WPROWADZENIE

Pierwsza kadencja odrodzonego samorządu gminnego w 1990 r. odsunęła od władzy dotychczasowy terenowy organ, sprawujący władzę. Kiedy mówi się dziś, że wprowadzenie samorządu gminnego było najbardziej udaną reformą po roku 1989, to chwali się jednak tę reformę nie tylko za osiągnięcia gospodarcze i za gospodarność. Ustrój samorządu gminnego daje społecznościom lokalnym duży stopień samodzielności, niezależność decyzji w dysponowaniu mieniem oraz tą częścią budżetu gmin, która zależy tylko od nich samych (tzw. dochody własne gmin). Transformacja polskiej gospodarki powoduje coraz większe zainteresowanie zjawiskami finansowymi, również finansami publicznymi i samorządowymi.

W polskim systemie finansów publicznych, a co za tym idzie samorządowym zachodzą wciąż idące zmiany, wynikające z przemian ustrojowych. Konieczne jest zatem ciągłe i wnikliwe śledzenie zmian, a zwłaszcza nieustannie zmieniających się przepisów prawnych, które wyznaczają ramy systemu finansowego.

Zasady ustrojowe i finansowe samorządu terytorialnego powołanego w Polsce w 1990 roku określiła ustawa z 8 marca 1990 r. o zmianie konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 16, poz. 94). Odnośnie dochodów samorządu ustawa ta stanowiła, że gmina posiada dochody własne i inne o charakterze uzupełniającym. Głównymi elementami dochodów własnych były podatki przekazane gminom.

Pojęcie dochodów własnych nie jest jednoznaczne. Niekiedy pojęcie te traktuje się bardzo wąsko, obejmując inne dochody pochodzące ze źródeł, na które organy samorządowe mogą wywierać wpływ, decydując o ich wprowadzeniu lub co najmniej określając konstrukcję prawną tych dochodów. W szerszym ujęciu w skład dochodów własnych włącza się dochody pobieranych ze źródeł znajdujących się na terenie działania danego samorządu, przekazywanych do jego dyspozycji w całości i bezterminowo z mocą prawa.

To, że dochody własne pochodzą ze źródeł znajdujących się na terenie działania danego samorządu terytorialnego stwarza warunki do oddziaływania przez organy samorządowe na wydajność tych źródeł a w efekcie można oczekiwać odpowiedniego wzrostu dochodów budżetowych. Z tą cechą dochodów własnych wiąże się jednak dalsze konsekwencje: wysokość tych dochodów jest uzależniona od stanu zagospodarowania terenu - im teren jest mniej gospodarczo rozwinięty, tym mniejsza możliwość uzyskania dochodów własnych i odwrotnie.

Wydaje się, że dochody gminy można podzielić na trzy główne grupy: dochody publiczno- prawne, dochody prywatno-prawne i dochody o charakterze zwrotnym.⁾

Dochody publiczno-prawne przypadają gminom lub innym związkom samorządu terytorialnego na podstawie stosunku prawnego o charakterze publicznym. Prawo do wykorzystania tych uzyskają gminy bezpośrednio z ustawy przydzielającej gminom określone podatki, udziały w podatkach, opłaty, dotacje, subwencje. Jednakże uzyskanie przez gminę niektórych dochodów publiczno-prawnych (np. dotacji, subwencji) uzależnione jest od tego, czy spełnione zostały określone warunki wyznaczone przez ustawę (np. czy zachodzą warunki odnoszące się do potencjału podatkowego gminy, czy gmina przekazała na rzecz realizowane inwestycji wymaganą ustawowo część dochodów własnych, itp.).

Dochody prywatno-prawne osiąga gmina wykorzystując - jako właściciel - należące do niej mienie komunalne. Gmina jako właściciel może poszczególne składniki swego majątku wynająć, wydzierżawić, oddać w użytkowanie wieczyste, wnieść jako udział lub wkład do spółki lub spółdzielni, może powołać przedsiębiorstwo lub zakład, może też sprzedać odpowiedni składnik mienia komunalnego. Dochody owe gmina uzyskuje na podstawie zawieranych umów cywilnoprawnych lub innych czynności prywatno-prawnych określonych przepisami prawa cywilnego lub handlowego.

Zestawienie dochodów gmin przewidzianych przez ustawę z 10 grudnia 1993 r. o finansowaniu gmin - oraz przez powiązane z nimi inne ustawy (zwłaszcza ustawy podatkowe) - przedstawia się następująco:

Do dochodów publiczno-prawnych należą:

1. Podatki pobierane przez organy gminy:

1. podatek od nieruchomości położonych na terenie gminy,

2. podatek rolny,

3. podatek leśny,

4. podatek od środków transportowych,

5. podatek od posiadania psów,

6. opłata targowa,

7. opłata miejscowa,

8. samopodatkowanie mieszkańców.

2. Podatki stanowiące dochody gminy pobierane przez organy finansowe państwa - urzędy skarbowe:

1. podatek opłacony w formie karty podatkowej od działalności gospodarczej osób fizycznych,

2. podatek od spadku i darowizn,

3. opłata skarbowa.

3. Udziały gmin w podatkach i opłatach:

1. udział w powszechnym podatku dochodowym od osób fizycznych, (od 1 stycznia 1997 r. udział ten wynosi 10 %),

2. udział 5 % w podatku od osób prawnych,

3. udział 60 % w opłacie eksploatacyjnej pobieranej w związku z wydobywaniem kopalin, surowców mineralnych i od innej działalności. Opłata ta przewidziana jest w przepisach prawa geologicznego i górniczego.

4. Opłaty, ceny, kary pobierane przez urząd gminy oraz komunalne organy i jednostki organizacyjne:

1. opłata administracyjna,

2. różne opłaty,

3. ceny związku z działalnością gospodarczą komunalnych jednostek organizacyjnych (np. zakładów budżetowych),

4. opłaty za korzystanie z gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej,

5. kary, grzywny.

5. Subwencja ogólna na finansowanie zadań własnych gminy przekazywana gminom przez Ministra Finansów w ratach miesięcznych, złożona z:

1. subwencji wyrównawczej, przekazywanej gminom słabszym finansowo,

2. subwencji ogólnej, przekazywanej każdej gminie w Polsce (a więc nie tylko słabej finansowo), której wysokość uzależniona jest od przeliczeniowej liczby mieszkańców tej gminy,

3. subwencje na zadania oświatowe skierowanej na finansowanie szkół podstawowych przekazanych gminom jako zadania własne.

6. Dotacje celowe z budżetu państwa lub środki z państwowego funduszu celowego:

1. dotacje celowe z budżetu państwa na realizację zadań zleconych z zakresu administracji rządowej,

2. dotacje celowe z budżetu państwa na dofinansowanie zadań własnych gmin,

3. środki przekazywane gminie z państwowych funduszy celowych (np. z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej).

Do dochodów prywatno-prawnych uzyskiwanych przez gminę lub działającą w strukturze samorządu komunalną jednostkę organizacyjną należą:

1. Czynsze z najmu i dzierżawy,

2. Opłaty z tytułu oddania gruntu stanowiącego własność gminy w użytkowanie wieczyste lub w zarząd,

3. Wpływy ze sprzedaży nieruchomości gminnych,

4. Opłaty adiacenckie i opłaty za niezabudowanie lub niezagospodarowanie gruntów w określonym terminie,

5. Zyski z gminnych zakładów i spółek,

6. Dochody z prywatyzacji przedsiębiorstw komunalnych,

7. Odsetki od środków na rachunkach bankowych,

8. Inne dochody o charakterze majątkowym.

Dochody budżetów samorządowych charakteryzują się pewnymi cechami, które różnią je od dochodów budżetu państwa. Dochody te nie maja jednolitego charakteru, najogólniej można wyodrębnić wg innego kryterium dwie ich grupy: dochody własne i dochody uzupełniające.⁾

Schemat nr 1. Systematyka dochodów gmin.

Źródło: Elżbieta Chojna-Duch „Dochody gmin z podatków i opłat” Wyd. „ECOSTAR” i TWIGGER S.A. Warszawa 1998 r.

RODZAJE PODATKÓW LOKALNYCH

Zbiór wszystkich podatków i związane z nimi przepisy obowiązujące w danym kraju nazywamy systemem podatkowym. Kształt tego systemu, a zatem liczba podatków, ich konstrukcja i wzajemne powiązania między nimi mają duży wpływ na warunki prowadzenia działalności gospodarczej, możliwości rozwoju gospodarczego kraju i w rezultacie na warunki życia wszystkich obywateli.

Obecnie obowiązuje w Polsce 8 ustaw nakładających obowiązki podatkowe; jeśli wliczyć wpłaty z zysku i opłatę skarbową - to regulacji jest 10. Konstytucja nakazuje, aby podatki były nakładane wyłącznie w drodze ustawy.

Zasady funkcjonowania systemu podatkowego (procedury, informacja, ochrona tajemnicy itp.) reguluje uchwalona w sierpniu 1997 r. Ordynacja podatkowa.

Na prawną infrastrukturę systemu podatkowego składają się też ustawy przyznające podatnikom przywileje, w tym tzw. ustawy związkowe; umowy międzynarodowe, w tym 63 umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania oraz - wskazane ustawami - rozporządzenia wykonawcze.

