TEZY Z RELIGIOLOGII

1. Religiologia a religioznawstwo.

2. Przedmiot historii religii

3 Przedmiot socjologii religii

4 Czym zajmuje się psychologia religii?

5 Czym zajmuje się etnologia religii?

6 Pojęcie fenomenologii religii

7 Czym zajmuje się geografia religii?

8 Przedmiot filozofii religii i jej rodzaje.

9 Wyjaśnić pojęcie teologii religii

10 Historyczne tło powstania religioznawstwa.

11. Pierwsze katedry religioznawstwa

12. Dlaczego istnieją różne pojęcia religii?

13. Opisz rodzaje definicji religijnych

14. Opisz przeżycie religijne według R. Otto

15. Przedmiotowe uzasadnienie faktu religii w ujęciu filozoficznym

16. Podmiotowe uzasadnienie faktu religii w ujęciu fil.

17. Charakter relacji religijnej.

18. Postawa tabu.

19. Postawa magii.

20. Hipotezy przyrodniczo - gnozeologiczne na genezę religii.

21. Hipotezy społeczne na genezę religii.

22. Hipotezy psychologiczne na genezę religii

23. Hipotezy ewolucjonistyczne na genezę religii

24. Chrześcijańska filozoficzna interpretacja genezy religii.

25. Chrześcijańska teologiczna interpretacja genezy religii.

Ad. 1. Religiologia a religioznawstwo.

Religiologia jest zespół nauk:

- Szczegółowe - (doświadczenie)

- Filozoficzne - (rozum)

- Teologiczne - (objawienie)

Jest to pojęcie szersze. Nauka powstała w XIX w., ale już w większym lub mniejszym stopniu od starożytności ludzie zajmowali się religiologią. Pierwsze badania nie dotyczyły chrześcijaństwa tylko religii egzotycznych. Nazwę wymyślono na KUL-u.

Religioznawstwo jest pojęciem starszym i ma znaczenie węższe, gdyż odnosi się tylko do nauk szczegółowych, które są naukami humanistycznymi, przedmiotem badań jest jeden z aspektów religii (konkretnie zjawiska religijnego - doświadczenie) skupiające się na podmiocie relacji religijnych.

Ad. 2. Przedmiot historii religii

Przedmiotem Historii religii jest powstanie, rozwój i zanik religii.

Dzielimy go na:

- Historia religii wymarłych

- Historia religii starożytnych

- Historia religii współczesnych

Inny podział na: ( wg. Tadeusza Dajczera)

- szczegółowa historia religii

a) Prehistoria

b) Etnologia

c) Religie starożytne

d) Wielkie religie świata

- ogólna historia religii (porównuje religie)

Ad. 3 Przedmiot socjologii religii.

Socjologia religii bada wielorakie związki pomiędzy religią a społeczeństwem. Wyniki tych badan żależą od 4 faktów:

1. Rozumienie religii

2. Społeczeństwa

3. Natury samej socjologii

4. Ogólnego nastawienia, klimatu wobec religii

Socjologia religii bada m.in: uniwersalizm, pluralizm i twórczość religii, bada fenomen relacji religii do kultury, moralności, polityki, fenomen zaniku i odrodzenia religii, bada religię w różnych środowiskach.

Ojciec socjologii religii - J. Wach protoplasci - M, Weber, E. Diirkheim

Socjologizm religioznawczy- przypisywanie czynnikom społecznym wyłącznej roli w powstaniu, rozwoju i charakterze religii

Ad. 4 Czym zajmuje się psychologia religii?

Ojcem psychologii religii - W. James

Przedmiotem psychologii religii jest dziedzina doświadczenia religijnego. Psychologia religii zajmuje się religią w wew. Świecie człowieka. Jako jego przeżycie wew. Zainteresowania psychologii wobec religii:

- geneza psychologiczna religijności człowieka

- charakter przeżycia religijnego

- bada zjawiska pokrewne

- opisuje rodzaje przeżyć religijnych ze strony psychologii

W psychologii religii wyróżniamy:

1. typologia religii: różne postawy religijne -typy charakterologiczne

2. psychologia rozwojowa: badanie religijności człowieka, w zależności od jego wieku

3. psychopatologia: badanie przeżyć religijnych u osób chorych i wynaturzeń religijnych

u zdrowych.

