MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Olga Bielan
Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narzÄ…du
żucia 322[01].O1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
___________________________________________________________________________
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
lek. dent. Alicja Jędrzejczyk
lek. med. Ewa Rusiecka
Opracowanie redakcyjne:
mgr Olga Bielan
Konsultacja:
mgr inż. Halina Śledziona
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[01].O1.02
 Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu asystentka stomatologiczna.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy organizmu 8
człowieka 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.1.3. Ćwiczenia 25
4.1.4. Sprawdzian postępów 28
4.2. Budowa układu kostno-stawowego narządu żucia. Mięśnie głowy 29
4.2.1. Materiał nauczania 29
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.2.3. Ćwiczenia 32
4.2.4. Sprawdzian postępów 34
4.3. Rola jamy ustnej w fizjologii narządu żucia 35
4.3.1. Materiał nauczania 35
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 38
4.3.3. Ćwiczenia 38
4.3.4. Sprawdzian postępów 39
4.4. Budowa i fizjologia narządu zębowego.
Metody znakowania zębów 40
4.4.1. Materiał nauczania 40
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.4.3. Ćwiczenia 43
4.4.4. Sprawdzian postępów 46
4.5. Podstawowe czynności i procesy fizjopatologiczne narządu żucia, stany
patologiczne i choroby twardych tkanek zęba 47
4.5.1 Materiał nauczania 47
4.5.2 Pytania sprawdzajÄ…ce 49
4.5.3 Ćwiczenia 50
4.5.4 Sprawdzian postępów 52
4.6. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów 53
4.6.1. Materiał nauczania 53
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 58
4.6.3 Ćwiczenia 59
4.6.4. Sprawdzian postępów 60
4.7. Etiologia i profilaktyka chorób przyzębia 61
4.7.1. Materiał nauczania 61
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 65
4.7.3. Ćwiczenia 66
4.7.4. Sprawdzian postępów 67
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.8. Wady ortodontyczne 68
4.8.1. Materiał nauczania 68
4.8.2. Ćwiczenia 71
4.8.3. Pytania sprawdzajÄ…ce 72
4.8.4. Sprawdzian postępów 73
5. Sprawdzian osiągnięć 74
6. Literatura 79
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik pomoże Ci w opanowaniu podstawowych umiejętności dotyczących
charakteryzowania budowy, fizjologii i patologii narządu żucia w pracy asystentki
stomatologicznej.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania,  pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,
- ćwiczenia, które pomogą zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
W podrozdziałach Materiał nauczania treści kształcenia zostały zaprezentowane
w sposób ogólny. Podany zakres wiadomości powinien być wystarczający do osiągnięcia
celów kształcenia niniejszej jednostki modułowej, ale możesz poszerzyć wiadomości
o wskazanÄ… literaturÄ™.
Z podrozdziałem  pytania sprawdzające możesz zapoznać się przed przystąpieniem do
poznawania treści materiału, poznając wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po
przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej
gotowości do wykonywania ćwiczeń. Możesz także sprawdzić stan swojej wiedzy, która
będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń po zapoznaniu się z materiałem nauczania.
Zamieszczone w poradniku ćwiczenia mają na celu wyrobienie nawyku rzetelności,
dokładności i systematyczności w pracy  umiejętności niezbędnych podczas pracy
w zawodzie asystentki stomatologicznej.
Po wykonaniu ćwiczeń masz możliwość sprawdzenia poziomu swoich postępów
odpowiadając na pytania podane w podrozdziale  sprawdzian postępów . W tym celu
powinieneś zakreślić odpowiedzi, wstawiając X w miejscu pod słowem:
- TAK  jeżeli twoja odpowiedz
na pytanie jest pozytywnÄ…,
- NIE  jeżeli twoja odpowiedz
na pytanie jest negatywnÄ….
Zakreślenia pod NIE wskazują luki w Twojej wiedzy i zarazem informują jakich treści
jeszcze nie poznałeś. Musisz do nich powrócić.
Poznanie przez Ciebie wszystkich wiadomości dotyczących charakterystyki budowy
fizjologii oraz patologii narządu żucia będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę
przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych
umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się zestawem zadań testowych zawierającym
różnego rodzaju ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
322[01].O1
Podstawy działalności zawodowej
322[01].O1.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny
pracy, ochrony
przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska
322[01].O1.02
322[01].O1.03
322[01].O1.04
Charakteryzowanie
Stosowanie leków Nawiązywanie
budowy, fizjologii
w leczeniu chorób jamy
i utrzymywanie kontaktów
i patologii narządu żucia
ustnej międzyludzkich
322[01].O1.05
Przestrzeganie przepisów
prawa i zasad ekonomiki
w ochronie zdrowia
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- korzystać z technologii informacyjnej,
- wykonywać prace zgodnie z zasadami bhp,
- obsłużyć urządzenia techniczne,
- obsługiwać komputer na poziomie podstawowym,
- pracować w grupie i indywidualnie.
- obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji
- wykazywać aktywność w dochodzeniu do wiedzy i umiejętności
- brać czynny udział w ćwiczeniach i dyskusji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- posłużyć się podstawową terminologią anatomiczną,
- rozróżnić tkanki, narządy i układy organizmu człowieka i dokonać ich ogólnej
charakterystyki,
- scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego,
- scharakteryzować budowę układu kostno-stawowego narządu żucia,
- scharakteryzować mięśnie układu stomatognatycznego,
- scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę układu naczyniowego narządu żucia,
- scharakteryzować budowę anatomiczną ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego,
- scharakteryzować topografię, fizjologię nerwów czaszkowych,
- dokonać klasyfikacji narządów zmysłów i określić ich rolę dla organizmu,
- określić rolę układu dokrewnego,
- wyjaśnić rolę hormonów dla organizmu człowieka,
- scharakteryzować budowę jamy ustnej i wyjaśnić jej rolę w fizjologii narządu żucia,
- scharakteryzować narząd smaku i określić funkcje śliny,
- scharakteryzować budowę narządu zębowego,
- dokonać podziału morfologiczno-czynnościowego zębów,
- określić cechy i różnice zębów mlecznych oraz stałych,
- scharakteryzować budowę histologiczną zębów,
- scharakteryzować dwupokoleniowość zębów,
- określić systemy znakowania zębów,
- scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia,
- rozróżnić podstawowe procesy fizjopatologiczne organizmu człowieka i określić ich
wpływ na powstawanie chorób,
- scharakteryzować zmiany morfologiczno-czynnościowe organizmu człowieka,
zachodzÄ…ce w procesie starzenia,
- scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia,
- rozróżnić choroby twardych tkanek zęba,
- scharakteryzować objawy i sposoby zapobiegania chorobom przyzębia,
- określić sposoby zapobiegania wadom ortodontycznym,
- określić przyczyny i scharakteryzować objawy urazów narządu żucia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy
organizmu człowieka
4.1.1. Materiał nauczania
Anatomia jest najstarszą nauką biologiczną, zajmuje się badaniem budowy ciała
w ujęciu mikroskopowym (histopatologia) oraz makroskopowym (anatomia opisowa
i topograficzna).
Antropotomia (anthropos człowiek)  anatomia człowieka.
W zależności od sposobu przedstawiania budowy organizmu antropotomia dzieli się na:
1. AnatomiÄ™ opisowÄ… czyli systemowÄ…:
 przedstawia ona budowę ciała ludzkiego według układu narządów, z których składa
siÄ™ organizm.
2. AnatomiÄ™ topograficznÄ…:
 bada wzajemne stosunki między narządami w odniesieniu do części ciała.
3. AnatomiÄ™ plastycznÄ…
 zajmuje się ona kształtem ciała i proporcjami pomiędzy różnymi jego częściami oraz
tymi układami, które zmieniają kształt i ułożenie tych części ciała a więc głównie
układu kostnego i mięśniowego.
4. Anatomię czynnościową:
 obejmuje budowę ciała z czynnościowego punktu widzenia.
Wyróżnia się także :
 anatomię człowieka żywego (anatomia rzutów),
 anatomiÄ™ powierzchni,
 anatomiÄ™ rentgenowskÄ…,
 anatomiÄ™ chirurgicznÄ… (anatomia stosowana i anatomia kliniczna).
Histologia (histos  tkanka, logos  wiedza, nauka).
HistologiÄ™ dzielimy na:
1. Cytologię (cellula  komórka)  nauka o komórce.
2. Histologię ogólną  nauka o tkankach.
3. Histologia szczegółowa (anatomia mikroskopowa)  nauka o budowie narządów.
Obecnie histologia przestała być wyłącznie nauką opisująca wyłącznie budowę komórek,
tkanek i narządów. Z dyscypliny tej powstały dwa nowe kierunki: histofizjologia zajmująca
się badaniem związku pomiędzy budową tkanek a jej czynnością oraz histochemia zajmująca
się zawartością i rozmieszczeniem związków chemicznych w strukturach narządów i ich
udziałem w procesach życiowych.
Rozwojem organizmu zajmuje siÄ™ nauka zwana ontogenezÄ… (on, ontos  byt, Genesis 
pochodzenie). Dzieli siÄ™ ona na:
1. EmbriologiÄ™ (embrion  zarodek)  zajmuje siÄ™ rozwojem w okresie zarodkowym
i płodowym.
2. PostembriologiÄ™ (egzogenezÄ™)  obejmujÄ…cÄ… okres po urodzeniu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Fizjologia (physis  natura, przyroda)  zajmuje się czynnością ustroju żywego. Stanowi
zbiór praw czynnościowych, jakim podlega żywy organizm oraz poszczególne jego układy,
narządy, tkanki i komórki.
