowian. Nowsze jednak poglądy łączą kulturę naddnieprzańską z kulturą Pratraków- mowa tu o pratrackim charakterze kultury naddnieprzańskiej. Wiele osób uważa, że kultura komornicka jest poprzedniczką Traków. Ludność kultury naddnieprzańskiej zajmowała się gospodarką hodowlaną. Posiadała owa kultura także bogate pochówki, duże cmentarzyska, osady lokowane w dolinach rzecznych. W grobach znajdowano kamienne, kościane oraz z poroża wyroby. Ludność podlegała rodowej wspólnocie oraz posiadała własną stylistykę produkcyjną- brązy, narzędzia. Pochówki szkieletowe dominowały, choć później duży odsetek stanowiły pochówki w grobach ciałopalnych. Zauważalna jest także duża ilość zolników- w wypełniskach po spaleniach i nagromadzeniach po popiele znaleziono dużo figurek ceramicznych wypalonych jak i nie. W młodszej fazie kultury naddnieprzańskiej dominowała uprawa zboża- pszenica, jęczmień, owies. Obecnie coraz lepiej poznawana jest struktura osadnicza. W fazie biełogrudowskiej ośrodki przesuwają się w okolice środkowego dorzecza Dniestru.

Kompleks sośnicko- komorowski- pozostałości osadnicze na Polesiu ( IX- X BC ), górnego biegu Dniepru i Berezyny.

Fenomen ukształtowania się Ugrofinów- łączy się dziś osadnictwo na wschodzie i północy od jeziora Ładoga ( tajga północno- europejska). Osadnictwo jest słabo poznane. Łączyć można je w północno- wschodniej Finlandii z kulturą Kiu-kaimen. Widoczne jest także duże znaczenie wysp Aralskich. W obrazie kształtowania się etnosu znaczenie miała także ceramika azbestowa.- znane znaleziska ze stref torfowych, jezior. Z Ugrofinami łączyć można od wschodu kulturę karelską -nie mamy dla owej kultury dobrej chronologii- jedynie wiemy tyle, że mogła ona istnieć od IV do I BC. Ludność zajmowała się łowiectwem i rybołówstwem. W młodszej fazie ludność kultury karalskiej korzystała z ceramiki azbestowej. Z ukształtowaniem Ugrofinów łączyć można kulturę kargopolską.

Z odległych obszarów na zachód od Archangielska na Półwyspie Oneskim- są znaleziska łączone z kulturą białomorską- widoczna tutaj silna tradycja epoki kamienia- neolit ( tereny znad Oki ), tradycja krzemieniarska ( X- IX BC ) oraz wytwórczość ceramiczna. Dalej na wschód ( strefa klimatu surowego- tajgi puszczańskiej ), rybacko- łowieckie plemiona łączono z kulturą czirkowsko-sejmińską- brak w owej kulturze przedmiotów metalowych.

Fenomen ceramiki tekstylnej- obszary od zatoki Rylskiej po górną Wołgę- obszar z licznymi znaleziskami ceramiki z odciskami - IX- X BC. Łączy się obecność tych naczyń z kulturą nadkazańską. Dość sporo znalezisk owej kultury znaleziono na obszarze od ujścia Kamy do Wołgi. Kultura znana jest z dużej ilości przebadanych osad otwartych, choć znane są także osiedla obronne, które są jednaj typowe dla młodszej fazy tej kultury. Ludność to w większości hodowcy z dobrze rozwiniętym łowiectwem. Znalezione są dobrze zachowane pozostałości, świadczące o wyspecjalizowanym rybołówstwie na duże osobniki ( nie tylko polowano w okresie tarła, ale i poza nim). Znane są także warsztaty produkcji brązowniczej ( potwierdzone w kilku osadach). Kultura nadkazańska posiadała także w swym obrębie grupę postniatowska ( uważaną przez wielu za kulturę, ze względu na podobne tło, choć znacznie mniej śladów produkcji brązowniczej).