Genezie psychologicznej religii towarzyszyły:

- nieufność ze strony psychologów

- nieufność ze strony religioznawców

- ostrożność ze strony katolików, gdyż psychologia zrodziła się w liberalnych kręgach protestanckich.

Ad. 5 Czym zajmuje się etnologia religii?

Etnologia religii bada etniczne religie ludów pierwotnych (o stosunkowo prostej kulturze materialnej - ludy niekoniecznie z praczasów), badanie stosunkowo małej grupy społecznej gdzie pewne struktury są stosukowo proste pozwala łatwiej ustalić
typowe zjawiska religijne i otrzymać wiedze o wcześniejszych postaciach religijnych.
Etnolodzy opisują kompleksowo daną religię lub wybiórcze elementy, obrzędy tychże religii.
Metodą badawczą są badania terenowe i obserwacje uczestniczące. Polscy zwolennicy: H. Zimoń SVD

Ad. 6 Pojęcie fenomenologii religii

Fenomenologia religii ma korzenie europejskie: R. Otto. M. Eliade, B. Kristensen, N. Soderblom, G. von der Leeuw. Powstała jako swoista reakcja na ewolucjonistyczne postrzeganie religii. Zajmuje się zjawiskiem religii jako takiej, bada pewne wybrane zjawiska, fenomeny religii. Jest tyle rodzajów fenomenologii ilu fenomenologów.

Metody fenomenologii religii:

- bada zjawiska w ujęciu istotowym

- stosuje zasadę „epoche” (chodzi o obiektywizm)

Ad. 7 Czym zajmuje się geografia religii?

Geografia religii to nauka o przestrzennym usytuowaniu i środowiskowym zróżnicowaniu religii, bada wpływ religii na środowisko i środowiska na religię. Często się też mówi o ekologii religii - nauka o środowiskowej integracji religii i jej konsekwencjach.

Ad. 8 Przedmiot filozofii religii i jej rodzaje.

Filozofia religii — pełni rolę jednoczącą wobec wszystkich nauk religioznawczych, ale nie w znaczeniu syntetyzującym, lecz w znaczeniu iż chce dostrzec w wielości zjawisk religijnych elementy podstawowe. Filozofia religii jest pomocna dla innych nauk, gdyż skupia się na celu ostatecznym.

Rodzaje:

1. scientyczna filozofia religii- uogólnienie wyników nauk religioznawczych bądź metodologiczna refleksja nad ich przedmiotem, zadaniami, metodą i językiem

2. idealistyczna filozofia religii - postuluje w punkcie wyjścia istnienie absolutu i z niego wynosi świat, człowieka i religię.

3. realistyczna filozofia religii - wychodzi z rzeczywistości i prowadzi do absolutu

4. analityczna filozofia religii - metodą analiz dąży do wyjaśnienia kluczowych problemów religii

Ad. 9 Wyjaśnić pojęcie teologii religii.

Teologia religii - nauka powstała pod koniec XIX w., ale początki sięgają początków chrześcijaństwa. Może ona funkcjonować tylko w powiązaniu z jakąś religią. Przedmiot: w świetle własnej religii bada prawdziwość każdej innej religii. Pierwszymi badaczami byli chrześcijanie.

Rodzaje:

- protestancka teologia dialektyczna - K. Barth

- teologia „dopełnienia” - H. Urs von Balthazar ( chrześcijaństwo uzupełnia inne religie w których zawsze jest jakieś ziarno prawdy).

- teologia zbawienia - K. Rahner ( niemiecki jezuita)

- pozakonfesyjna uniwersalna teologia religii - W.C. Smith (kręgi protestanckie)

- teologia pluralistyczna - J.Hick, P. Knitter

Ad. 10 Historyczne tło powstania religioznawstwa.