Patologia nazwa przedmiotu wywodzi się z połączenia dwóch słów greckich: (patos 
cierpienie, logos  nauka). Jest to nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk
czynnościowych i morfologicznych, składających się na proces chorobowy. Podstawowymi
zadaniami patologii są: badanie istoty choroby, przyczyn i warunków ich rozwoju oraz
zejścia.
Rozwój patologii sprawił, że w chwili obecnej wyodrębniły się dwa podstawowe jej
działy:
1. Patofizjologia  bada czynności życiowe chorego ustroju w celu poznania podstawowych
praw rządzących powstawaniem, przebiegiem i zejściem procesów patologicznych.
2. Anatomia patologiczna (patomorfologia)  opisuje zmiany chorobowe i wiąże je
z zaburzeniami czynnościowymi.
Ogólna budowa komórki
Komórka (cellula, cytus)  to najdrobniejsza cząstka organizmu zdolna do samodzielnego
wykonywania zasadniczych funkcji życiowych, będącą podstawowa jednostką
morfologiczno-czynnościową ustroju. W budowie komórki wyróżniamy trzy zasadnicze
części: jądro, cytoplazmę wraz z jej organellami i błonę komórkową.
Jądro komórkowe  jest wyodrębnioną struktura oddzielona od cytoplazmy błoną
jądrową. Większość komórek zawiera pojedyncze jądro o kształcie kulistym, owalnym lub
pałeczkowatym, niekiedy nieregularnym, o różnej wielkości w poszczególnych rodzajach
komórek. Każde jądro zawiera materiał genetyczny, kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA),
który determinuje specyficzne cechy morfologiczne i biochemiczne danej komórki i reguluje
jej aktywność metaboliczną. W skład jądra komórkowego wchodzą:
 chromatyna,
 jÄ…derko,
 plazma jÄ…drowa (karioplazma),
 otoczka jÄ…drowa.
Chromatyna jest głównym składnikiem jądra komórkowego i jest forma istnienia
chromosomów w okresie między podziałowym.
Jąderko  stanowi skupienie kwasu RNA (rybonukleinowego), który jest przesuwany
do cytoplazmy spełnia rolę przenośnika odpowiednich aminokwasów z cytoplazmy
do rybosomów, gdzie jest syntetyzowane.
Otoczka jądrowa  składa się z dwóch błon: zewnętrznej, przylegającej bezpośrednio do
cytoplazmy i wewnętrznej, przylegającej do karioplazmy. W porach otoczki jądrowej
następuje zespolenie zewnętrznej i wewnętrznej błony jądrowej.
Jądro kieruje procesami przemiany materii, replikuje chromosomy i reguluje czynności
zachodzÄ…ce w cytoplazmie.
Cytoplazma  stanowi wewnętrzne środowisko komórki, pełni czynność podporową
i integrująca składniki strukturalne w obrębie komórki. W zależności od stopnia złożoności
budowy w cytoplazmie można wyróżnić organelle pierwotne: błony, rybosomy, mikrotubule,
filamenty oraz organelle złożone: siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, mitochondria,
lizosomy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Siateczka śródplazmatyczna jest złożonym systemem pęcherzyków i kanalików, które
dzielą wnętrze komórki na wiele przedziałów. Taka budowa ułatwia równoczesny przebieg
różnych procesów chemicznych. Błony siateczki są strukturalnie połączone z otoczką
jądrową, z błonami aparatu Golgiego, z otoczką lizosomów i mitochondriów oraz z błoną
komórkową. Do części błon siateczki od strony cytoplazmy podstawowej przylegają
rybosomy siateczka ziarnista lub szorstka.
Aparat Golgiego  cechuje się uporządkowanym układem równoległych, spłaszczonych
woreczków. W komórce jest zwykle kilkanaście takich układów. Aparat Golgiego sąsiaduje
zwykle z ziarnistą siateczką śródplazmatyczą. Pomiędzy nimi występują pęcherzyki
przenośnikowe. Układają się one w szereg na zewnętrznej stronie każdego układu woreczków
i ulegają połączeniu, tworząc nowy woreczek. W ten sposób kompensowana jest utrata błony,
związana z formowaniem pęcherzyków na wewnętrznej stronie układu woreczków.
Czynność aparatu Golgiego polega na gromadzeniu wydzieliny, która zostaje w nim
skondensowana. Zagęszczona wydzielina w pęcherzykach pączkujących z wewnętrznych
woreczków danego układu jest transportowana w kierunku powierzchni komórki
i wydzielana. Podczas wydzielania błona otaczająca ziarno wydzieliny ulega połączeniu
z błoną komórkową.
Rybosomy  są zbudowane z kwasu RNA (rybonukleinowego) związanego z białkiem.
A
ączą się one w większe zespoły nazwane polisomami i układają się liniowo lub spiralnie.
Polisomy występują samodzielnie lub są związane z błonami siateczki śródplazmatycznej.