W strefie ewidentnie leśnej Europy północno- wschodniej w początkach I BC, zaznaczyły się widoczne wpływy etniczne idące z zachodu . Na wybrzeżach Finlandii widoczne są obce wpływy ludności ze Skandynawii. Wpływy te objęły kraje nadbałtyckie, a na wschodzie dorzecza Wołgi i Uralu. Łączyły się z uaktywnieniem szlaków wymiany między Skandynawią a Uralem- chodziło tutaj o surowiec uralsko- wołgowy. Wszystko to poddane zostało datowaniu radiowęglowemu- IX BC- głównie !!!! Do Skandynawii napływały przedmioty kobańskiej produkcji brązowej, co potwierdza duży udział kultury kobańskiej i Kaukazu.

Strefa wschodnio-bałtycka- to głównie rejony Zatoki Rylskiej. Żyjąca tam ludność zajmowała się łowiectwem i rybołówstwem. Widoczne pozostały także ślady przedmiotów ceramiki tekstylnej i ceramiki kreskowanej zwanej także sztrychowaną. Poświadczone są wpływy Skandynawii. W środkowym rejonie Zatoki Ryskiej pojawiają się kurhany w kształcie łodzi a ich trwanie przypada aż do V BC ( wpływy skandynawskie). Znane są także pozostałości grobów w kształcie łodzi z obszarów Sambii i Polski północno- wschodniej.

Kultura sambijska- zwana także kulturą kurhanów sambijskich- ukształtowała się owa kultura pod wpływem kultury łużyckiej. Obrządek ciałopalny. Ludność zajmowała się dobrze rozwiniętą produkcją brązowniczą. Znane są pozostałości po warsztatach brązowniczych. Jest to także czas, gdy dochodzi do rozprzestrzeniania się kultury łużyckiej.

Kultura łużycka- na południe od kultury sambijskiej rozwinęła się kultura warmijsko-mazurska, włączona obecnie wraz z kulturą kurhanów sambijskich do nadbałtyckiej kultury łużyckiej. Ugrupowania lokalne: nadsołabskie i dolnohob(w)elańskie kultury łużyckiej. Nazywane są owe ugrupowania przez archeologów niemieckich i skandynawskich kulturami. Oba te twory mają silne tendencje brązownicze łączone z kulturą nordyjską i jej kręgami np : znane są liczne skarby ukrywane w bagnach i jeziorach. Posiadamy dla nich dobre datowania. Ugrupowanie nadsołabskie- najmłodsze materiały tego ugrupowania przypadają na VIII BC a dolnohob(w)elańskie ugrupowanie jest znacznie młodsze, gdyż najmłodsza jego faza przypada na V BC, czyli do czasu, gdy ów twór o piętnie łużyckim wchłonięty został przez kulturę jastorfską.

Kultura wysocka- IX BC- ośrodki łużyckie rozszerzają się na wschód od Bugu na tereny Ukrainy w okolice Wysockoje. Mimo oddziaływań stepowych stać ją było na samodzielność. We wschodniej Słowacji spotkać można grupę kyjatyką- IX BC- dużo elementów kultury Gava oraz oddziaływań kultury łużyckiej.

Centra produkcji brązowniczej- nadal najważniejszą rolę pełnił Siedmiogród. W południowo- zachodnim rejonie fenomenu łużyckiego widoczny jest wpływ wytworów z kultury pól popielnicowych z terenów niemieckich. Obszar północno- zachodni to wpływ gotowych wyrobów nordyjskich. To także czas, gdy w kulturze łużyckiej nastąpiła duża stabilizacja osadnicza- liczne, duże osiedla głównie otwarte i pierwsze osiedla warowne ale otwarte na terenie Czech i Saksonii oraz cmentarzyska.

Tracki halsztat w Kotlinie Karpackiej- w początkach IX BC we wschodniej części Kotliny Karpackiej dochodzi do stabilizacji i ujednolicenia tzw : halsztatu trackiego- nie stanowił on integralnej części kultury pól popielnicowych. Z kultury pól popielnicowych wyłączona została kultura Gava. Silne oddziaływania Traków aż po dorzecze Dniestru, doprowadziły do ukształtowania się grup lokalnych z obszaru Ukrainy- grupy Holihrady-( przez ludy Zakaukazia ku północy, zanikło osadnictwo komorowskie oraz osadnictwo kultury Nocha ) oraz grupy mołdowskiej ( Mołdawia).

27

---