XIX w. to epoka ateistyczna. 3 prądy naukowe XIX w.:

1. Pozytywizm - A. Comte

2. Ewolucionizm — K. Darwin

3. Stiencyzm (wiara w naukę jako przyszłego mesjasza wyzwalającego człowieka z ciemnoty religii)

Religioznawstwo powstało jako odrzucenie religii i teologii. Chciano metodami naukowymi wyjaśnić, czym jest religia jako wytwór czysto ludzki. Pierwsi Polscy religioznawcy byli ateistami - J. Radliński, A. Niemojewski

Ad. 11. Pierwsze katedry religioznawstwa

Genewa 1873 r. Boston 1873 r. Holandia 1876 r. - Amsterdam -Greningen - Leidan Francja: -l 885 r.-Paryż -1885/6r.-Sztrasburg Szwecja: -1893r.-Upsola - Sztokholm -Łund Dania: -Kopenhaga 1914 Norwegia: -Oslo 1915

Wlk. Brytania: - Aberdin - - Glosgow - St Andrew -1908 Oxford Włochy: -Rzym l886 Niemcy: -Berlin 1910 -Lipsk 1912 - Uniw. w Wartburgu Poza Europą: - Uniwersytet Żydowski w Jerozolimie - Tokio 1903 - wyklady

Nie było takiej kultury w przeszłości i zdaje się nie będzie, w której nie było by religii.

Ad. 12. Dlaczego istnieją różne pojęcia religii?

Im więcej mamy pojęć religii tym więcej możemy powiedzieć, mieć pojęcie" i wiedzę o fenomenie religii. W różnych wiekach, epokach skupiano się na różnych aspektach religii. Gdzie pojawia się człowiek tam mamy do czynienia z kultem i modlitwą.

Ad. 13. Opisz rodzaje definicji religijnych.

1. Definicje nominalne: powstały w wyniku przekładu samego słowa i od tego tworzono definicje, np. Cyceron: relegere - odczytać coś na nowo, św. Augustyn: reeligere -wybierać na nowo, ponownie, Laktancjusz: re-ligere - związać, spiąć.

2. Definicje realne: są pełniejsze, bardziej wyczerpujące, dzielą się na:

- strukturalne: fragmentaryczne, próbują uchwycić najcharak. rysy religii, jej strukturę, np.: Guardini: religia stanowi konkretną relację człowieka do konkretnego żywego….

- genetyczne: skupiaj ą się na genezie religii

- funkcjonalne: skupiają się na funkcji, roli religii, co ona daje człowiekowi

Ad. 14. Opisz przeżycie religijne według R. Otto.

Otto interesuje sacrum, czyli przeżycie numinosum (absolut sam w sobie). Jest to również zasadnicza struktura religijności. Jawi się ona jako misterium (tajemnica). Nie oznacza to pełnej niewiedzy, ale misterium jawi się nam jako „całkiem inne" (Ganz Andere) i jako zadziwiające.

Z drugiej strony na misterium składa się misterium trernendurn i misterium fascinans.

- tremendum - absolut stwarza dystans między Bogiem, a człowiekiem. Ten dystans ma tło ontologiczne i moralne („Czymże ja jestem przed Twoim obliczem - prochem i niczem" A. Mickiewicz).

- fascinans - Bóg oprócz tego, że stwarza ten dystans równocześnie mnie fascynuje i pociąga ku sobie.

Podział sacrum:

- sacrum pierwotne - dotyczące samego Boga

- sacrum pochodne - dotyczące świętych i rzeczy odnoszących się do kultu

Podział kultu:

- cultus latria - sacrum pierwotne

- cultus hiperduliae - dotyczy NMP

- cultus duliae - sacrum pochodne

Ad. 15. Przedmiotowe uzasadnienie faktu religii w ujęciu filozoficznym.

Definicja filozoficzna: Religia to układ relacji człowieka do jakiejś istoty najwyższej, ten układ jest świadomy i wyraża się w specjalnym zachowaniu człowieka. Uwzględnia zależność, chęć oddawania czci, dążenie do ściślejszego związania się z NIM.