Są zasadniczymi cząstkami strukturalnymi zaangażowanymi w biosyntezę białek.
Mitochondria  to drobne ziarenka lub pałeczki. Każde mitochondrium jest otoczone
błoną zewnętrzną i wewnętrzną. Błona wewnętrzna ogranicza przestrzeń wypełniona
macierzą. Do macierzy wpuklają się liczne fałdy błony wewnętrznej, tworząc grzebienie.
Nowe mitochondria powstają przez podział tych, które istnieją w komórce. Mitochondria
zawierają zespół enzymów zdolnych do przeprowadzania złożonych reakcji biochemicznych,
biorą udział w procesach oddychania i produkcji energii.
Lizosomy  powstają ze specjalnej okolicy gładkiej siateczki śródplazmatycznej. Błona
lizosomowa stanowi barierę pomiędzy macierzą lizosomową zawierającą hydrolazy
a cytoplazmą podstawową. Lizosomy biorą udział w wewnątrzkomórkowym trawieniu
materiału egzogennego i endogennego.
Filamenty (mikrowłókienka) maja budowę cienkich nici i stanowią morfologicznie
i czynnościowo różnorodną grupę. Charakterystyczne filamenty występują w komórkach
mięśniowych, nerwowych i nabłonkowych.
Mikrotubule  są cienkimi rureczkami o znacznej długości. Wchodzą one w skład
złożonych aparatów ruchowych komórki, np. rzęsek, witek, wrzeciona kariokinetycznego.
Rola mikrotubuli polega na tym, że tworzą one przestrzenna konstrukcję (szkielet komórki)
i mogą służyć jako miejsce przyczepiania się mikrofilamentów.
Błona komórkowa  osłania komórkę i reguluje wymianę substancji pomiędzy komórką
a środowiskiem. Ma ona budowę białkowo lipidową. Wzajemny stosunek i układ tych
składników jest zmienny w różnych błonach. Białka błon są wbudowane w podwójną
warstwę lipidów i ulegają przemieszczeniom. Półpłynny mozaikowy model błony
komórkowe ma zasadnicze znaczenie dla czynności biologicznych komórki. Swoistość
powierzchni komórki i większość reakcji błony komórkowej są związane z warstwą
glikoproteidów, która osłania błonę komórkową, wiąże substancje pobierane do wnętrza
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
komórki, nadaje swoiste właściwości antygenowe powierzchniom komórkowym i przyczynia
się do zespolenia komórek. Błona komórkowa po uszkodzeniu może być odtworzona z białek
i lipidów cytoplazmy lub innych struktur białkowych.
Czynności komórki
Prawidłowa czynność komórki jest uzależniona od określonych warunków chemicznych:
tlen, pH oraz czynników fizycznych: temperatura, ciśnienie, promieniowanie. Zmiany tych
parametrów w określonych granicach nie zakłócają w sposób istotny czynności komórki,
mogą jedynie ją modyfikować. Zmiany w środowisku lub zetkniecie się z takimi czynnikami
jak: toksyny bakteryjne, chemikalia, leki powodujące zaburzenia jej czynności o różnym
nasileniu.
Wrażliwość komórki  to zdolność cytoplazmy do czynnego reagowania na bodz
ce
i przewodzenia stanu pobudzenia z miejsca, na które działa bodziec, na dalsze części i inne
komórki.
1. Odżywianie komórka pobiera z otoczenia substancje. które przetwarza i wbudowuje
w czÄ…steczki swej cytoplazmy, zamienia na energiÄ™ albo magazynuje. Pobieranie,
wewnątrzkomórkowe przemieszczanie i wydzielanie substancji przez komórkę może
odbywać się poprzez transport przez błony i transport pęcherzykowy (endocytoza,
egzocytoz). Charakterystyczna cechą i zaletą transportu pęcherzykowego jest oddzielenie
zawartości pęcherzyka od cytoplazmy komórki. Dzięki temu cytoplazma jest
zabezpieczona przez działaniem pobranych substancji, ułatwia to również ukierunkowane
przemieszczanie pęcherzyków w komórce. Endocytoza (fagocytoza, pinocytoza)
umożliwia przedostanie się substancji do komórki poprzez wpuklenie się błony
komórkowej i tworzenie pęcherzyków. Równocześnie odbywa się wydalanie z komórki
produktów chemicznych przemiany materii.
2. Przemiana materii  prowadzi do ciągłej przebudowy cząsteczek cytoplazmy i do
pomnażania jej masy. Procesy asymilacji dysymilacji zachodzą równocześnie i powinny
równoważyć się. Przemiana materii jest ściśle związana z przemianą energii i jej
zużytkowaniem, dotyczy to przede wszystkim energii chemicznej a także mechanicznej,
cieplnej i elektrycznej.