Uchwalona w 1997 r. Konstytucja RP ostatecznie potwierdziła, że do przepisów prawa podatkowego nie zalicza się wszelkiego rodzaju zarządzeń, obwieszczeń, okólników czy pism wyjaśniających. Obowiązują one wyłącznie jednostki podległe wydającemu zarządzenie, a nie podatników.

Na polski system podatkowy składa się dziś 11 tytułów podatkowych, czyli rodzajów podatków. Dochodami budżetów gminnych są także 4 rodzaje opłat, które co prawda nie noszą wszystkich cech podatku, jednak stosuje się do nich przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Do elementów polskiego systemu podatkowego trzeba też zaliczyć quasi-podatki, nazywane składkami, a w tym przede wszystkim składkę na ubezpieczenie społeczne (ZUS).

Z punktu widzenia podatnika, najistotniejszy jest podział podatków na dwie grupy:

1. podatki bezpośrednie, czyli takie, które są obliczane od indywidualnego dochodu, przychodu, czy majątku.

Do głównych podatków bezpośrednich zaliczamy:

• podatek dochodowy od osób fizycznych (z ang. PIT),

• podatek dochodowy od osób prawnych (z ang. CIT),

• podatek od spadków i darowizn,

• podatek rolny,

• podatek leśny,

• podatek od nieruchomości,

• podatek od środków transportu,

• podatek od posiadania psów.

• podatki pośrednie, czyli takie, które są wliczane w cenę towaru lub usługi. Płatnikiem tych podatków są sprzedawcy, jednak faktycznie obciążają one ostatecznego konsumenta.
  Do tej kategorii zaliczamy:

• podatek od towarów i usług, zwany także podatkiem od wartości dodanej (z ang. VAT),

• podatek akcyzowy,

• podatek od gier.

Opłaty, które w pełni stanowią dochód gmin, a są ponoszone przez przedsiębiorstwa i osoby fizyczne, to:

1. opłata skarbowa, czyli należność pobierana przy załatwianiu spraw przez organy administracji rządowej i samorządowej, oraz od niektórych czynności cywilnoprawnych;

2. opłata targowa, według stawek i reguł określonych przez gminę,

3. opłata administracyjna, czyli rodzaj lokalnej opłaty skarbowej,

4. opłata miejscowa, zwana też turystyczną, czy klimatyczną, bywa wprowadzana - za zgodą wojewody -w niektórych gminach o szczególnych walorach naturalnych.

Podstawową grupę dochodów własnych stanowią podatki i opłaty lokalne. Podatki lokalne możemy podzielić na regulowane przez państwo i ustalone przez samorządy terytorialne. Metody regulowania podatków lokalnych przez państwo mogą być rozmaite. Organy państwowe dokonują doboru podatków, które mogą wpływać do budżetów samorządowych, co znajduje wyraz w ustawach. Mają one charakter w pełni obligatoryjny lub też organy samorządowe wybierają z „listy” ustalonej przez państwo te podatki, które są ze względu na warunki danego samorządu terytorialnego - najbardziej dogodne. Podatki lokalne regulowane przez organy państwowe są nadal - mimo oddania ich do dyspozycji samorządów - instrumentem polityki finansowej państwa wobec jednostek gospodarczych, gdy wpływy z tych tytułów są ustalone w oparciu o elementy techniki podatkowej określane ogólnie obowiązującymi przepisami prawnymi. Nie są to więc dochody swobodnie kształtowane przez organy samorządowe. Samorządy mogą jednak wpływać na ich wysokość, szczególnie, gdy pozostawia się im swobodę doboru stawek lub możliwość wyboru stawek w granicach ustalonych przez państwo, decyzje dotyczące ulg i zwolnień itp. Ponadto organy samorządowe mogą pośrednio wpływać na wysokość dochodów z tytułu omawianych podatków i opłat przez oddziaływanie na rozwój procesów społeczno - gospodarczych, kształtujących podstawę opodatkowania. Podatki ustalone przez samorządy terytorialne charakteryzują się tym, że o ich rodzaju, konstrukcji i wprowadzeniu decydują same samorządy, Opłaty lokalne typu publicznoprawnego charakteryzują się tym, ich rodzaje i konstrukcja są ustalone albo przez państwo w sposób jednolity dla wszystkich samorządów terytorialnych, albo rodzaje opłat ustala państwo, a samorząd terytorialny decyduje o stawkach lub też samorząd ustala zarówno ich rodzaje, jak i konstrukcję. W dwóch ostatnich przypadkach wpływy z opłat mogą kształtować się rozmaicie w przekroju poszczególnych samorządów. Omawiając problematykę dochodów i opłat lokalnych, należałoby precyzyjnie określić co rozumiemy pod pojęciem „dochodu podatkowego gmin”. Otóż dochodem podatkowym gmin należałoby określić przymusowe świadczenie pieniężne o charakterze ogólnym, bezzwrotnym, nieodpłatnym, pobierane przez jednostki samorządu terytorialnego w całości lub w części. Świadczenia takie nakładane są na podstawie aktów normatywnych o charakterze ustawowym oraz w trybie samoopodatkowania mieszkańców. Dochody podatkowe gmin można klasyfikować w różny sposób, na podstawie zróżnicowanych kryteriów. Podziałem dochodów podatkowych gmin ze względu na kryterium prawne - ich związku z budżetem gmin w całości lub w części jest ich podział na podatki samorządowe i udziały w podatkach państwowych. Dokonując podziału według charakteru ekonomicznego podatków, dzieli się je na ogół na grupy zbliżone swą konstrukcją, umieszczając je:

• po pierwsze, w grupie podatków bezpośrednich lub pośrednich wyróżnionych z punktu widzenia tożsamości osoby podatnika formalnego i rzeczywistego,⁾

• po drugie, dzieląc je według przedmiotu opodatkowania na przychodowe, dochodowe, majątkowe, od wydatków.

Mniejsze znaczenie odgrywają inne podziały - np. podatki zwyczajne, którymi jest większość podatków samorządowych i nadzwyczajne lub obligatoryjne i rzadziej występujące w systemach podatkowych- fakultatywne. Ze względu na osobę podatnika można z kolei wyróżnić podatki pobierane od osób fizycznych i osób prawnych. Podstawowym (wymienionym wyżej) podziałem podatków, który odnosi się do wszystkich podatków, w tym także do podatków lokalnych jest ich podział na podatki bezpośrednie i pośrednie. Bowiem podatki bezpośrednie są związane z wysokością osiąganych dochodów i wynagrodzeń oraz z wysokością istniejącego majątku. Do podatków tych zaliczamy podatki dochodowe, przychodowe, podatki gruntowe i majątkowe. Podatkami pośrednimi są podatki, które w sposób wtórny wskazują na domniemane istnienie dochodu i są one pobierane od dokonywanych dochodów. Zaliczamy do nich również podatki przychodowe, konsumpcyjne i obciążenia akcyzowe. Z punktu widzenia techniki poboru, podatkami bezpośrednimi są te podatki, które płacone są przez osoby bezpośrednio zobowiązane do tego przez istniejące przepisy prawne, natomiast podatki pośrednie płacą osoby nie zobowiązane bezpośrednio do ich płacenia. Z punktu widzenia przerzucania podatków - do bezpośrednich zalicza się te podatki, które nie mogą być przerzucane na inne osoby, lub przerzucane być nie powinny. Podatki pośrednie natomiast mogą być przerzucane. Wśród dochodów podatkowych gmin gminy przeważają podatki bezpośrednie.

Podstawowe podatki, stanowiące najistotniejsze źródło zasilania budżetów gmin to:

podatek od nieruchomości - jeden z trzech podatków z ustawy z 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, którego przedmiotem jest majątek - budynek, budowle i grunt nie związany z działalnością rolną lub leśną; w projektach jego zmiany planuje się upowszechnienie wartościowej podstawy opodatkowania nieruchomości, opartej o kataster nieruchomości. Wpływy z tytułu podatku od nieruchomości, podobnie zresztą jak i z pozostałych podatków majątkowych są stosunkowo pewne. Dochody płynące z tego podatku nie są jednak elastyczne, gdyż nie łatwo wpłynąć w krótkim okresie na rozwój źródeł tego podatku, przy czym wydajność tych źródeł nie dostosowuje się do zmieniających się potrzeb gmin. Ponadto źródła podatku od nieruchomości są nierównomiernie rozłożone w przekroju gmin, co sprawia, że jest on szczególnie niedogodny dla gmin słabo zagospodarowanych. W literaturze często postuluje się przeprowadzenie reformy podatku od nieruchomości, aby uczynić z niego nie tylko źródło zasilania budżetów gmin, lecz także instrument, którym organy gminne mogłyby się posługiwać w stosunku do wszystkich właścicieli i użytkowników, zarówno nieruchomości, jak i gruntów, wpływając na racjonalną gospodarkę w tym zakresie, rozpatrywaną z punktu widzenia interesów gminy. Podatek ten mógłby odegrać szczególną rolę w dużych miastach, w których z reguły występuje brak terenów i silna tendencja rozwoju budownictwa mieszkaniowego oraz różnych form działalności gospodarczej. Konstrukcję prawną tego podatku reguluje ustawa z 12 stycznia 1991 r., o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. nr 9, poz.31 z późn. zm.). Górne granice stawek określa bowiem corocznie MF, w drodze rozporządzenia. Kształt działania na obszarze działania gminy określa także uchwała rady gminy w zakresie dotyczącym stawek podatkowych oraz ewentualnych zwolnień z opodatkowania. Zgodnie z wyżej wymienioną ustawą obowiązek podatkowy w podatku od nieruchomości ciąży na osobach fizycznych, prawnych oraz jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, które pozostają w określonym stosunku prawnym do nieruchomości, w szczególności są jej właścicielami, posiadaczami samoistnymi lub zależnymi, a także zarządcami i użytkownikami wieczystymi nieruchomości.⁾ Przedmiotem opodatkowania zgodnie z ustawą są budynki lub ich części, budowle lub ich części przeznaczone na działalność gospodarczą inne niż rolnicze lub leśne, lub grunty objęte tymi przepisami. Cele wiązane z działalnością gospodarczą inną niż działalność rolniczą lub leśną, grunty pod jeziorami, grunty zajęte na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrownie wodne.