Wychodzimy od faktu, iż istnieją wokół nas byty zmienne, ewoluujące, przemieniające. Fakt istnienia takiego bytu wskazuje na ich pochodność od bytu absolutnego; bowiem istnienie wszystkich bytów byłoby absurdalne, niewytłumaczalne bez istnienia absolutu. To on właśnie stoi u podstaw i tłumaczy, że to co zmienne, przemijające istnieje. Te byty są po wiązane relacjami z absolutem. Wszystko więc co istnieje jest pochodne od absolutu; więc wszystko jest znakiem, symbolem przez który Bóg przemawia do człowieka. Człowiek ma świadomość swojej przemijalności, a jednocześnie pragnie życia, trwania wiecznego. W tym momencie może się pojawić myśl o więzi wszystkiego z Bogiem. I tak jest, bo wszystko co istnieje, istnieje na mocy uczestnictwa w Bogu. Człowiek dąży do więzi z innymi osobami jednak żadna z nich nie jest w stanie wypełnić całości ludzkiego serca. Tylko Bóg może to zrobić.

Ad. 16. Podmiotowe uzasadnienie faktu religii w ujęciu fil.

Człowiek z natury jest otwarty na innych. Człowiek to osoba, która przez odpowiednie działanie tworzy się, staje się, doskonali się. Czyni to przez wytworzenie wartości materialnych, ale przede wszystkim duchowych. Najpełniej ten rozwój dopełnia się przez akt wyboru. Wtedy staje się najpełniej człowiekiem. Jest to też wychylenie się człowieka w kierunku Boga. Pojemności ludzkiego poznania i woli nie jest w stanie zapełnić żadne dobro doczene i względne.

Ad. 17. Charakter relacji religijnej.

1. O charakterze egzystencjalnym - związek między realnie istniejącym człowiekiem i realnie istniejącym Bogiem.

2. O charakterze między osobowym (podmiotowym) - Bóg pojmowany jest osobowo, człowiek jest podmiotem. Istnieje między nimi dialog, spotkanie, wzajemne oddanie, miłość.

3. O charakterze dynamicznym - w człowieku zakłada się możność bycia ku Bogu. Wyraża się ona w działaniach, inicjatywie, aktywności podmiotu jak i przedmiotu.

4. O charakterze koniecznym - do pełnej realizacji człowieczeństwa potrzebne jest wejście w tą relację. Jeśli się tego nie zrobi nasz rozwój może się zatrzymać w pewnym momencie (choć nie musimy w nią wchodzić — Bóg nas do niczego nie zmusza)

5. O charakterze zwrotnym - relacja osoby ludzkiej do Boga dla osoby człowieka (ta relacja doskonali człowieka i tylko jego.

Ad. 18. Postawa tabu.

Jest to wszelka czynność, osoba lub rzecz zakazana, ponieważ przynosi ona nieszczęście, nie jest to zakaz typu moralnego. Chodzi tu o siłę immanentną, która jest nie przyjazna człowiekowi, zagraża porządkowi w którym człowiek czuje się bezpieczny.

Występuję w tej postawie automatyzm skutków (złamałeś zasady musisz ponieść konsekwencje) im ktoś bardziej religijny, tym mniej zabobonny, taka postawa zabobonna nie jest do pogodzenia z postawą religijną.

Ad. 19. Postawa magii.

Jest to kierunek odwrotny niż w tabu, trzeba posiąść, opanować tę siłę, a nie lękać się jej. Człowiek ma nad numinosum zapanować. Robiąc to ryzykuje utratę własnego świata. Magia utrzymuje człowieka w poczuciu strachu, lęku. Ważna jest instytucja maga, który opanował tą siłę, oddał się jej. Są to osoby wyróżniające się, ale potrzebna jest inicjacja (symbolika śmierci i narodzenia). Taki człowiek nie jest już tym, kim był, ubiera się inaczej, mieszka poza wioską i traci część własnego świata.

Magia:

- biała, czarna, homeopatyczna, kontaktowa

Ad. 20. Hipotezy przyrodniczo - gnozeologiczne na genezę religii.

