"Rewolucja 1905-1907 roku w Rosji i na ziemiach polskich."
Rywalizacja Rosji z Japonią o wpływy na dalekim wschodzie (Chiny, Mandżuria, Korea) doprowadziła do wybuchu wojny w 1904 roku. W wyniku tej wojny Rosja poniosła znaczące straty i musiała zawrzeć pokój na niekorzystnych dla siebie warunkach. Ta kosztowna przegrana doprowadziła do zaostrzenia niezadowolenia ludu z samowładnych rządów cara. Gwałtowny wzrost cen artykułów żywnościowych, zamykanie nierentownych fabryk, a w związku z tym wzrost bezrobocia dotknęły przede wszystkim robotników. Niekorzystny przebieg wojny budził także wzrost krytycyzmu wobec władz ze strony rosyjskiej burżuazji oraz warstw i grup społecznych z nią związanych. W miastach zaczęły wybuchać strajki, protestowali robotnicy, chłopi. Kraje podbite przez Rosję oczekiwały momentu w którym mogłyby się upomnieć o swoje prawa.
22 stycznia 1905 roku Towarzystwo Robotników Petersburga zorganizowało pokojową demonstrację przed Pałacem Zimowym. Delegacja demonstrantów miała wręczyć carowi petycję która zawierała prośbę o wzięcie w opiekę wyzyskiwanych i gnębionych przez burżuazję robotników. W tej demonstracji wzięło udział około 140 tysięcy ludzi. Wsród demonstrantów było wiele kobiet i dzieci. Car Mikołaj II wydał rozkaz otwarcia ognia do zgromadzonych ludzi, w wyniku czego zginęło około tysiąc osób, w tym wiele kobiet oraz dzieci. To wydarzenie zapoczątkowało wybuch rewolucji. Odpowiedzią na to były zorganizowane w styczniu - marcu 1905 antycarskie wystąpienia. Udział w nich wzięło ponad 400 tysięcy robotników. Po pierwszej fali strajków wrzenie rewolucyjne wzmogło się w okresie wiosna - lato tegoż roku i ogarnęło wszystkie większe ośrodki przemysłowe imperium rosyjskiego. Do walki z carem przystąpili także chłopi, którzy domagali się przeprowadzenia reformy rolnej. Ich wystąpienia polegały na zajmowaniu siłą i dzieleniu gruntów dworskich. Objęły one olbrzymie tereny Rosji centralnej oraz Ukrainy. Nastroje rewolucyjne pojawiły się także w armii, czego przejawem był bunt marynarzy na pancerniku "Patiomkin" oraz w późniejszym czasie artylerzystów w Kronsztadzie i marynarzy na krążowniku "Oczakow". Robotnicy, chłopi oraz żołnierze zaczęli powoływać rady swych przedstawicieli, by kierowali ich walką (Rady Delegatów Robotniczych, Rady Delegatów Chłopskich, Rady Żołnierskie). Walka toczyła się przede wszystkim przeciw samowładztwu carskiemu oraz o demokratyczne reformy ustrojowe, a także o poprawę warunków bytowych ludzi pracujących. W rewolucji tej rolę odgrywały także ugrupowania takie jak: Stronnictwo Konstytucyjno - Demokratyczne (dążyło do przekształcenia Rosji w monarchię konstytucyjną), Stronnictwo koneserwatywne (pragnęło jedynie złagodzić samowładztwo cara). Najbardziej aktywną działalność w czasie rewolucji prowadzili jednak bolszewicy (odłam socjaldemokracji rosyjskiej), którym marzyło się przechwycienie władzy poprzez rad delegatów. Starali się to zrobić poprzez organizowanie i podsycanie zbrojnych wystąpień. Takim wystąpieniem było powstanie robotnicze w Moskwie w grudniu 1905. Jednak nie zostało one poparte dość zdecydowanie przez inne skupiska robotnicze oraz wojsko po 8 dniach zostało krwawo stłumione. W 1906 roku fala nastrojów rewolucyjnych w Rosji opadła a w 1908 r. praktycznie zanikła.