Podstawą wymiaru w podatku od nieruchomości stanowi, bądź powierzchnia użytkowa budynków lub ich części, dla budowli ich wartość ustalona dla potrzeb amortyzacyjnych na dzień 1 stycznia roku podatkowego, lub w szczególnych przypadkach ich wartość rynkowa, natomiast dla gruntów powierzchnia ich gruntów. Stawki w tym podatku określa rada gminy (jak wspomniano wyżej). Wysokość stawek podatku od nieruchomości uzależniona jest od tego, jakiego przedmiotu opodatkowania stawki dotyczą, a także od tego, jaki jest charakter i przeznaczenie opodatkowanej nieruchomości. Stawki podatku w odniesieniu do budynków i gruntów są stawkami kwotowymi. Rada gminy określa wysokość stawek podatku od nieruchomości, z tym że podatek ten nie może przekroczyć rocznie:

1) od budynków mieszkalnych lub ich części - 0,46 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

2) od budynków lub ich części związanych z działalnością gospodarczą inną niż rolnicza lub leśna, z wyjątkiem budynków lub ich części przydzielonych na potrzeby bytowe osób zajmujących lokale mieszkalne, oraz od części budynków mieszkalnych zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej - 15,86 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

3) od budynków lub ich części zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie obrotu kwalifikowanym materiałem siewnym - 7,38 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

4) od pozostałych budynków lub ich części - 5,29 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

5) od budowli - 2% ich wartości określonej na podstawie art. 4 ust. 1 pkt 2 oraz ust. 4-6,

6) od gruntów związanych z działalnością gospodarczą inną niż działalność rolnicza lub leśna, z wyjątkiem związanych z budynkami mieszkalnymi - 0,56 zł od 1m² powierzchni,

7) od gruntów:

• będących użytkami rolnymi nie wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym (Dz. U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431 i z 1994 r. Nr 1, poz. 3 i z 1996 r. Nr 91 poz. 409), wykorzystywanych na cele rolnicze - 0,05 zł od 1m² powierzchni,

• pod jeziorami, zajętych na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrowni wodnych - 3,09 zł od 1 ha powierzchni,

• pozostałych - 0,08 zł od 1 m² powierzchni.

W podatku rada gminy może zastosować pewne zwolnienia. Podatek od nieruchomości nie jest konkurencyjny w stosunku do podatków uiszczanych do budżetu państwa. Uznawany jest on za najbardziej wydajny podatek lokalny.

podatek rolny - opodatkowujący grunty wchodzące w skład gospodarstwa rolnego o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha., mający charakter przychodowy. W praktyce wpływy z tytułu podatku rolnego kształtują się na niższym poziomie niż to przewidywano w momencie konstruowania systemu podatkowego gmin. Składa się na to wiele czynników m.in. polityka państwa wobec rolnictwa, system celny, procesy gospodarki, prywatyzacje państwowych gospodarstw. Podatek rolny uregulowany jest ustawą z 15 XI 1984 r., o podatku rolnym (Dz. U. 1993 r. Nr 94 poz. 431 z późn. zm.). Opodatkowaniu podatkiem rolnym podlegają grunty gospodarstw rolnych, w związku z tym podatek jest często mylnie nazywany gruntowym. Podatkowi rolnemu podlegają te grunty gospodarstw rolnych, które stanowią własność, lub znajdują się w posiadaniu osoby fizycznej lub osoby prawnej, albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej (np. Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa).

Z opodatkowania wyłączone zostały grunty:

1. pod jeziorami i wodami płynącymi,

2. stanowiące nieużytki,

3. wpisane do majątku zabytków,

4. zajęte na prowadzenie działalności gospodarczej inna niż działalność rolnicza,

5. stanowiące działki przyzagrodowe członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych, którzy osiągnęli wiek emerytalny, bądź są inwalidami I lub II grupy,

6. wyłączone na cele nierolnicze na podstawie ostatecznych decyzji administracyjnych.

Podmiotami podatku rolnego są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki nie posiadające osobowości prawnej, które są właścicielami lub samoistnymi posiadaczami gruntów wchodzących w skład gospodarstw rolnych lub posiadające - na podstawie zawartej umowy albo innego tytułu prawnego, a także bezumownie - grunty wchodzące w skład gospodarstw rolnych stanowiących własność Skarbu Państwa lub gminy.⁾

Z obowiązku podatkowego zwolnione są gminy i Skarb Państwa. Od opodatkowania podatkiem od nieruchomości wolne są kościelne osoby prawne, gminy żydowskie, Związek Gmin Żydowskich, jeżeli nieruchomości lub ich części przeznaczone są na cele niemieszkalne (za wyjątkiem wykorzystywanej na działalność gospodarczą), lub mieszkalne duchownych i członków zakonu.

Podstawą opodatkowania w podatku rolnym stanowi liczba hektarów przeliczeniowych, która ustalona jest na podstawie powierzchni, rodzajów, klas użytków rolnych wynikających z ewidencji gruntów oraz zaliczenia do okręgu podatkowego. Na potrzeby podatku, ustalone zostały cztery okręgi podatkowe, do których zaliczono gminy, miasta oraz dzielnice w miastach w zależności od warunków ekonomicznych i produkcyjno-klimatycznych. Tabela zawarta w ustawie o podatku rolnym określa przeliczniki, według których powierzchnię użytków rolnych wyrażoną w hektarach przelicz się na hektary przeliczeniowe. W celu obliczenie podatku należy zastosować odpowiednią stawkę kwotową odnoszącą się do 1 ha przeliczeniowego.

Przeliczniki stawek podatku rolnego, uwzględniające powyższe kryteria prezentuje tabela.

Tabela 1. Skala podatku rolnego

Rodzaje użytków rolnych	Grunty orne				Łąki i pastwiska
Okręgi podatkowe	I	II	III	IV	I	II	III	IV
Klasa użytków rolnych	Przeliczniki
I	1,95	1,80	1,65	1,45	1,75	1,60	1,45	1,35
II	1,80	1,65	1,50	1,35	1,45	1,35	1,25	1,10
III a	1,65	1,50	1,40	1,25
III					1,25	1,15	1,05	0,95
III b	1,35	1,25	1,15	1,00
IV a	1,10	1,00	0,90	0,80
IV					0,75	0,70	0,60	0,55
IV b	0,80	0,75	0,65	0,60
V	0,35	0,30	0,25	0,20	0,20	0,20	0,15	0,15
VI	0,20	0,15	0,10	0,05	0,15	0,15	0,10	0,05

Źródło: Ustawa o podatku rolnym 

Stawki podatku rolnego są rocznymi stawkami kwotowymi, kształtowanymi w relacji do 1 ha przeliczeniowego. Ustala się je jako równowartość pieniężną 2,5 q żyta obliczona wg średniej ceny skupu żyta za pierwsze 3 kwartały roku poprzedzającego rok podatkowy.

Na podstawie komunikatu Prezesa GUS z 20 października 2000 roku średnia cena żyta za okres III pierwszych kwartałów 2000 roku wynosiła 35,82 zł/1q. - zatem podatek, z 1 hektara przeliczeniowego (dla przelicznika 1,0) w roku 2001 będzie wynosił 89,50 zł.

Rada gminy może jednak obniżyć średnią cenę skupu żyta, określone przez Prezesa GUS. Podatek rolny od osób fizycznych ustala w drodze decyzji na rok podatkowy wójt (burmistrz, prezydent) właściwy ze względu na miejsce położenia gruntów. Podatek rolny płatny jest w 4 ratach, w terminie do 15 marca, maja, września i listopada roku podatkowego.