3. Ruch komórki  polega na kurczliwości wewnątrzkomórkowej oraz aktywnej zmianie
położenia komórki w stosunki do otoczenia. Każdy rodzaj ruchu komórki jest
uzależniony od energii chemicznej komórki, która w momencie skurczu zostaje
zamieniona na energiÄ™ kinetycznÄ…. Inne rodzaje ruchu dostrzegamy w specjalnych
elementach komórkowych jak: włókienka kurczliwe w komórkach mięśniowych,
ruchliwe wypustki zwane rzęskami lub migawkami, pojedyncza ruchliwa witka
plemnika, ruchliwe błonki falujące, występujące na niektórych komórkach.
4. Rozmnażanie  jest ważnym przejawem życia komórki. Komórki rozmnażają się przez
podział, w wyniku, którego komórka macierzysta dzieli się na dwie komórki potomne.
Rozróżniamy trzy rodzaje podziałów: bezpośredni, pośredni i redukcyjny.
Podział bezpośredni jest najprostszym sposobem rozmnażania. Jądro przewęża się
biszkoptowo, dzieląc się na dwie części po czym następuje podobny podział cytoplazmy.
Taki podział występuje w szybko dzielących się komórkach zarodka.
Podział pośredni  mitoza przebiega w kilku etapach prowadzących do podziału jądra
i otaczającej cytoplazmy. Podział ten dotyczy komórek somatycznych.
Podział redukcyjny  mejoza dotyczy podziału komórek płciowych (komórki jajowe
i plemniki).
Tkanka to zespół komórek o podobnych kształtach i podobnych czynnościach,
połączonych istota międzykomórkową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje tkanek pierwotnych: tkankę nabłonkową,
tkankę łączną, tkankę mięśniową i tkankę nerwową.
1. Tkanka nabłonkowa  okrywa powierzchnię ciała, pokrywa wewnętrzne powierzchnie
narządów i jam ciała oraz tworzy wszystkie gruczoły. Wyróżniamy nabłonek
jednowarstwowy płaski, który występuje wewnątrz naczyń (śródbłonek), w opłucnej,
w otrzewnej, w osierdziu oraz nabłonek jednowarstwowy pośredni, który zawiera
komórki niskie, stożkowate i wysokie mające zwykle rzęski. Występuje w jamie nosowej,
w tchawicy, w oskrzelach i jamie bębenkowej. Nabłonek wielowarstwowy ma
różnokształtne komórki tworzące kilka warstw, z,których dolna przylega do tkanki
łącznej pod nabłonkiem. Nabłonek wielowarstwowy płaski zawiera komórki, które
w warstwie zewnętrznej mogą ulegać rogowaceniu. Występuje w skórze, w błonie
śluzowej jamy ustnej, gardła, przełyku, pochwy. Wytwarzają się z niego włosy i
paznokcie.
Nabłonek gruczołowy występuje we wszystkich gruczołach, które dzielimy na
wewnątrzwydzielnicze jednokomórkowe i wielokomórkowe z przewodem
wyprowadzającym (cewkowe, pęcherzykowe i mieszane) oraz wewnątrzwydzielnicze
(dokrewne)  produkujÄ…ce hormony.
Tkanka nabłonkowa w zależności od położenia pełni następujące czynności:
 obronną (skóra),
 wydzielniczą (gruczoły),
 wchłaniania (skóra, błona śluzowa przewodu pokarmowego),
 oczyszczania powietrza (drogi oddechowe),
 wrażliwości na bodz
ce (zakończenia nerwów w skórze, w jamie ustnej, w nosie).
2. Tkanka łączna  w odróżnieniu od tkanki nabłonkowej charakteryzuje się przewagą
substancji międzykomórkowej, w której komórki rozmieszczone są luz
no. Zawiera ona
trzy rodzaje włókien: kolagenowe, sprężyste i siateczkowe. Stanowi zrąb innych tkanek i
narządów.
Rodzaje tkanki Å‚Ä…cznej:
 tkanka łączna włóknista luz
na,
 tkanka łączna włóknista zbita,
 tkanka Å‚Ä…czna siateczkowa,
 tkanka tłuszczowa,
 tkanka chrzęstna,
 tkanka kostna.
3. Tkanka mięśniowa  zbudowana jest z włókien mięśniowych połączonych
z zakończeniami nerwów ruchowych i czuciowych, na bodz
ce reaguje skurczem.
Wyróżniamy trzy rodzaje tkanka mięśniowej:
 tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa; występuje w obrębie mięśni
szkieletowych i ścięgien,
 tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca; występuje w mięśniu sercowym,
włókna mięśniowe mają poprzeczne ciemne wstawki i odgałęzienia. Mięsień sercowy
kurczy się niezależnie od naszej woli,
 tkanka mięśniowa gładka; występuje w narządach wewnętrznych, zawiera komórki długie
włókna mięśniowe gładkie występują pojedynczo albo łącza się w pęczki, tworząc grupy
rozsiane w tkance łącznej (skóra); mogą tworzyć warstwy różnej grubości w naczyniach,
jelitach, pęcherzu moczowym np. błony mięśniowe. Skurcz jest niezależny od naszej
woli.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4. Tkanka nerwowa  jest najlepiej zorganizowana tkanka w organizmie człowieka. Jest
zbudowana z komórek nerwowych, których liczbę w organizmie człowieka ocenia się na
14 15 miliardów, i swoistej tkanki łącznej zwanej tkanka glejową. Tkankę nerwową
stanowią neurony  główne komórki nerwowe, które nie ulegają po urodzeniu.
