Edward Zajiček

PRAWO, PIENIĄDZE I FILM W OKRESIE DRUGIEJ RZECZPOSPOLITEJ

(Iluzjon 1987/3)

• od momentu gdy pokazano kinematograf po raz pierwszy i zauważono ,że może być źródłem dochodów o wiele większych niż inne dziedziny rozrywki, film przeszedł z rąk eksperymentatorów w ręce ludzi interesu.
  Rolę egzekutorów objęli przedsiębiorcy, producenci filmów, właściciele atelier, laboratoriów, iluzjonów.

• Powstały wielkie towarzystwa podporządkowujące sobie produkcję taśm, sprzętu itd.
  Konerny tj. Pathe, Gaumont, Projektions - Aktiuon - Geselschaft - Union, Nordische Film - Kompagine i in.

• Przemianom ekonomicznym towarzyszyły zmiany prawne. W okresie „jarmarcznym“ film traktowany był jako „rzecz” - sprzedawca tracił prawa do swego produktu, a nabywca mógł nim dowolnie dysponować.
  Od 1909, od Paryskiego Kongresu Filmowego uznano dwoisty charakter utworu kinematograficznego ( kopie zaczęto wynajmować a nie sprzedawać)

• Zmieniły się także źródła finansowania produkcji. Pierwsze filmy realizowali różni wynalazcy i hobbiści. W 1900 produkcję finansowali właściciele teatrzyków i bud jarmarcznych. W 1910 roku czynili to prywatni przedsiębiorcy

• Na ziemiach polskich proces przemian gospodarczych przebiegał odmiennie.
  Przedwojenny przemysł filmowy nigdy nie osiągnął fazy koncentracji charakterystycznej dla wielkich amerykańskich koncernów. Było to spowodowane specyfika polskiego kapitalizmu.

• U progu niepodległości ziemie Rzeczpospolitej były kinematograficzną pustynią.
  

• W odrodzonym nowym państwie cała nową branżę należało podporządkować nowo utworzonemu resortowi.
  Urząd Filmowy powołany przy Legionach Polskich (1917) nie nadała się do nadzorowania cywilnych interesów przemysłu filmowego.
  W 1918 powołano Ministerstwo Kultury i Sztuki.
  Pierwszy akt prawny normujący działalność kinematografii pojawił się 7.II.1919 przy okazji regulowania spraw imprez i widowisk .Jednak dekrety nie asygnował Minister Kultury i Sztuki, lecz szef resortu Spraw Wewnętrznych.
  Kulturze pozostawiono nie liczący się patronat nad filmem oświatowym
  Konstytucja filmowa miała postać dekretu w przedmiocie przepisów o widowiskach, a jej treści nie wynika aby jej intencją był rozwój filmu.
  Uzgodniono, że bez zgody MSW nie można ani rozpowszechniać filmów, ani zakładać i prowadzić kinoteatrów.
  Na obszarach zaboru rosyjskiego - głosił dekret - publiczne produkowanie utworów z tekstem słownym oraz obrazów świetlnych podlega tymczasowym przepisom w czterech artykułach :

1. stanowił ,że na produkowanie publiczne potrzebna była zgoda urzędów do spraw prasowych.

2. uzależniał otwieranie „zakładów widowiskowych i rozrywkowych” od pozwolenia miejscowych państwowych urzędów administracyjnych

3. zastrzegał ,że dotychczasowi właściciele zakładów byli zobowiązani w przeciągu dwóch tygodni przedłużyć dotychczas posiadane zezwolenie władz okupacyjnych do zatwierdzenia obecnej administracji

4. głosił ,że przepisy dekretu nie odnoszą się do zakładów pod zarządem Ministerstwa Kultury i Sztuki (czyli filmy oświatowe)

Dokument ten był przez następne 15 lat podstawowym aktem prawnym normującym funkcjonowanie kinematografii

• Kraj zniszczony był wojną, w tej sytuacji film służył jako środek umożliwiający masową agitację ideową.
  Z tego narzędzia władze jednak korzystało krótko.
  Na wezwania branżowe ,że „przy pomocy Rządu powinna powstać wielka wytwórnia filmowa „, odpowiadano patriotycznymi apelami o tworzeniu filmów pozytywnych w treści i narodowych w formie.