Ustawa przewiduje stosowanie licznych zwolnień i ulg. Część z nich ma charakter przedmiotowy i nawiązuje do właściwości (np. niskiej jakości). Inne mają charakter stymulacyjny, bądź wynikają ze zdarzeń losowych, a także z faktu położenia gruntów na terenach górskich i podgórskich. Natomiast podmiotowy charakter mają ulgi z tytułu zmniejszonej zdolności płatniczej. Podatek rolny ma duże znaczenie w gminach wiejskich, gdzie jest głównym źródłem dochodów budżetu gminnego. Ma on charakter produkcyjny, związany jest z produkcją rolną, jej wydajnością, efektywnością, rozmiarami i strukturą, podejmowanymi inwestycjami. Ma więc, przynajmniej w części inny charakter niż podatek od nieruchomości. Wysokość zobowiązania podatkowego w zakresie podatku rolnego zależy od czynników kształtujących przychody i koszty gospodarstwa rolnego, oraz od sytuacji osobistej podatnika.

Zwolnienia przedmiotowe:

W ustawie o podatku rolnym określono następujące zwolnienia:

• Użytki rolne klas V,VI.VI z (zwolnienie stosowane z urzędu).

• Grunty położone w pasie drogi granicznej (zwolnienie stosowane z urzędu).

• Grunty orne, łąki i pastwiska objęte melioracją.

• Użytki rolne, na których zaprzestano produkcji rolnej , przy czym zwolnienie dotyczyć może nie więcej niż 20% powierzchni użytków rolnych gospodarstwa, nie więcej niż 10 ha (do 3 lat).

• Grunty lub prawo wieczystego użytkowania gruntów, nabyte w drodze kupna na utworzenie nowego lub powiększenie już istniejącego gospodarstwa do powierzchni nie przekraczającej 100 ha, oraz grunty Państwowego Funduszu Ziemi i Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (na 5 lat) ⁽

• Grunty powstałe z zagospodarowania nieużytków (na 5 lat).

• Grunty otrzymane w wyniku wymiany lub scalenia (na 1 rok).

Ulgi podatkowe:

• Po okresie zwolnienia z podatku, dla gruntów wymienionych w trzech ostatnich punktach, stosowana jest ulga podatkowa w wysokości: 75% w pierwszym roku; 50% w drugim.

• Podatnikom podatku rolnego, na okres nie dłuższy niż 15 lat, przysługuje 25% ulga inwestycyjna z tytułu:

• Budowy lub modernizacji budynków inwentarskich oraz obiektów służących ochronie środowiska.

• Zakupu i zainstalowania: deszczowni, urządzeń melioracyjnych i zaopatrzenia gospodarstwa w wodę oraz urządzeń do wykorzystywania na cele produkcyjne naturalnych źródeł energii.

• Ulga ta przyznawana jest po zakończeniu inwestycji pod warunkiem jej odpowiedniego udokumentowania.

• Stosowana jest również 60% ulga podmiotowa dla żołnierzy ⁽ odbywających zasadniczą służbę wojskową, służbę zastępczą lub szkolenie wojskowe, trwające dłużej niż 9 miesięcy.

• Przewidziane są także ulgi przedmiotowe stosowane z urzędu dla gruntów położonych na terenach podgórskich i górskich w wysokości: 30% kwoty podatku dla gruntów klas: I, II, IIIa, III, IIIb, lub 60% kwoty podatku dla gruntów klasy IVa, IV, IVb.

• Szczególną formą ulgi w podatku rolnym jest zaniechanie ustalania lub poboru podatku. Zaniechanie ma miejsce w przypadku wystąpienia klęski żywiołowej, która spowodowała istotne szkody majątkowe. Podstawą obliczenia wysokości ulgi jest wysokość otrzymanego przez poszkodowanych odszkodowania z tytułu ubezpieczenia. 

• Za specyficzną ulgę uznaje się również prawo wojewody do zaliczenia niektórych gmin do innych okręgów podatkowych. Prawo to przysługuje również radzie gminy w odniesieniu do niektórych wsi.

• Rada gminy może wprowadzić inne niż wymienione ulgi i zwolnienia. Rada gminy jest uprawniona do obniżania ceny skupu ustalanych dla potrzeby podatku rolnego. 

Pośród ulg i zwolnień wyróżnić można ulgi i zwolnienia stosowane z urzędu oraz przyznawane, na wniosek podatnika, w drodze decyzji przez wójta, burmistrza lub prezydenta. W przypadku podatku rolnego wprowadzono specyficzny mechanizm kumulowania ulg i zwolnień podatkowych. W pierwszej kolejności stosuje się ulgi dotyczące terenów górskich, a następnie ulgi związane z gruntami o niższych klasach, scalonymi, zagospodarowanymi itd., ulgi dla rodzin żołnierzy i ulgi w razie klęski żywiołowej. Każda ulga zmniejsza podstawę do naliczenia kolejnej.

Obowiązek podatkowy w podatku rolnym powstaje od pierwszego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym zaistniały okoliczności uzasadniające powstanie tego obowiązku. Obowiązek wygasa ostatniego dnia miesiąca, w którym przestały istnieć okoliczności uzasadniające ten obowiązek. Rozwiązanie to eliminuje możliwość podwójnego opodatkowani gruntów rolnych, podatkiem rolnym i podatkiem od nieruchomości, w przypadku przeznaczenia ich na inną działalność niż działalność rolnicza.

 W przypadku osób fizycznych podatek rolny wraz z podatkiem leśnym i od nieruchomości pobierane są w formie łącznego zobowiązania pieniężnego na podstawie jednego nakazu płatniczego. Taki pobór podatków umożliwiają przepisy wykonawcze do ustawy o zobowiązaniach podatkowych.

podatek leśny - konstrukcja podatku leśnego określona jest w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach,⁾ która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1992 r. Podatek ten w swojej istocie i konstrukcji zbliżony jest do podatku rolnego. Nie jest to jednak podatek przychodowy, ponieważ fakt, z którym ustawodawca łączy powstanie obowiązku podatkowego w tym podatku polega na posiadaniu lasu, nie zaś na odnoszeniu z niego pożytków lub za prowadzenie gospodarki leśnej jako działalności gospodarczej, w tym sensie las jest wartością majątkową. Opodatkowaniu podatkiem leśnym podlegają wszystkie lasy z wyjątkiem lasów nie związanych z gospodarką leśną, zajętych na ośrodki wypoczynkowe, działki budowlane, rekreacyjne i wyłączonych decyzjami administracyjnymi z gospodarki leśnej na cele inne niż leśne. Lasy nie objęte podatkiem leśnym podlegają podatkowi od nieruchomości. Obowiązek podatkowy w zakresie podatku leśnego ciąży na osobach fizycznych, osobach prawnych, jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, które:

• są właścicielami albo samoistnymi posiadaczami lasów lub

• posiadają lasy stanowiące własność Skarbu Państwa lub gminy na podstawie zawartej umowy lub innego tytułu prawnego, a także bezumownie.

Obowiązek podatkowy w podatku leśnym od lasów pozostających w zarządzie Lasów Państwowych oraz wchodzących w skład Zasobu Własności Skarbu Państwa ciąży na nadleśnictwach i na jednostkach organizacyjnych Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, faktycznie władających lasami.

Od opodatkowania zwolnione są obligatoryjnie lasy z drzewostanem w wieku do 40 lat, lasy wchodzące w skład rezerwatów przyrody i parków narodowych, lasy ochronne, oraz lasy wpisane do rejestru zabytków. Ponadto, rada gminy może wprowadzić w drodze uchwały inne zwolnienia niż przewidziano w ustawie. Konstrukcja podstawy opodatkowania jest stosunkowo złożona. Stanowi je liczba hektarów przeliczeniowych ustalona na podstawie powierzchni głównych gatunków drzew w drzewostanie i klas bonitacji. Tabela zawarta w ustawie o lasach zawiera przeliczniki powierzchni lasu wyrażone w hektarach fizycznych na hektary przeliczeniowe przy uwzględnieniu gatunków drzew w drzewostanach i klasy bonitacji drzewostanu. Podatek leśny od 1 ha przeliczeniowego za rok podatkowy wynosi równowartość pieniężną 0,200 m³ drewna tartacznego iglastego, obliczone wg średniej ceny sprzedaży drewna uzyskanej przez nadleśnictwa za pierwsze trzy kwartały roku poprzedzającego rok podatkowy. Średnią cenę sprzedaży drewna tartacznego iglastego ustala się na podstawie komunikatu Prezesa GUS ogłaszanego w MP w terminie 20 dni po upływie trzeciego kwartału. Dla lasów ochronnych, lasów wchodzących w skład rezerwatów przyrody i parków narodowych oraz lasów, dla których nie ma sporządzonego planu urządzenia lasu lub uproszczonego planu urządzenia lasu, podatek leśny za rok podatkowy wynosi równowartość pieniężną 0,3 q żyta od powierzchni 1 ha fizycznego lasów i gruntów leśnych, ustalonej na podstawie ewidencji gruntów. Osoby fizyczne uiszczają podatek leśny w czterech równych ratach na podstawie odpowiedniej decyzji wójta, burmistrza, prezydenta ze względu na miejsce położenia lasu. Pozostali podatnicy uiszczają ten podatek na podstawie sporządzanych przez siebie deklaracji bez wezwania na rachunek budżetu właściwej gminy. Zgodnie z nowelizacją, osoby prawne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, nadleśnictwa oraz jednostki organizacyjne Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, zobowiązane będą składać deklaracje na podatek leśny na dany rok podatkowy, sporządzone na formularzu określonego wzoru, w terminie do dnia 15 stycznia. Znaczenie podatku leśnego może być istotne w gminach, na których terenie położone są duże obszary lasów. Działalność leśna powinna przynosić określone przychody.