Zwolennicy:, R. Nietsche, D. Hume, fil. oświecenia, marksiści.

Człowiek pierwotny miał być alogiczny (nie używać rozumu), nie znał sił przyrody, nie rozumiał ich funkcjonowania, nie posiadał środków by nad nimi zapanować. Odczuwał, więc lęk i strach przed nimi. Próbował obłaskawić te siły przez modlitwę, a z czasem doszło do ich personifikacji i deifikacji, czyli to człowiek wymyślił religię - stworzył ją. Niektórzy sądzili, że religia umrze śmiercią naturalną, wraz z rozwojem nauki i techniki, zalecali więc szerzenie oświaty i światopoglądu nauk.

Uwagi krytyczne:

1. Religia nie polega na znajomości i wiedzy o przyrodzie, w religiach są prawdy niedotyczące przyrody

2. Religia nie polega na strachu, lecz na miłości.

3. Pomieszano tu okazję z przyczyną - przeżywanie tych zagrożeń religia to okazja do lepszego poznania religii, lecz nie jest to przyczyna powstania religii

Ad. 21. Hipotezy społeczne na genezę religii.

Zwolennicy: marksiści.

Religia jest pochodną życia społecznego. U podstaw jest baza ekonomiczno -społeczna, która decyduje o nadbudowie (religia, kultura). Religia jest wynikiem walki klas -bogaczy i biedaków. Bogacze chcąc bezkarnie wykorzystywać biedaków stworzyli religie, które z jednej strony były odbiciem warunków ekonom. - społ., a z drugiej sankcjonowały taki charakter, obiecując wyzyskiwanym nagrodę w iluzorycznym przyszłym świecie. Religia jest tworem ludzkim, pełni funkcje negatywne, straciła rację bytu, więc musi być wyeliminowana z życia społecznego.

Uwagi krytyczne:

1. traktuje religię funkcjonalnie pomijając stronę przedmiotową.

2. przykazania obejmują wszystkich wiernych (tak biednych jak i bogatych).

3. nie da się udowodnić, że jakieś społ. było pierwotne wobec religii.

4. religia nie może być narzędziem układów poi. i społ.

Ad. 22. Hipotezy psychologiczne na genezę religii.

Zwolennicy: Nietsche, Cramwlei, Pettazoni, Kelle.

Źródła religii tkwią w psychicznych dynamizmach ludzkiej osobowości. Człowiek w różnych epokach przeżywał własną kontyngencję wobec świata zewn., albo też wiedział, że nie ma szans zdobyć prawdziwego szczęścia na ziemi, więc dokonał fałszywych uogólnień i przenosił je w inny świat, następnie je obiektywizował i ukazywał w świetle boskości. Te wartości maj ą być pocieszeniem.

Uwagi krytyczne:

1. Nie rozwiązują one kwestii genezy religii, bowiem każda religia odwołuje się do świata zewn. (objawienie).

2. Religia to nie tylko m. tremendum, ale i m. fascinans.

3. Nie należy mieszać pochodzenia z funkcją

4. Gdyby te teorie miały racje to tym bardziej ludzie powinny być religijni, a nie są.

Ad. 23. Hipotezy ewolucjonistyczne na genezę religii

Powstały one pod koniec XIX w. mówiły, że na początku dziejów ludzkości istniał okres bezreligijny. Następnie powstały pewne formy przejściowe, które z czasem doprowadziły do politeizmu. Ten zaś ewoluował w kierunku henoteizmu, który ewoluował w kierunku monoteizmu. Zwolennicy twierdzą, że monoteizm przekształcił się w monizm (człowiek będzie autozbawcą). Różnice w istniejących teoriach ewolucyjnych zachodzą w dwóch pierwszych etapach ewoluowania religii.