• Wraz ze zmianami wyznaczników społeczno - ekonomicznych i prawnych zmniejszała się lub zwiększała liczba punktów wyświetlania filmów.
  Bezpośrednio po wojnie było ich blisko 800, w 1924 w okresie poinflacyjnego osłabienia 424 sale, w następnych latach, w czasie ożywienia gospodarczego do roku 1929 przybywało po 70 kin rocznie.
  Dopiero przełom filmu dźwiękowego spowodował załamanie tego trendu. W latach 1931 - 34 likwidowano po 20 kin rocznie. Lata następne przyniosły już ożywienie.
  W 1938 działało 807 kin, w tym 18 niemych.

• Fiskus państwowy i samorządowy borykający się z ciągłymi niedoborami budżetowymi traktował kasy kin jako niewyczerpalne źródło dochodów. Obciążenia podatkowe rosły z roku na rok.
  W rezultacie spadku frekwencji i wpływów malała liczba kin.
  W 1923 roku właściciele kin w Warszawie ogłosili strajk domagając się zmniejszenia co najmniej o połowę podatku od filmów krajowych. Żądanie spełniono w dwojaki sposób - po pierwsze uregulowano tymczasowo finanse komunalne, po drugie postarano się o lepsze formalno prawne uzasadnienie dodatkowych obciążeń
  3. XII 1924 Sejm uchwalił ustawę o uzupełnieniu dekretu z 1919 roku „ w przedmiocie przepisów tymczasowych o widowiskach”

• W latach dwudziestych kinematografia ze strony państwa miała wiele patronów. Sprawy X Muzy wchodziły zakres kompetencji 6 ministerstw : MSW, Skarbu, Wyznań Religijnych i Oświecenie Publicznego, Spraw Wojskowych, Kultury i Sztuki oraz przemysłu i Handlu.
  Postulowano o skoncentrowanie spraw filmu w jednym konkretnym urzędzie.
  W 1928 w MSW utworzono Centralne Biuro Filmowe. Do zadań Biura należało cenzurowanie filmów, sprawowanie nadzoru w porozumieniu z innymi resortami nad produkcja, eksportem, i importem filmów oraz współudział w rozstrzyganiu spraw opodatkowania ceł.

• Widownia - niezależnie od biurokratycznych sformułowań i wbrew głosom krytyki preferowała filmy „zaczerpnięte z życia polskiego”
  W 1929 na łamach gazety „Kino dla wszystkich” opublikowano ankietę której pytaniem było „dlaczego widzowie przedkładają filmy polskie nad każde inne”
  Jedna z odpowiedzi „ Ależ właśnie dlatego, że są polskie, są nasze i dlatego chodzę, idę na każdy polski film, chociażby poprzedzany najgorszą opinią znajomych. Gdyż patrząc na najgorsze nawet wypociny reżyserskie i aktorskie nieudanego filmu polskiego, mam to negatywne zadowolenie, że widzę jak się filmów robić nie powinno” ( ;)

• 13. III. 1934 Sejm uchwalił ustawę o filmach i ich wyświetlaniu.
  Poza ulgami podatkowymi ustawa przewidywała :
  a) wydanie przez Radę Ministrów rozporządzeń regulujących przewóz filmów
  b) zarezerwowanie w budżecie państwa dotacji na cele popierania krajowej wytwórczości filmowej, przy czym środki miano czerpać z opłat za wystawienie pozwoleń na publiczne wyświetlanie filmów zagranicznych
  c) powołanie przez Radę Ministrów tzw. Rady Filmowej ciała doradczego w zakresie popierania krajowej wytwórczości filmowej i opieki nad filmem, jako czynnika służącego kulturze państwowej, społecznej i artystycznej.
  Żadna z tych deklaracji nie doczekała się wprowadzenia w życie, to przynajmniej ustawa wyrażała werbalne poparcie dla rodzimej kinematografii