podatek od środków transportowych - podatek ten uregulowała ustawa z 12 stycznia 1991 r o podatkach i opłatach lokalnych. Podatkowi od środków transportowych podlegają pojazdy samochodowe, ciągniki, przyczepy, motorowery, a także wyposażone w silniki jachty, promy i łodzie.⁾ Obowiązek podatkowy ciąży na osobach fizycznych i osobach prawnych będących właścicielami środków transportowych, a także na jednostkach organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, na które środek transportowy jest zarejestrowany. W związku z nowelizacją ustawy o podatkach i opłatach lokalnych, wchodzące w życie 1 stycznia 1997 r. ustalenie rocznych stawek kwotowych w zakresie omawianego podatku nie jest już dokonywane w drodze rozporządzenia MF, lecz w drodze uchwały rady gminy. Rada gminy określa, w drodze uchwały, wysokość stawek podatku od środków transportowych, z tym, że roczna stawka podatku od jednego środka transportowego nie może przekroczyć wymienionej w ustawie granicy. Przy określaniu stawek rada gminy powinna uwzględnić rodzaj środka, pojemność skokową silnika lub moc silnika, ładowność, masę całkowitą, a ponadto może uwzględnić wiek albo wartość środka transportowego. Organem podatkowym w sprawach podatku od środków transportowych jest organ gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta), na terenie, której znajduje się miejsce zamieszkania lub siedziba podatnika, a w odniesieniu do jachtów, promów i łodzi - na której terenie są te środki zarejestrowane. Podatek jest płatny w dwóch ratach każdego roku, w terminie do 15 lutego i do 15 września każdego roku.

Stawki podatkowe:

Stawki podatku od środków transportowych są stawkami kwotowymi, waloryzowanymi corocznie o wskaźnik wzrostu cen towarów konsumpcyjnych przez Ministra Finansów.

 Wysokość stawek podatku zależy od:

•  rodzaju środka transportowego,

•  pojemności skokowej silnika lub mocy silnika, ładowności albo masy całkowitej,

•  wieku lub wartości środka transportowego.

Jakkolwiek rada gminna ma pewne możliwości kształtowania stawek podatku od środków transportowych w oparciu o powyższe kryteria, to obowiązuje ją górny limit kwot podatku zawartych w ustawie. Począwszy od 1 stycznia 2000 roku wynoszą one np.:

• 2297,87 zł  - od samochodów ciężarowych o ładowności powyżej 12 ton oraz ciągnika siodłowego i balastowego,

• 1776,83 zł. - od samochodu ciężarowego o ładowności od 2 do 12 t, przyczepy i naczepy o ładowności powyżej 5t oraz autobusu.

Zwolnienie przedmiotowe:

Wprowadzono również zwolnienie przedmiotowe środków transportowych stanowiących:

• zapasy mobilizacyjne

W kompetencjach rady gminy leży wprowadzenie innych niż wymienione zwolnień przedmiotowych jak i podmiotowych.

Zobowiązania podatkowe powstaje z mocy prawa bez wezwania gminy.

podatek od posiadania psów - zgodnie z art. 13 ustawy z dnia 12.01.1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych podatek od posiadania psów obowiązane są opłacać osoby fizyczne posiadające psy, chyba, że są zwolnione od tego podatku przez ustawę lub przez uchwałę podjętą przez radę gminy. Zwolnieni na mocy ustawy od wspomnianego wyżej podatku są m.in. członkowie personelu przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsulowych, osoby posiadające psy, będące pomocą dla ludzi kalekich, podatnicy, którzy ukończyli 70 lat i prowadzą samodzielnie gospodarstwo domowe, a także ci którzy utrzymują psy w celu pilnowania gospodarstwa rolnego i stad na pastwiskach. Górna granica stawek podatku od posiadania psa określone jest w ustawie, przy czym co roku jest ona podwyższana w drodze rozporządzenia MF w stopniu odpowiadającym wskaźnikom wzrostu cen detalicznych towarów i usług w stosunku do roku poprzedniego. Rada gminy ustala co roku stawki podatku od posiadania psów, jednak nie mogą one przekroczyć górnej granicy określonej corocznie w rozporządzeniu Ministra Finansów. W chwili obecnej maksymalne stawki podatku od jednego psa nie mogą przekroczyć 35,05 zł. rocznie. Ponadto rada gminy określa szczegółowo zasady ustalania poboru, terminy płatności, zarządza pobór podatku od posiadania psów w drodze inkasa, określa inkasentów i wysokość ich wynagrodzenia. Finansowe znaczenie podatku od posiadania psów jest niewielkie, jednakże drobne podatki i opłaty mogą także być pożyteczne, pod względem fiskalnym i pozafiskalnym. W przypadku podatku od posiadania psów obok funkcji fiskalnych ważną rolę odgrywają względy porządkowe i sanitarne.

podatek od spadku i darowizn - opodatkowujący majątek, wymierzony od przyrostu substancji majątkowej nabytej w sposób nieodpłatny. Podatek uregulowany jest ustawą z 28.07.1983 r. o podatku od spadków i darowizn i przepisami wykonawczymi do ustawy. Opłacają go osoby fizyczne. W konstrukcji prawnej podatku od spadku i darowizn istotny jest podział nabywcy rzeczy lub praw majątkowych na tzw. Grupy podatkowe. Zaliczenie do jednej z trzech grup następuje na podstawie osobistego stosunku osoby nabywcy wobec spadkobiercy lub darczyńcy i posiada istotne znaczenie dla wysokości obciążenia podatkowego. Różnice miedzy grupami podatkowymi następuje zarówno pod względem skali podatkowej, stopnia progresji, kwoty wolnej od opodatkowania oraz zakresu ulg podatkowych. Obowiązek uiszczenia podatku ciąży na nabywcy własności rzeczy i praw majątkowych (spadkobiercy, zapisobiorcy), a w przypadku darowizny obowiązek ciąży solidarnie na obdarowanym i darczyńcy. Podstawę opodatkowania stanowi czysta wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych tj. wartość uzyskana po potrąceniu długów i ciężarów. W ustawie określona jest kwota wolna od podatku. Ustawa przewiduje szereg zwolnień od podatku, jak również ulgi, szczególnie dotyczące określonej polityki mieszkaniowej. Wysokość podatku od spadku i darowizn ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczany jest nabywca. Ustalone zostały 3 grupy podatkowe. Obliczenie i pobór podatku od darowizn jest z reguły obowiązkiem notariusza, który jest płatnikiem podatku. Ustawa z 10 grudnia 1993 r. o finansowaniu gmin przekazuje podatek od spadku i darowizn gminom, jako ich dochód własny.

Obowiązek podatkowy ciąży na osobach fizycznych (obywatelach polskich lub osobach zamieszkałych na stałe w Polsce), będących nabywcami własności rzeczy i praw majątkowych. Powstanie obowiązku podatkowego uzależnione jest, od sposobu nabycia, lub charakteru prawnego, rzeczy i praw majątkowych.

Obowiązek podatkowy nie dotyczy:

•  Nabywców własności rzeczy i praw majątkowych oraz obdarowanych i darczyńców, jeżeli w dniu nabycia byli obcokrajowcami i nie mieli stałego miejsca zamieszkania w Polsce - w odniesieniu do rzeczy ruchomych znajdujących się w kraju lub praw majątkowych podlegających wykonaniu w kraju,

•  Nabycia w drodze spadku lub darowizny praw autorskich i praw pokrewnych, praw do projektów wynalazczych, znaków towarowych i wzorów zdobniczych oraz wierzytelności wynikających z nabycia tych praw.

Podatkiem objęte jest nabycie przez osoby fizyczne rzeczy i praw majątkowych w drodze:

•  Spadku - własność rzeczy znajdujących się w kraju (lub za granicą) i praw majątkowych wykonywanych w kraju (za granicą),

•  Darowizny - własność rzeczy znajdujących się w kraju (za granicą) i praw majątkowych wykonywanych w kraju (za granicą),

•  Zasiedzenia - własność rzeczy,

•  Dyspozycji wkładcy na wypadek jego śmierci - prawo do wkładu oszczędnościowego.

Podstawą opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn jest wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (tzw. czysta wartość), pomniejszona o kwotę wolną od podatku.

 Wartość nabytych rzeczy i praw ustala się wg ich wartości rynkowej, w oparciu o ceny stosowane w danej miejscowości w obrocie rzeczami tego samego rodzaju i gatunku, na dzień powstania obowiązku podatkowego.




Kwota wolna od opodatkowania w I grupie podatkowej wynosi 9 057 zł; w II grupie podatkowej w przybliżeniu ³/₄ kwoty z grupy pierwszej (6 838 zł.); w III grupie w przybliżeniu ¹/₂ kwoty z grupy pierwszej (4 607 zł.).