W tym samym czasie na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego zaczęły się ścierać różne koncepcje w sprawie wykorzystania wojny Rosji z Japonią. Jedni liczyli na to, że car wobec trudności będzie musiał iść na ustępstwa wobec Polaków. Do przyjęcia takich poglądów skłaniała się Liga Narodowa. Chciała ona zmienić rolę Polski z petenta na partnera Rosji. Endecja uznała przygotowanie akcji niepodległościowej za nierealne, a Dmowski liczył na zjednoczenie wszystkich zaborów w razie konfliktu międzynarodowego. Piłsudzki i działacze PPS liczyli na powstanie zbrojne wspierane przez masy robotnicze narodów uciskanych przez Rosję. PPS zaczęła się zbrojnie przygotowywać do walki. Niezadowolenie społeczeństwa polskiego rosło i w 1905 roku doszło do strajków i demonstracji, które objęły miasta oraz wsie. 13 listopada 1904 roku Piłsudski zorganizował manifestację na Placu Grzybowskim w Warszawie. Gdy po mszy św. ruszył pochód, został zaatakowany przez policję. Odpowiedzią na to były strzały młodych bojówkarzy polskich. To starcie było pierwszym starciem zbrojnym z zaborcą po upadku Powstania Styczniowego. Od tego czasu do starć dochodziło w wielu polskich miastach. PPS zaczęła organizować specjalne oddziały wojskowe. 28 stycznia 1905 r. dotarła do Warszawy wieść o "krwawej niedzieli" w Petersburgu. Warszawa zastrajkowała, a w następnych dniach strajk powszechny ogarnął cały zabór rosyjski. Na ulicach budowano blokady, robotnicy domagali się poprawy warunków pracy i płacy. W rewolucji uczestniczyli także studenci i uczniowie (domagali się wprowadzenia języka polskiego do szkół, upowszechnienia oświaty i likwidacji policyjnej kontroli).
Liga Narodowa i Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe uznały, że osłabiona Rosja musi pójść na kompromis z Polakami. Starzy działacze PPS najwięcej uwagi skupili na Organizacji Bojowej, która swą działalność miała kształtować nastroje narodu. W 1906 roku w PPS doszło do rozłamu. W wyniku tego utworzyły się dwa odłamy: "starzy" - wierni pierwotnemu programowi (na pierwszym miejscu walka o niepodległość); "młodzi" - zwolennicy rewolucji socjalnej. "Starzy" utworzyli PPS - Frakcję Rewolucyjną, "Młodzi" - PPS Lewicę. Część członków PPS w rewolucji widziała walkę o zmianę ustroju społecznego lub jego zreformowanie. Głównym celem było jednak wywalczenie niepodległości Polski. Członkowie Organizacji Bojowej organizowali napady na konwoje i kasy, by zdobyć fundusze niezbędne do prowadzenia działalności rewolcyjnej oraz organizowano zamachy na przedstawicieli władz rosyjskich. Ludzie ci zmierzali do wywołania powstania przeciw Rosji, a nie rewolucji proletariackiej przeciw kapitalizmowi. W czasie rewolucji powstawały mniejsze organizacje obejmujące chłopów i inteligencje popierające do dążenia. Same jednak pragnęły ograniczyć się do pokojowych manifestacji. Uważały one, że tą drogą uzyskają ustępstwa ze strony Rosji i doprowadzą do przebudowy ustroju oraz nadania Polakom praw narodowych. Przeciw rewolucji występowała jedynie endecja, której przywódca był skłonny do współpracy z Rosją w zamian za dopuszczenie w przyszłości do autonomii Królestwa, a obecnie do przywrócenia języka polskiego w szkołach i administracji.
Władze rosyjskie przy pomocy wojska i policji zdławiły ostatecznie rewolucję i przeszły do masowych represji. Rewolucja była walką polityczną i społeczną Polaków, pierwszą od Powstania Styczniowego. Mimo kolejnej klęski i śmierci wielu ludzi, miała korzystne następstwa. Przyniosła robotnikom pewną poprawę sytuacji materialnej i dała możliwości zorganizowania silnego ruchu związkowego. Naród polski uzyskał zezwolenie na:
- wprowadzenie języka polskiego do urzędów,
- zakładanie prywatnych szkół z jezykiem polskim jako wykładowym,
- zgodę na legalną działalność różnych stowarzyszeń naukowych, kulturalnych i społecznych.
Te mobilizowały Polaków do jeszcze większej walki o prawa narodowe.