POLSKA PODZIELONA NA DZIELNICE
Bolesław Krzyvousty podzielił Polskę na dzielnice w swyrn testamencie z 1138 r.
� Dzielrucę senioralną, od Gdańska rzez Gniezno po Kraków objąl najstarszy
syn, dziedziczny książę Sląska - Władysław (późniejszy Wygnaniec),
� Mazocvsze - Bclesław Kędzierzawy , � Wielkopolskę - Mieszko Stary,
� w Łęczycy rezydowała wdowa po Krzycvoustym, Salomea, z dwoma niepełnoletnimi
synami, Henrykiem i Kazimierzem zwanym później Sprawiedliwym.
Już w 1146 r. Władysław został wygnany, a nowy senior Bolesław Kędzierzawy
zdołał się utrzymać na tronie krakowskim dzięki interwencji cesarza Fryderyka
l3arbarossy. Ceną panowania Kędzierzawego było złożenie cesarzowi wysokiego
okupu i hołdu lennego.
Po śmierci Kędzierzawego - panował Mieszko Stary, ale i on utracił dzielnicę
seniorzlną na rzecz Kazimierza Sprawiedliwego (1177).
Oznaczało tr złamanie zasady senioratu. Kazimierz usiłował zalegalizować
pogwałcenie testamentu Krzyvoustego na zjeździe w ^ęczycy w 1180 r. W zamian za
przyvileje dla feudałów świeckich i duchownych (stąd przydomek Sprawiedliwy,
nadany mu przez kościelnego kronikarza) Kazimierz zyskał zgodę możnowładców
małopolskich na dziedziczenie dzielnicy senioralnej przez synów. Do kolejnych
więc svalk o Kraków doszło już między synem Kazimierza Leszkiem Riałym a
Mieszkiem Starym.
W XIII vv. zaczął się proces rozdrobnienia dzielnic, któt'enu towarzyszyły
niemal bezustanne rozgrywki zbrojne.
Na anarchię wewnętrzną nakładały się zagrożenia zewnętrzne ze strony:
� pogańskich plemion Prusów, Lit� marchii brandenburskiej, która po odkupieniu ziemi lubuskiej i wojnach z
wielkopolskimi książętami uhvorzyła pomiędzy Wartą i Notecią Nową Marchię,
sięgającą granic Pomorza Gdańskiego.
Krzyżacy Najgroźniejsze niebezpieczeństwo pojawiło się jednak ze strony
rycerskiego niemieckiego zakonu knyżackiego, utworzonego w Palestynie podczas
krucjat. Zakon, usunięty z Węgier, gdzie chciał wykroić dla siebie państwo,
skorzystał skwapliwie z propozycji Konrada, księcia mazowieckiego. W 1226 r.
Konrad Mazowiecki nadał Krzyżakoir ziemię chełmińską, zachowując pracva
zwierzchnie, w zamian za walkę rycerzy chrystusowych z pogańskimi Prusami.
Krzyżacy umowę sfałszowali i oddając Prusy i ziemię chełmińską pod opiekę
cesarza zyskali potgżnego sojusznika. Żelazny, bezlitosny podbój Pros
prowadzony był początkowo wzdłuż Wisły, gdzie Krzyżacy konsekwentnie budowali
zamki warowne (np. Kwidzyn, Elbląg, Frombork). Podbój, który wspierali książęta
polscy, zakończył się w 1283 r. Stolicą nocvego państwa zakonnego stał się
Malbork (Marienburg).
W 1202 r. w Rydze (obecna Lotwa) powstał zakon Kawalerów Mieczowych, który
utworzył zakonne państwo Inflanty. Nie mogąc jednak poradzić sobie z pogańską
Litwą, rozpoczął w 1237 r. współdziałanie z zakonem krzyżackim.
Choć początkowo Krzyżacy zachoyvvali się wobec książąt polskich lojalnie, to
intensywna kolonizacja niemiecka, przewaga Niemców w zakonach i, oczywiście, w
marchii brandenburskiej, a nade wszystko ich ekspansywność, szybko stały się
poważnym zagrożeniem Polski.
GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO W OKRESIE ROZBICIA POLSKI NA DZIELNICE
Rozbiciu Polski nie towarzyszyła zapaść gospodarcza. Ziemie polskie zaludniały
się (przyrost naturalny i kolonizacja niemiecka), czemu sprzyjała polityka
osadnicza książąt i panów feudalnych. Schematycznie rzecz ujmując, przemiany
wyglądały następująco.