Stawki podatkowe dla spadków i darowizn:

1.  Stawki podatku, z wyłączeniem przypadków nabycia własności w drodze zasiedzenia, są stawkami procentowymi, zmiennymi, progresywnymi, o rozpiętości od 3% do 20%. Stawki podatkowe są zróżnicowane w zależności od wartości nabytego prawa majątkowego lub rzeczy oraz stosunku osobistego między zbywcą a nabywcą prawa majątkowego. Z punktu widzenia stosunku osobistego określono trzy grupy podatkowe:

•  I grupa - małżonkowie, zstępni, wstępni, pasierb, zięć, synowa, rodzeństwo, ojczym, macocha i teściowie,

•  II grupa - zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych,

•  III grupa podatkowa - pozostali nabywcy.

2.  Dla opodatkowania zasiedzeń zastosowano jednolitą, 7% stawkę podatkową od wartości rzeczy. Ponieważ pomiędzy prawem poprzednika a prawem nabywcy rzeczy ruchomych lub nieruchomości nie występuje jakakolwiek zależność^[9] (nabycie prawa własności do ruchomości następuje po trzech latach, w odniesieniu do nieruchomości - po 20 nie jest możliwe zaliczenie nabywcy do określonej grupy podatkowej i zastosowanie którejkolwiek skali podatkowej. W przypadku zasiedzeń nie istnieje możliwość odliczenia kwot wolnych od opodatkowania. Zróżnicowanie obciążenia podstawy opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn prezentuje wykres i tabela.

Kwoty nadwyżki w złotych	Podatek wynosi
ponad do
1) od nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej:
9 660 zł - 9 660 zł 19 320 zł 19 320 zł -	3% 289,80 zł i 5% od nadwyżki ponad 9 660 zł 772,80 zł i 7% od nadwyżki ponad 19 320 zł
2) od nabywców zaliczonych do II gr. podatkowej:
9 660 zł - 9 660 zł 19 320 zł 19 320 zł -	7% 676,20 zł i 9% od nadwyżki ponad 9 660 zł 1 545,60 zł i 12% od nadwyżki ponad 19 320 zł
3) od nabywców zaliczonych do III gr. podatkowej
9 660 zł - 9 660 zł 19 320 zł 19 320 zł -	12 % 1 159,20 i 16% od nadwyżki ponad 9 660 zł 2 704,80 i 20 % od nadwyżki ponad 19 320 zł




W przypadkach wzrostu cen towarów nieżywnościowych trwałego użytku o ponad 20%, Minister Finansów w drodze rozporządzenia, ma prawo zmieniać zarówno stawki podatku jak i kwoty wolne od opodatkowania.

Zwolnienia przedmiotowe:

Zwolnienia z podatku od spadków i darowizn wyłączają z kategorii przedmiotów opodatkowania zjawiska finansowe dotyczące m.in.:

•  Nabycia w drodze darowizny pieniędzy lub innych rzeczy przez osobę zaliczoną do pierwszej grupy podatkowej w wysokości 9 057 zł przez okres 5 lat od dnia pierwszej darowizny, jeżeli pieniądze te lub rzeczy przeznaczone zostaną na wkład budowlany lub mieszkaniowy do spółdzielni mieszkaniowej, budowę domu jednorodzinnego itd.,

•  Nabycia przez małżonka lub zstępnych (dzieci) w drodze spadku lub darowizny zakładu wytwórczego, budowlanego, handlowego lub usługowego, pod warunkiem prowadzenia zakładu w stanie niepogorszonym przez okres, co najmniej 5 lat od dnia przejęcia spadku albo darowizny (za wyjątkiem zdarzeń o charakterze losowym),

•  Nabycia własności i prawa użytkowania wieczystego gospodarstwa rolnego lub jego części (a także budynków produkcyjnych wraz z urządzeniami, jeżeli nabywcami są zstępni lub małżonek zobowiązani do użytkowania budynków i maszyn stanie niepogorszonym przez okres 5 lat), za wyjątkiem budynków mieszkalnych,

a także

•  Nabycia własności fizycznie wydzielonej części nieruchomości w drodze zasiedzenia przez osoby będące współwłaścicielami części ułamkowych nieruchomości,

•  Nabycia w drodze spadku dzieł sztuki i rękopisów będących przedmiotem twórczości spadkodawcy, zabytków ruchomych i kolekcji wpisanych do rejestru zabytków, a także dóbr kultury złożonych w muzeum, przez osoby zaliczone do I i II grupy podatkowej zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków,

•  Świadczenia dożywotnie dla osób w wieku powyżej 80 lat.

Ulgi podatkowe:

Ulga podatkowa dotyczy przypadków nabycia: budynku mieszkalnego, lokalu mieszkalnego (lub ich części), spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, prawa do domu jednorodzinnego itp., przez:

•  Podatników z I grupy podatkowej - w drodze otrzymania spadku lub darowizny,

•  Podatników z II grupy podatkowej - w tylko drodze otrzymania spadku,

•  Podatników z III grupy podatkowej - tylko w drodze otrzymania spadku przez osoby sprawujące opiekę nad spadkodawcą.

Drugim, obok podatków, podstawowym źródłem zasilania budżetów jednostek samorządu terytorialnego są różnego rodzaju opłaty, zbliżone często w naszym systemie prawnym w swej konstrukcji do podatków, pobierane z różnych tytułów przez jednostki lokalne. Opłaty samorządowe można zdefiniować jako przymusowe świadczenia pieniężne o charakterze ogólnym, bezzwrotnym i odpłatnym, pobierane przez jednostki samorządu terytorialnego od osób powodujących określone czynności władz lokalnych lub korzystających z określonych usług samorządowych. Opłata jest zatem formą zapłaty za określone świadczenie jednostki samorządu terytorialnego. Opłaty, podobnie jak podatki lokalne są ustalane na podstawie aktów normatywnych o charakterze ustawowym. Do opłat lokalnych uregulowanych wspomnianą ustawą z dnia 12 stycznia 1991 r. należy opłata targowa, miejscowa i administracyjna.

Opłatę targową pobiera się od osób fizycznych, osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, dokonujących sprzedaży na targowiskach. Opłata targowa ma charakter podatku związanego ze sprzedażą towarów i usług na targowisku, związany z mniej lub bardziej systematyczną działalnością gospodarczą polegającą na dokonywaniu sprzedaży. Na podatkowy charakter wskazuje też to, że może być ona pobierana niezależnie od opłat za korzystanie z urządzeń targowych i za inne usługi świadczone przez prowadzącego targowisko. Zwolnione są od opłaty targowej te osoby, które są podatnikami podatku od nieruchomości w związku z nieruchomościami lub obiektami budowlanymi trwale z nią złączonymi gruntem położonym na tym targowisku. Szczegółowa konstrukcja opłaty targowej przedstawiona została do uregulowania przez radę gminy, która w drodze uchwały powinna ustalić dzienną stawkę, zasady jej ustalania i poboru, a w tym pobór w drodze inkasa, inkasentów i wysokości ich wynagradzania. Rada gminy może wprowadzić inne niż wymienione w ustawie zwolnienia od opłaty targowej. Ustawa określa górną granicę dziennej stawki opłaty targowej, której rada gminy nie może przekroczyć. Granica ta jest, podobnie jak w stosunku do innych opłat i podatków lokalnych corocznie podwyższana przez MF. Podatek pobierany w formie opłaty targowej może odgrywać istotną rolę finansową i pozafinansową. Dbałość o rozwój ruchu targowiskowego leży w interesie gminy, targowiska pobudzają miejscowe życie społeczno-gospodarcze, mogą przyczynić się do rozwoju gospodarczego. Natomiast opłatę miejscową uiszczają osoby fizyczne przebywające czasowo w celach wypoczynkowych, zdrowotnych lub turystycznych w miejscowościach posiadających korzystne właściwości klimatyczne, walory krajobrazowe oraz warunki umożliwiające pobyt osób w tych celach. Opłata pobierana jest za każdy dzień pobytu w takich miejscowościach. Miejscowości, w których może być pobierana omawiana opłata, ustalone są według określonej procedury. Zgodnie z tą procedurą rada gminy występuje z odpowiednim wnioskiem do wojewody, a ten po uzgodnieniu z Ministrem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa ustala miejscowości odpowiadające wskazanym wcześniej kryteriom. Rada gminy może wprowadzić również inne zwolnienia niż te, które przewiduje ustawa.¹⁾

Szczegółowe zasady ustalania i poboru opłaty, terminy płatności, wysokość stawek ustala w drodze uchwały rada gminy. Opłata ta odgrywa dużą rolę finansową, szczególnie w tych gminach i miejscowościach, które posiadają korzystne walory turystyczno-wypoczynkowe.

Rada gminy może również wprowadzić opłatę administracyjną za czynności urzędowe wykonywane przez podległe jej organy, jeżeli czynności te nie są objęte przepisami o opłacie skarbowej. Rada gminy określa zasady ustalania i poboru oraz terminy jej płatności. W systemie finansowym gmin występują także inne opłaty, mające różnorodny charakter i znaczenie, regulowane odrębnymi przepisami. Należą do nich w szczególności opłaty związane z gospodarczym korzystaniem ze środowiska, a także opłaty za pobyt osoby w izbie wytrzeźwień, opłaty za świadectwa miejsca pochodzenia zwierząt, opłata skarbowa, opłata za przekazania prawa wieczystego użytkowania w prawo własności i inne.