Występują w istocie szarej mózgu, w rdzeniu kręgowym, w jądrach podkomorowych i w
zwojach.
Czynności pomocnicze spełniają komórki glejowe  stwarzające środowisko neuronom
i stanowiące wyściółkę w obrębie komór, a także komórki  stanowiące osłonę aksonu
i pośredniczące w wymianie produktów przemiany materii. Są również komórki receptorowe,
np. węchowe.
Jednostką budowy tkanki nerwowej jest neuron, czyli komórka nerwowa wraz z jej
wszystkimi wypustkami. W komórce nerwowej wyróżniamy dwa rodzaje wypustek:
1. Dendryty  przewodzą pobudzenie nerwowe do komórki (krótkie, drzewkowato
rozgałęzione wypustki).
2. Neuryty  przewodzą pobudzenie od komórki.
Komórka nerwowa wytwarza z reguły tylko jeden neuryt.
Budowa neuronu
Neuron składa się z ciała komórkowego o różnych kształtach i z wypustek. Ciało
komórki zawiera neuroplazmę z organellami, jądro, błonę komórkową. Tworem neuroplazmy
są ciałka Niesla składające się z rybosomów i siateczki śródplazmatycznej. Zawierają one
kwasy nukleinowe i odgrywają ważną rolę w procesach przemiany materii i energii.
Typowymi strukturami komórki nerwowej są długie, cienkie kanaliki i włókienka, które
przechodzą do wszystkich wypustek. Spełniają one czynność podporową, stanowią tory,
wzdłuż których przepływa cytoplazma, odgrywają ważną rolę w przewodzeniu impulsów
i transporcie neurohormonów. Neuron ma jedną, dwie lub kilka wypustek..
Zespół neuronów służący do przewodzenia impulsów w tym samym kierunku nosi nazwę
drogi nerwowej (w mózgu i rdzeniu kręgowym).Rozróżniamy drogi dośrodkowe (czuciowe),
odśrodkowe( ruchowe) i kojarzeniowe (międzyodcinkowe).
Budowa i rola synapsy
Między wielokrotnie łączącymi się neuronami nie powstają nigdy zrosty, lecz kontakty
czynnościowe zwane synapsami. Mechanizm przekazywania impulsów nerwowych zawsze
jest związany z działaniem chemicznym substancji przekaz
nikowych. Końcowy odcinek
włókna nerwowego ma rozszerzenie pokryte błoną przedsynaptyczną, która zawiera
pęcherzyki z pośrednikiem chemicznym. Po nadejściu impulsu substancje chemiczne
zgromadzone przy błonie przedsynaptycznej przechodzą do szczeliny synaptycznej. Stąd
dyfundują do błony posynaptycznej następnego neuronu czy innej komórki, wyzwalając
impuls przez pobudzenie receptora. Przejście mediatora przez szczelinę synaptyczną
i połączenie z receptorem błony posynaptycznej jest sprzężeniem chemiczno-elektrycznym.
Czynności tkanki nerwowej
Tkanka nerwowa tworzy układ nerwowy.
Zasadnicze jej czynności to:
1. Pobudliwość  zdolność organizmu, tkanki czy komórki do reagowania na bodz
ce.
2. Przewodzenie impulsów  od dendrytu do komórki i do zakończenia aksonu jest
kierunkiem fizjologicznym. Główną strefą przewodzenia fali depolaryzacyjnej jest akson.
3. Przetwarzanie i magazynowanie informacji  odbierane informacje sÄ… kodowane
w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Informacja biegnąca w układzie nerwowym,
magazynowana jest za pomocą kodu częstości. Wiąże się z tym pojęcie świeżej i trwałej
pamięci.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Układy organizmu człowieka
Układy  to narządy ciała ludzkiego, przeznaczone do rozmaitych czynności
i wypełniające swe zadania łącząc się w większe lub mniejsze układy.
Układ kostno-stawowy
Układ kostny stanowi rusztowanie całego ustroju, określa jego wielkość, kształt
i wytrzymałość. Ponadto kości czaszki, kręgosłup, klatka piersiowa i miednica stanowią
osłonę chroniącą zawarte w nich narządy. Układ kostny stanowi cześć bierną narządu ruchu.
Powierzchnia zewnętrzna wszystkich kości pokryta jest zbitą tkanką łączno-okostną.