Teorie:

1. FETYSZYZM- wiara w zjawisko, rzeczy martwe lub żywe, które w pojęciu człowieka pierwotnego miały mieć tajemnicze siły, nadludzkie siły. Fetysze nie miały charakteru religijnego, ale funkcje społ., a mianowicie łączące tradycje i je podtrzymujące (dzisiejsze godło, herb, flaga). Fetysze zrodziły się na bazie religii, nie były przed nią. Nie była to forma pierwsza i przechodnia. Fetyszyzm nie jest formą religii, ale przejaw magii (siły witalne).

2. ANIMINIZM - wg Taylora miała to być pierwsza forma religii, zw. z istnieniem świata duchownego. Ludzie doszli do tego, że taki świat istnieje poprzez sny, marzenia senne i miało się to z czasem zrodzić z wiarą w duchy. Wszystkie przedmioty ożywione i nieożywione mają dusze. Animizm jest elementem światopoglądu a nie religii.

3. MAGIZM Wg J. Frazera magia to jeden z etapów dziejów ludzkości (najstarszy etap: magizm - religia - nauka). Magia jest zjawiskiem późniejszym niż religia. Nauka nie zna ludów bez religii.

4. MANIZM: King, Spencez, jest to wiara w bezosobową siłę, później uosobioną. Z tego narodził się kult zmarłych, przodków. Jest to składowa część religii i nie występuje wszędzie. Badania nie wykazują, że kult przodków był przed religią, ale jej towarzyszy.

5. TOTETIZM: totem to zwierzę lub zjawisko przyrody w szczególnej relacji z człowiekiem, jest to relacja pochodzenia danej grupy społ. od danego zwierzęcia (ta grupa utożsamia się z nim) uważano, że zwierzęta w epoce mitycznej były ludźmi stąd ta szczególna relacja.

6. SZAMANIZM: Szaman był:

1) kapłanem

2) znachorem

3) odprowadzał człowieka w zaświaty

Najczęściej szaman był znachorem. Pełnienie funkcji szamana powodowało choroby psychiczne, chory szaman przestaje nim być do chwili wyzdrowienia (tzw. choroba szamańska).

Uwagi krytyczne:

1) Takie zjawiska nigdy nie były znane przed religią, one jej towarzyszyły, były jej częścią składową, pełniły ważne lub mniej ważną rolę, ale nigdy funkcję generującą

2) Nie jest prawdą, że wszystkie te zjawiska rozwijały się równocześnie

3) Nie da się wykazać początków religii jako takiej

Ad. 24. Chrześcijańska filozoficzna interpretacja genezy religii.

Dawniej: Człowiek z natury jest religijny więc ten, co zerwał z religią musiał zapełnić jej miejsce jakąś namiastką religii. Czyli czy chciał, czy nie był istotą religijną. Było to w konflikcie z wolnością człowieka, którą daje religia oraz porównywało religię z jakąś ideologią (kult Stalina, Lenina, Hitlera).

Dzisiaj: Człowiek z natury jest otwarty i ukierunkowany na transcendencję. Człowiek z doświadczenia wie, że nie jest bytem samowystarczalnym, jest świadom zagrożeń, ograniczeń, nawet gdy może je przezwyciężyć wie, że mimo całego postępu nie można do końca zapanować nad przyrodą i ograniczeniami ludzkimi. Doświadczenie tej niepełności otwiera człowieka na rzeczywistość przerastającą go pod każdym względem. Ta rzeczywistość jawi się nam jako ostateczna racja i podstawa. Istnienie człowieka jest na nią ukierunkowane i znajduje w niej swoje ostateczne spełnienie i wypełnienie, to spełnienie wyraża się w dwóch faktach:

1) Pragnienie życia wiecznego -jest powszechne i zakodowane w ludzkiej naturze, wyrazem tego w religiach jest nauka o życiu pozagrobowym.

2) Pragnienie pełnego szczęścia - szczęście ziemskie jest tylko czasowe i przemijając, człowiek zaś chce je mieć pełne i nieprzemijające.