� Książę nadawał panom feudalnym (możnym świeckim i duchoivnym, rycerzom)
immunitety:
a) immunitet ekonomiczny zwalniał dobra pana feudalnego od ciężarócv prawa
księżęcego, czyli od danin i posług;
b) immunitet sądowy oznaczał zrzeczenie się przez księcia prawa sądzenia.
W rezultacie nadawania immunitetów w XI i XII w. (często wymuszonego
okoliczościami, jak W wypadku Kazimierza Sprawiedliwego w 1180 r.) książęta
stracili dochody i praiva do dużej części dóbr. Zastępowali to sprawniejszym
wykorzystyvaniem własnych posiadłości, a nade wszystko osadnicrivem. Akcję
osadniczą prowadzili rócvnież panowie feudalni posiadający immunitet.
Osadnictwo na prawie niemieckim (magdeburskim) wyglądało następująco:
1. Pan zawierał umowę z zasadźcą reprezentującym osadników. Chłopi otrzymyvali
równe działki, zwykle 1 łan (16 ąlbo 25 ha). Ustalano czynsz płacony panu i
prawo dziedziczenia działki w rodzinie chłopa.
2. Chłopów (kmieci) zwalniano od czynszócv na 2 do 24 lat (w wypadku
karczunku). Była to tzw. wolnizna; zwróćcie uwagę, ile wsi w Polsce ma w nazwie
"Wola" od tejże "wolnizny". Pańszczyzny, czyli obocviązkowej pracy chłopów "na
pańskirń' polu, nie stosowano lub wymagano cv niewielkim wymiarze.
3. Zasadźca na ogół zostawał sołtysem, miał większe gospodarstivo, karczmę,
młyn, otrzymywał część chłopskich czynszów i przewodniczył sądowi, czyli ławie
wiejskiej.
Osadnictwo na prawie niemieckim wprowadziło ujednolicenie i elementy porządku
vy chaotycznej gopodarce polskiej. Powstawała sieć regularnie zaplanowanych,
uporządkowanych wsi i miast. Prawo to było korzystne zarówno dla feudałów, jak
i cvolnych chłopów (kmieci). Tam gdzie nie dotarła kolonizacja na prawie
niemieckim (np. na Mazowszu), regulowano powinności, prawo do opuszczania wsi
i
dziedziczenia ziemi na warunkach tzw. prawa polskiego. Dotyczyło to głównie już
istniejących wsi, a nie nowych lokacji, jak w wypadku prawa niemieckiego.
Na'prawie magdeburskim lokowano również miasta
(po raz pierwszy Złotoryję na Śląsku w 1211 r.). Wytyczano rynek z ratuszem, od
którego rogów odchodziły zazwyczaj dwie ulice pod kątem prostym. Najczęściej
jednak akty lokacyjne (a więc porządkujące stan rzeczy) dotyczyły istniejących
już miast. Rynek, ratusz, burmistrz, wójt, a nawet chroniący miasto mur i
budujący go murarz, majster - wprowadziły się z Niemiec do języka polskiego na
stałe właśnie w okresie rozwoju osadnictwa.
Rozwojowi gospodarczemu na ziemiach polskich towarzyszył wzrost znaczenia
Kościoła. W XIII w. posiadał już własne sądownictwo i niezależnie od księcia
wybieranych biskupów (przez kapitułę, czyli wspólnotę kanoników).
Zmienił się również charakter siły zbrojnej książąt: Zamiast drużyny
utrzymywanej przez pierwszych Piastów, książęta wprowadzili nadawanie ziemi na
prawie rycerskim. W zarnian za majętność rycerz miał obowiązek walczyć zbrojnie
i konno na wezwanie księcia.
Powyższe zmiany społeczne i gospodarcze rozpoczęły pierwszy etap kształtowania
się społeczeństwa stanowego: stanów duchownego, rycerskiego, mieszczańskiego i
chłopskiego.
ZJEDNOCZENIE POLSKI
Czynnikami sprzyjającymi zjednoczeniu Polski były:
1. Rozwój gospodarczy i powiązania ekonomiczne między dzielnicami.
2. Dążenia możnych do tworzenia latyfundiów (wielkich posiadłości ziemskich)
nie tylko w granicach 'ednego księstwa.
3. Zagrożenia zewnętrzne (B:;.ndenburgia, . Mongołowie, Bałtowie, Czesi)
wymuszające istnienie silnego państwa i władcy.