Kość ma zdolność do regeneracji (gojenie się złamań) i dostosowywania się do obciążenia
przez zmianę układu beleczek.
W obrębie układu kostnego występują: połączenia ruchome, połączenia ścisłe.
Połączenia ruchome stanowią stawy. Części składowe stawu to:
 powierzchnie stawowe ( panewka i główka, pokryte chrząstką stawowa),
 torebka stawowa złożona z warstwy zewnętrznej (błona włóknista) i warstwy
wewnętrznej (błona maziowa),
 jama stawowa,
 krążki śródstawowe i obrąbki stawowe,
 więzadła wzmacniające torebkę stawowa.
Szkielet stanowi rusztowanie ciała i decyduje o jego wielkości i kształcie. W ciele
ludzkim znajduje się 206 kości. Oprócz nich szkielet składa się z chrząstek, stawów
i więzadeł oraz szpiku kostnego. Dwie podstawowe części szkieletu to:
 szkielet osiowy, na który składa się czaszka, kręgosłup, mostek i klatka piersiowa
(żebra),
 szkielet obwodowy to kończyny górne i dolne.
Budowa kości
Kości różnią się wielkością i kształtem, często mają złożoną budowę.
Typowa kość składa się z części korowej, kości gąbczastej i jamy szpikowej.
1. Część korowa (zbita) to zewnętrzna część kości, która ma bardzo gęstą budowę i dlatego
jest bardzo twarda.
2. Kość gąbczasta stanowi wewnętrzną część kości. Ma budowę podobną do plastra miodu
lub przestrzennej siatki.
3. Jama szpikowa znajduje się w kościach długich.
Kości szkieletu dzielimy na: długie, krótkie, płaskie, różnokształtne, kości pneumatyczne.
Powierzchnia kości pokryta jest okostną. Obfituje ona w naczynia krwionośne oraz
nerwy i ich zakończenia czuciowe. Usunięcie okostnej powoduje obumieranie i rozpad kości.
Szpik kostny  to silnie ukrwiona miękka masa gąbczasta, wypełniająca wnętrze jam
szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej. Szpik czerwony,
wypełnia jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich : kości czaszki, obojczyka, mostka,
żeber, kręgów, kości miednicy i jest właściwym narządem krwiotwórczym; powstają tu
krwinki czerwone. Szpik żółty zawarty jest w kościach długich; w razie potrzeby w bardzo
krótkim czasie może przekształcić się w szpik czerwony. Stanowi on potężną rezerwę na
wypadek konieczności zwiększenia produkcji upostaciowanych elementów krwi.
Rodzaje kości:
 długie (kończyny),
 krótkie (nadgarstki, kostki),
 płaskie (czaszka, żebra, miednica),
 nieregularne (kręgi, kość krzyżowa, żuchwa).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Funkcje układu szkieletowego:
 stanowi rusztowanie ciała, decyduje o jego wielkości i kształcie,
 utrzymuje ciało w określonym położeniu przestrzennym,
 stanowi system dz
wigni, dzięki którym przy aktywnej pracy kurczących mięśni ciało
człowieka może poruszać się, a poszczególne części mogą zmieniać swoje położenie,
 takie części szkieletu, jak czaszka, klatka piersiowa, miednica czy kanał kręgowy tworzą
mechaniczną ochronę dla narządów wewnętrznych,
 zawiera szpik kostny, w którym powstają krwinki (hematopoeza).
Chrząstka jest mocną, elastyczną tkanką, znajdującą się, np. w giętkim koniuszku nosa.
Chrząstka stawowa pokrywa i chroni powierzchnie stawowe kości.
Stawy
Ze względu na budowę stawy dzielimy na stawy z błoną maziową i stawy nieruchome.
 stawy z błoną maziową charakteryzują się obecnością niewielkiej przestrzeni lub jamy
stawowej między powierzchniami stawowymi dwóch kości tworzących staw.
Powierzchnia nośna jest pokryta chrząstką, a jama stawowa jest wyścielona błoną
maziową. Stawy te charakteryzują się większą lub mniejszą łatwością ruchu, a tworzące
ją kości są połączone za pomocą więzadeł i mięśni,
 stawy nieruchome nie zawierają jam. Kości są połączone chrząstką włóknistą. Jest to
połączenie stałe.
W stomatologii najważniejsze są stawy skroniowo-żuchwowe. Zawierają one błonę
maziową i odpowiadają za ruchy żuchwy w stosunku do kości skroniowej znajdującej się na
podstawie czaszki (połykanie, mowa i inne ruchy żuchwy).
Układ mięśniowy  mówiąc o układzie mięśniowym należy rozpatrywać głównie
mięśnie szkieletowe związane z kośćcem i będące czynną częścią układu ruchu.