Istnienie bytu absolutnego nie jest uwarunkowane postulatami ludzkiego bytu. Jest odwrotnie gdyż to absolut stwarza człowieka. Te pragnienia nie są pomyłką, gdyż ludzka natura w swych dążeniach jest nieomylna, celowo skonstruowana, a więc zmysłom odpowiada istnienie obiektywnej rzeczywistości. W sferze duchowej natura ludzka również jest nieomylna. W nauce obowiązuje konsekwencja, czyli taka celowość jest również w relacjach ze sferą transcendentną. Należy przyjąć, że dążenia transcendentne są realne.

Ad. 25. Chrześcijańska teologiczna interpretacja genezy religii.

Wszystkie religie odwołują się do jakiegoś objawienia, w których wyniku zawiązała się jakaś więź z Bogiem. Uważa się to za bardzo prawdopodobne. Człowiek jest zdolny przyjąć objawienie. W świetle dzisiejszej teologii wiemy, że nie tylko chrześcijaństwo ma objawienie.

Dawniej: teoria praobiawienia: Bóg objawił się pierwszym ludziom w raju, przekazał im podstawowe zasady wiary i moralności, a oni mieli ją dalej przekazywać dalej i tak objawienie miało dotrzeć do wszystkich ludzi. Praobjawienie było pojmowane jako fakt historyczny: nadprzyrodzony. Posiada ono cechy prawdopodobieństwa, ale nie możemy go stwierdzić, gdyż sięga praczasów.

Dzisiaj: w świetle Pisma Św. i tradycji mówimy o objawieniu się Boga w stworzeniu i przez stworzenie jako uniwersalnej prawdzie wszystkich religii. Otóż to objawienie się Boga obejmuje 5 epifanów:

1. Świat fizyko - biologiczny — człowiek przez doświadczenie świata mógł na podstawie rozumowania przyczynowo - skutkowego dojść do poznania jego twórcy, ale nie chodzi o poznanie pierwszej przyczyny, ale o specyficzne doświadczenie świata, w którym człowiek przeżywa własną kontyngencję i doświadcza się jako łaskawy dar Boga. Świat - miejsce objawienia się Boga.

2. Człowieka - człowiek „specjalne miejsce" objawienia się Boga. Poprzez akt stworzenia powołany jest do dialogu z Bogiem. Człowiek rozpoznaje się jako byt osobowy choć tylko Bogu należy się pełna osobowość. Człowiek widzi w sobie podobieństwo Boga i jest Jego objawicielem, gdyż jest Jego obrazem. Poprzez poznawanie siebie i drugiego można rozpocząć kontakt z Bogiem.

3. Język i mowę - Bóg wypowiada się w słowie i poprzez słowo. Jest formą komunikacji z Bogiem, język i mowa postrzegane są jako dar Boga. To nas wyróżnia od innych bytów. Poprzez słowo można nawiązać kontakt.

4. Sumienie— to prawo Boże wpisane w człowieka daje aprobatę dla dobra i dezaprobatę dla zła, jest pewną formą objawienia się Boga w człowieku można poprzez sumienie nawiązać kontakt z Bogiem.

5. Historię - Bóg interesuje się światem, sprawuje opatrznościowe rządy nad nim. Człowiek wierzy w opatrzność Bożą, Bóg interweniuje w losy narodów jak i jednostek. Takie interwencje sprawiają, że wierzący reaguje na nie (obrona Jasnej Góry, cud nad Wisłą).

Te epifany mogą być źródłem religii i wiemy z historii, że tak jest. Objawienie się Boga stanowi podstawę religii ale jest też potrzebna odpowiednia postawa:

- odpowiednia aktywność intelektualna, umiejętność odczytania znaków Bożych, postawa otwarta i wolna wola

We wszystkich religiach są podobieństwa (wynikające z powstania religii z objawienia się Boga), jak i wiele różnic (zaliczanych od stopnia odczytania objawienia Bożego, jego interpretacji, uwarunkowań kulturowych i od stopnia rozwoju człowieka). Religia jest dziełem Boga jak i inicjatywy ludzkiej - wynik współpracy Boga i człowieka, gdzie pierwszy krok zrobił Bóg - stanowisko teistycznych badaczy religii. Ateistyczni badacze widzą w religii wynik działań człowieka.

12

---