1. Narodowe tendencje w Kościele polskim walczącym. z wpływami niemieckimi
(rola arcybiskupa Jakuba Świnki). Znaczenie kanonizacji św. Stanisława w ''254
r. - symbolu zrośnięcia się poćwiartowanej Polski (por. s. 53 y.

5. Zjeanoczeniowe dążenia miast (żyjących głównie z handlu), którym bezustanne
małe wojny książąt i granice celne uniemożliwiały szerszy rozwój rynku
wymiany.
6. Wspólnota języka, kultury, przekonanie o wielkiej przeszłości państwa
piastowskiego. Świadomość istnienia jednej dynastii polskiej - Piastów.
Dwa ośrodki zjednoczenia to Wielkopolska z Gnieznem i lVrałopolska z Krakowem.
Jednakże pierevsze próby zjednoczenia podejmowali książęta śląscy, np.
wrocławski Henryk IV Probus.
W kilka lat później Przemysł II, książę wielkopolski, opanował Pomorze Gdańskie
i w 1295 r. koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Poza jego królestwem
pozostała Małopolska. W lutym 1296 r. został zamordowany w Rogoźnie; dotąd nie
jesteśmy pewni - przez kogo.
W 1300 r. na tronie krakowskim zasiadł ezeski Wacław II z dynastii
Przemyślidów, obejmując panowanie nad Małopolską i Wielkopolską. Nadawanie
przez Wacława II urzgdów Niemcom i Czechom oraz hołd złożony cesarzowi
yvvołyvały objawy niezadowolenia, tłumione żelazną ręką króla. Silnej władzy
Wacława II sprzyjało stworzenie podstaw administracji - urzędu starosty,
podległego władzy centralnej.
Władysław ł;okietek, niewielki wzrostem i znaczeniem książę brzeski, walczył o
władzę nad Krakowem i Małopolską już od 1288 r. Śmierć Wacława II (t1305) i
wymarcie dynastii Przemyślidów pozwoliły Łokietkowi zająć Kraków. Nie przyszło
to łativo: większa część zniemczonego patrycjatu i mieszczaństwa krakowskiego
ciążyła ku Pradze i nowemu królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. W 1311 r.
wybuchł tam bunt wójta Alberta, zakończony m.in. ścięciem głów tych, którzy nie
umieli wymówić poprawnie "soczewica i młyri', czyli niektórych mieszczan
niemieckich. Przeciwwagą wpływów czeskich i niemieckich stał się sojusz
Łokietka z Węgrami, przypieczętowany małżeństwem Elżbiety Łokietkówny z królem
Karolem Robertem.
W toku walk Łokietek stracił Pomorze Gdańskie w 1308 r. Zajęli je podstępnie
Krzyżacy, urządzając rzeź Gdańska. Ale rezultatem wieloletnich uporczywych
dążeń Władysława było zjednoczenie Wielkopolski z Małopolską i koronacja na
króla w 1320 r. w Krakowie za zgodą papieża. Data ta uznawana jest za koniec
rozbicia dzielnicowego Polski.

,okietek zdołał utrzymać niezależność mimo wojny (1329-1332) z koalicją
Krzyżaków i Jana Luksemburskiego. Polacy przypomnieli też sobie dacvne przewagi
orężne zwyciężając po raz pier.vszy oddział krzyżacki w bitwie pod Płowcami
(1331).
W chwili śmierci Władysława Lokietka (1333) jego państwo obejmowało 40 proc.
ziem Bolesława Krzyvoustego. Poza Polską znalazły się:
a) Pomorze Zachodnie od Słupska po Szczecin - było terenem ścierania się
wpłyvów duńskich i brandenburskich (niemieckich). Próbę przyciągnięcia części
Pomorza Zachodniego poprzez adopcję księcia słupskiego Kaźka podejmie Kazimierz
Wielki;
b) Pomorze Gdańskie - mimo procesu wygranego przez Polskę, Krzyżacy Pomorza nie
oddali;
c) Śląsk - od Krosna Odrzańskiego przez Wrocław, Opole po Cieszyn - został
zhołdowany przez Jana Luksemburskiego w 1. 1327-1331 i znalazł się w obrębie
ziem Korony Czeskiej. Oznaczało to silny wpłyrv niemczyzny, gdyż zarówno dwór,
jak i patrycjat miast czeskich były zniemczone, a miasta na Śląsku ciążyły ku
bogatej Pradze (poza lennami Korony Czeskiej pozostało księstwo
jaworskoświdnickie związane z Polską);
d) Mazowsze - podzielone na kilka księstsv, za rurezależność aż do XVI w.