WPŁYW PODATKÓW NA LOKALNĄ SPOŁECZNOŚĆ

Nie udało się wprowadzić w życie od 2001 r. "dużej" rządowej reformy podatków i opłat samorządowych. Miała być ona pierwszym etapem dostosowania konstrukcji podatku od nieruchomości, rolnego i leśnego do planowanego już od kilku lat systemu katastralnego. Nie oznacza to, że zrezygnowano z koncepcji wprowadzenia w Polsce katastru i podatku od wartości nieruchomości.

Systemy katastralne i związane z nimi podatki ad valorem funkcjonują we wszystkich państwach Unii Europejskiej. Dlatego Polska, ubiegając się o przyjęcie do UE, musi dążyć do jak najszybszego wprowadzenia tego systemu. Poza tym, i to jest argument zasadniczy, obowiązujący obecnie system podatków obciążających nieruchomości jest przestarzały i mało wydajny fiskalnie, co przemawia za kontynuowaniem prac nad jego zasadniczą zmianą. Może i dobrze się stało, że zmiany tego systemu odłożono na rok następny. Pozwoli to na spokojniejsze rozważenie planowanych reform, dyskusję nad nimi z udziałem samorządów; to zaś przyczyni się do ich udoskonalenia i, co równie ważne, zaakceptowania przez gminy i podatników.

Podatek od nieruchomości kształtował się nie na bazie z góry przyjętych założeń, ale na zasadzie ciągłego dostosowania poszczególnych jego elementów - podatków - do zmieniającej się sytuacji społeczno-gospodarczej.

W zasadzie nie ma jednolitej i wiarygodnej ewidencji umożliwiającej prawidłowy wymiar podatków obciążających nieruchomości. Powierzchnia będąca podstawą opodatkowania w założeniu ma wynikać z ewidencji gruntów i budynków. W rzeczywistości jednak funkcjonuje jedynie ewidencja gruntów, ewidencji budynków nie udało się stworzyć do dzisiaj. Stąd też podstawą opodatkowania budynków ustala się na podstawie fizycznego obmiaru. Lasy i grunty leśne natomiast opodatkowane są na podstawie danych fizycznych wynikających z planów urządzania lasów lub uproszczonych planów urządzania lasów, których wiarygodność, z uwagi na brak aktualizacji danych tam zawartych, również pozostawia wiele do życzenia. Poza tym nie dla wszystkich lasów zostały one sporządzone.

PODATEK ROLNY

Konstrukcja podatku rolnego stanowi przedmiot kontrowersji związanych z realizowaniem poprzez tę konstrukcję fiskalną ogólniejszej, bo ustrojowej zasady, samodzielności gmin w zakresie prowadzonej przez nie działalności. Co więcej, istniejące rozwiązania naruszają przyjętą i ratyfikowaną przez Polskę tzw. Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego, której art. 9 ust. 1 stanowi o prawie społeczności lokalnych do posiadania własnych wystarczających zasobów finansowych, którymi mogą swobodnie dysponować w ramach wykonywania swych uprawnień. W szczególności, uznać należy za ograniczający kompetencje gmin, w zakresie kreowania własnych źródeł dochodów, zapis o obligatoryjnym zwolnieniu z opodatkowania gruntów nabytych w drodze kupna na utworzenie i powiększenie istniejącego gospodarstwa. Zwolnienie z obowiązku płacenia podatku, w zależności od typu gminy i struktury własności ziem, rodzi diametralnie różnie skutki dla gmin. Dla większości jednostek samorządu terytorialnego wpływy z tytułu podatku rolnego stanowią od kilkunastu promili do kilku procent ogółu dochodów własnych, zatem i skala problemu jest tu odpowiednio mniejsza. W przypadku gmin wiejskich a także miejsko-wiejskich wpływy z tego podatku mogą stanowić, obok subwencji wyrównawczej podstawowe źródło dochodów. Z punktu widzenia istniejącego systemu podatkowego państwa podatek rolny i podatek leśny winny być rozpatrywane jako alternatywne źródła dochodów gmin wiejskich wobec udziałów gmin miejskich w podatkach dochodowych. System zwolnień w ramach podatków dochodowych wyłącza bowiem działalność rolniczą i gospodarkę leśną z opodatkowania tymi daninami.

Wprowadzenie obligatoryjnego - niezależnego od typu prawnego podmiotu nabywa­jącego dane grunty - zwolnienia powoduje zmniejszenie dochodów gmin wiejskich nawet o 40%, powodując zakłócenia w realizacji zadań własnych..

Rada gminy decyduje, czy na terenie swojego działania zwalnia wszystkich nabywców wymienionych gruntów, zwalnia pojedyncze osoby lub nikogo nie uwzględnia, "mając w przekonaniu ustawodawców najlepsze rozeznanie co do płatników". Z drugiej strony, w sytuacji niewielkiej autonomii samorządów (ekonomicznym przymusie) w zakresie realizacji zadań, możliwości stosowania zwolnień należy uznać za wątpliwe, a oczekiwać należy że gminy dysponując możliwością egzekwowania podatku, nie zrezygnują z tego źródła dochodów. Stan taki byłby w sprzeczności z realizowaną polityką popierania tzw. gospodarstw rodzinnych o powierzchni użytków mniejszej niż 100 ha. Gospodarstwa te korzystają ze szczególnego przywileju w postaci obligatoryjnego zwolnienia z opodatkowania podatkiem rolnym na okres 5 lat:

• gruntów lub prawa wieczystego użytkowania gruntów nabytych w drodze kupna na utworzenie nowego lub powiększenie istniejącego już gospodarstwa,

• gruntów Państwowego Funduszu Ziemi i gruntów przejętych z tego Funduszu do zasobu Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa objętych w trwałe zagospodarowanie w celu utworzenia nowego lub powiększenia istniejącego gospodarstwa.

W stosunku do nabywców, którzy poprzez zakup gruntów przekroczą ten pułap, zwolnień nie przewidziano, co przeciwdziałać miało wykupowi gruntów przez nierolników.

Powyższe regulacje, zwiększające zakres kompetencji gmin w odniesieniu do podatku rolnego, są zbieżne z założeniami reformy majątkowych podatków gminnych, opracowywanej przez zespół międzyresortowy kierowany przez prof. W. Modzelewskiego. Podstawowe założenia tej reformy przewidują wyposażenie gmin w wydajne i stabilne źródła dochodów własnych, odwracając tym samym tendencję do zwiększania efektywności obciążeń dochodów budżetu państwa oraz zwiększania skali redystrybucji na rzecz gmin. Po drugie, przewidywane jest przekazanie gminom kompetencji w zakresie, nie tylko stosowania ulg i zwolnień z podatków lokalnych, lecz także uprawnień do uchwalania stawek podatkowych obowiązujących w danej gminie. Po trzecie, reforma podatku rolnego powinna dokonywać się wraz z reformą podatku od nieruchomości. Po czwarte, prowadzenie ewidencji dla celów podatków majątkowych, z racji znaczących kosztów, wymagać będzie pomocy ze strony państwa. Uznaje się, że podatek rolny stanowić powinien nie tylko narzędzie polityki fiskalnej lecz także polityki rolnej, stąd pojawiające się trudności w odpowiednim wypośrodkowaniu zakresu uprawnień do przyznawania ulg pomiędzy władze centralne i samorządowe.

Na użytki rolne przypada :14,1 mln ha - gruntów ornych; 4,086 mln ha - łąk i pastwisk; 0,314 mln ha - sadów. W poszczególnych klasach użytków rolnych wielkość użytków rozkłada się następująco:




Obecnie areał gruntów ornych leżących odłogiem  i ugorów wynosi - 1,7 mln ha. W latach 1988-2000 powierzchnia odłogów zwiększyła się 12,7 razy. Nie jest znana skala na jaką samorządy przekształcają grunty rolne w przeznaczone pod inwestycje. Szacuje się, że co miesiąc pojawiają się tysiące uzbrojonych gruntów na rynku.

 Sektor prywatny użytkuje 92,3 % gruntów (z tego 83,7% pozostaje w rękach rolników indywidualnych). Statystyczne gospodarstwo rolne w Polsce składa się z 12 działek. Przeciętna cena ziemi rolniczej wynosi 1.000$ za ha, przy średniej w Unii Europejskiej 7.000$. Przy tak niskiej cenie ziemi nie opłaca się jej sprzedawać. Uzyskane środki nie wystarczają na zorganizowania alternatywnego źródła dochodów. 

PODATEK OD ŚRODKÓW TRANSPORTOWYCH

Proces włączania Polski do struktur Unii Europejskiej wymaga uwzględnienia decyzji Parlamentu Europejskiego, który to już w 1990 roku zalecał powszechne wprowadzenie podatku akcyzowego od benzyny i oleju napędowego w miejsce rocznego podatku od pojazdów mechanicznych.

Przeciwnicy tego rozwiązania podkreślali fakt uszczuplenia, przez nowy system poboru podatku, wpływów gminnych, które to zmniejszenie prawdopodobnie nie zostanie zrównoważone poprzez system dotacji przyznawanych z budżetu państwa, co więcej taka konstrukcja miała ograniczyć możliwości wpływania społeczności lokalnych na wielkość obciążeń podatkowych. Po stronie oponentów występowali także rolnicy żądający tańszego paliwa oraz inwalidzi zwolnieni z podatku od środków transportowych.

Postulowane zmiany w konstrukcji podatku transportowego zaowocowały w 1996 r. jedynie „kosmetyką podatkową”. Nowelizacja ustawy o podatkach i opłatach lokalnych zwiększyła zakres samodzielności gmin przy ustalaniu stawek podatku od środków transportowych, całkowicie wyłączając możliwość ingerencji Ministra Finansów w poziom stawek ustawowych w drodze rozporządzeń wykonawczych do ustawy. Z drugiej strony jednak ograniczono samodzielność gmin w zakresie podatku od nieruchomości - wynik zmian uznać można było za zerowy. 

PODATEK OD POSIADANIA PSÓW

W Polsce jest około 5 mln psów, których właściciele powinni płacić roczną opłatę sanitarną zwaną podatkiem od posiadania psów. Szacowane wpływy od wszystkich posiadaczy psów mogłyby zasilić budżet gmin łącznie kwotą 100 mln zł. W praktyce jednak wpływy te stanowią mniej niż pół procentu ogólnych dochodów własnych danej jednostki samorządowej co częściowo wynika z dużej liczby psów utrzymywanych w celu pilnowania gospodarstw rolnych, a częściowo z braku jakiejkolwiek ewidencji płatników tego podatku. W Ostrowie Wielkopolskim, na przykład, kontrola płatności podatków za czworonogi odbywa się przy okazji kontroli nieruchomości lub kontaktów ze służbami weterynaryjnymi, które dokonują szczepień zwierząt. Zdarza się to jednak bardzo rzadko i regułą jest poleganie na uczciwości podatników. 

Wpływy z podatku są dodatkowo zmniejszane w większości miast przez rady gminne, które podejmują uchwały wprowadzające własne ulgi dla posiadaczy psów. Tak na przykład w Bydgoszczy, Kielcach, Łodzi, Poznaniu, Tarnowie i Warszawie Centrum przewidziane są zwykle w wysokości 50 proc. całej kwoty ulgi dla emerytów i rencistów. W Bydgoszczy osoby, które zajmą się psem pochodzącym ze schroniska, w roku, kiedy przygarną psa, zapłacą tylko 15 złotych podatku, w Kielcach właściciel psa ze schroniska jest w ogóle w danym roku zwolniony od opłat. Podobnie jest w Łodzi. W Ostrowie Wielkopolskim za posiadanie pierwszego psa właściciel płaci 14 złotych, natomiast za każdego następnego 26 złotych. Objęcie opodatkowaniem faktu posiadania psa rodzi szereg kontrowersji co do celowości utrzymywania tej  daniny podatkowej. W opinii niektórych autorów podatek ten uznać należy za hańbiący cały system podatkowy.

Ogólnie charakteryzując system podatków lokalnych, możemy stwierdzić, że większość z nich ma bardzo przestarzałą konstrukcję, niedostosowaną do obecnych warunków prowadzenia działalności. Większość ulg i zwolnień występujących w podatkach lokalnych od momentu ich ustawowego ustalenia (np. rolny - rok 1984) utrzymała się do dziś w stanie prawie nie zmienionym, mimo, że po 1990 roku zasadniczo zmieniły się cele polityki państwa.

W obecnym systemie podatkowym nie ma „części ogólnej” w ramach której uregulowane byłyby instytucje wspólne dla wszystkich podatków. W żadnej z ustaw o charakterze ustrojowym podatki te nie są traktowane jako pewna całość, wręcz przeciwnie - podatek od nieruchomości zaliczany jest do kategorii podatków i opłat lokalnych, natomiast podatek rolny i leśny - nie.

PODSUMOWANIE

Polski system prawny dotyczących podatkowych dochodów gmin jak i praktyka stosowania przepisów prawnych budzi wiele zastrzeżeń. Podatki i opłaty lokalne nie tworzą obecnie jednolitego, całościowego systemu. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż objęte są one regulacją wielu ustaw. System ten jest uzupełniany o kolejne, nawarstwiające się zmiany w konstrukcji poszczególnych podatków i opłat. Na krytyczną ocenę systemu podatkowych dochodów i opłat gminnych składa się ponadto duże ilości zarzutów kierowanych pod adresem przestarzałych konstrukcji prawnych, funkcjonujących obecnie w systemie finansowym gmin, takich jak anachroniczny w swej istocie podatek od nieruchomości, czy nie odpowiadający rozwojowym potrzebom państwa, podatek rolny. Rozważając nasze podatki i opłaty gminne, z całą pewnością możemy stwierdzić, że te jedyne w swoim rodzaju dochody gmin wymagają pewnych zmian, by mogły w pełni spełniać swoją rolę. Dla reformy polskiego systemu podatkowych dochodów gmin niezbędne jest zwłaszcza zmiana konstrukcyjna podatku od nieruchomości. Uznawany jest on za najbardziej wydajny podatek lokalny, a dane sprawozdawcze dotyczące wykonania budżetów gminy (w ty także gminy Lubsko) w ostatnich, kolejnych latach potwierdzają tę opinię. Podatek ten nie spełnia jednak podstawowych przesłanek wydajności, formułowanych pod adresem źródeł podatkowych - wystarczalności oraz zdolności wzrostu. W związku z potrzebą wzmocnienia finansowego gmin, niezbędne jest także podjęcie prac, zmierzających do modyfikacji podatku rolnego. Postulowane są także zmiany w konstrukcji prawnej udziałów gmin w podatkach państwowych. Niezależnie od zmian legislacyjnych, zgodnych z postulowanymi zarówno na gruncie teorii, jak i praktyki kierunkami przekształceń, poprawie powinna ulec efektywność działań organów gmin skierowanych na pozyskanie dochodów podatkowych. Bowiem poprawa tej efektywności może stanowić istotny czynnik wpływający na poprawę kondycji finansowej gmin. Podatki i opłaty samorządowe stanowią istotne źródło dochodów gmin w Polsce. Istnieje bezpośredni związek między wysokością uzyskanych dochodów a wydatkami, przy pomocy której realizują one zadania na rzecz wspólnoty lokalnej. Poprawa sprawności i skuteczności systemu w zakresie podatków i opłat samorządów jest zatem niezbędnym warunkiem do racjonalizacji i doskonalenia całego mechanizmu finansów komunalnych.

Literatura:

1. Leonard Etel - Podatki i opłaty samorządowe w 2001 r.

Przegląd Podatkowy - styczeń 2001 r.

2. L.Etel, E. Ruśkowski - Podatek od nieruchomości a podatek rolny

Przegląd Podatkowy 1994 r. nr 4

3. K. Jędrzejewska - Ewidencja nieruchomości. Nie tylko podatek.

Rzeczpospolita - 1997 r. nr 17

4. A. Bordo - Podatek od nieruchomości w systemie finansowym

samorządu terytorialnego, Toruń 1995 r.

Andrzej Bordo op. cit. str. 48

2) „Finanse publiczne”, praca zbiorowa, op. cit. str. 138

3) Elżbieta Hojna-Dudek op. cit. str. 14

4) Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych z dnia 12 stycznia 1991 r. (Dz. U. Nr 9, poz. 31 z póxn. zm.)

Grażyna Krasiwska-Walczak op. cit. str. 207

) W przypadku przekazania gospodarstwa za długi bankom, w związku z obowiązującymi przepisami bankowymi, można ten okres podwoić.

) W przypadku rodzin żołnierzy ulga wynosi 40%.

„Ustawa o lasach” z dnia 28 września 1991 (Dz. U. Nr 101 z 1992 r. poz. 444 z późn. zm.).

A. Bordo op. cit. str. 64

) „Za zapasy mobilizacyjne należy uznać wszystkie środki transportowe, które są przewidziane do użycia w czasie powszechnej mobilizacji, czyli także i te środki, które w swoich decyzjach wskazują wójtowie lub burmistrzowie” A. Grysiński: Zapasy mobilizacyjne a podatek od środków transportowych, „Wspólnota” nr 49 z 1995 r., s.10.-

¹¹⁾ J. Frydryk op. cit. str. 40

Dochody gmin

Dochody własne gmin

Pozostałe dochody

(subwencje, dotacje)

Dochody podatkowe gmin

Dochody gmin

z opłat

Pozostałe dochody własne (np. z majątku gminy)

Udziały w podatkach państwowych (dochodowym od osób fizycznych oraz dochodowym od osób prawnych)

Opłaty lokalne (targowa, miejscowa i administracyjna)

Pozostałe opłaty (skarbowa, eksploatacyjna

i inne)

Podatki samorządowe

Pozostałe podatki

(rolny, leśny, od spadku i darowizn, karta podatkowa)

Podatki lokalne (od nieruchomości, od środków transportowych, od posiadania psów)

---