Jest ich ok. 400. Kształty mięśni są różne i zależą od wykonywanych przez mięsień czynności
i ułożenia w ciele. Ze względu na kształt wyróżniamy mięśnie długie występujące w
kończynach, krótkie  otaczające kręgosłup i torebki stawowe, szerokie występujące w
ścianach jamy brzucha, klatki piersiowej i miednicy.
Funkcje układu mięśniowego
 umożliwia ruchy przemieszczania części ciała,
 umożliwia ruchy wewnętrznych części ciała np. oddychanie, połykanie, bicie serca,
przepływ płynów ustrojowych, perystaltykę,
 reguluje przepływ krwi i temperaturę ciała.
Układ pokarmowy
Funkcje:
 przygotowuje pokarm do strawienia i trawi pokarm do postaci, która może być
wykorzystywana przez komórki organizmu,
 wchłania wodę,
 wchłania składniki odżywcze,
 usuwa niestrawione resztki.
Układ pokarmowy składa się z:
 jamy ustnej, w tym zębów, języka i gruczołów ślinowych,
 gardła,
 przełyku,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
 żołądka,
 jelita cienkiego,
 jelita grubego,
 odbytnicy, odbytu,
 narządów dodatkowych: wątroba, trzustka.
Trawienie
To proces zamiany pokarmu w składniki, które mogą być zużyte przez komórki.
Pokarm jest żuty, mieszany ze śliną, która zmiękcza kęsy pokarmowe, rozpuszcza
składniki przechodzące do roztworu. Pokryte śluzem kęsy łatwiej są połykane a cząsteczki
stałe, które przy wdechu mogłyby dostać się do dróg oddechowych zlepione. Pokarm
przemieszcza się przez przełyk do żołądka, gdzie pozostaje przez kilka godzin i poddany jest
szeregowi zmian fizycznych i chemicznych(zwanych trawieniem). Częściowo strawiony
pokarm przedostaje się do jelita cienkiego, gdzie następuje dalszy proces trawienia
i przekazywanie do krwi strawionych substancji pokarmowych. Wszystko co nie zostało
strawione lub jest dla organizmu zbędne, przechodzi do jelita grubego. W jelicie grubym
następuje wchłonięcie wody z niestrawionych resztek pokarmowych, które są następnie
przetransportowane do odbytnicy i odbytu.
Trzustka  gruczoł wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego, o budowie zrazikowej.
Komórki pęcherzykowe trzustki produkują sok trawienny, który przewodem trzustkowym
spływa do dwunastnicy. Skupienia komórek (wyspy) leżące w miąższu gruczołu produkują
substancje przenikające wprost do krwi: hormon np. insulinę (umożliwia ona wykorzystanie
glukozy przez komórki i tkanki ustroju i reguluje gospodarkę węglowodanową organizmu).
Wątroba  największy gruczoł w organizmie człowieka o budowie zrazikowej. Komórki
wątrobowe wytwarzają żółć, która jest niezbędna w procesie trawienia tłuszczów
i przewodem wątrobowym wspólnym spływa do dwunastnicy.
Funkcje wÄ…troby:
 bierze udział w przemianie węglowodanów; magazynuje glikogen, zachodzi
w niej proces przemiany galaktozy, fruktozy do glukozy, wytwarza glukozÄ™
z aminokwasów,
 odgrywa ważną rolę w procesie przemiany białkowej,
 dokonuje się w niej przemiana tłuszczową organizmu,
 magazynuje witaminy,
 gromadzi żelazo,
 pełni funkcje odtruwające organizmu.
Układ oddechowy  to zespół narządów służących do wymiany gazowej między
organizmem a środowiskiem. Narządy układu oddechowego to:
 górne drogi oddechowe: jama nosowa, gardło, krtań,
 dolne drogi oddechowe: tchawica, oskrzela, oskrzeliki,
 pęcherzyki płucne.
Funkcje:
 przewodzi powietrze do płuc,
 jest odpowiedzialny za powstawanie głosu mowa,
 usuwa zbędny dla organizmu dwutlenek węgla,
 usuwa część zbędnej wody.
Szybkość oddechu jest kontrolowana przez ośrodek oddechowy w mózgu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Układ krążenia ( układ sercowo-naczyniowy)
Funkcje:
 odbiera składniki odżywcze z układu pokarmowego i dostarcza je do komórek,
 odbiera tlen z układu oddechowego i dostarcza do komórek,
 odbiera produkty przemiany metabolizmu z komórek i dostarcza je do narządów przez,
które są wydalane CO2 do płuc, azotany i fosforany do nerek),
 pomaga w utrzymaniu objętości płynów,
 pomaga w utrzymaniu pH,
 pomaga w kontrolowaniu temperatury ciała,
 transportuje przeciwciała,
 dzięki zawartym w surowicy czynnikom krzepnięcia krwi bierze udział w procesie
krzepnięcia krwi.
Składowe układu krążenia: serce, naczynia krwionośne, krew.
Układ krążenia składa się z:
1. Krążenia małego, czyli płucnego, służy wzbogacaniu krwi w tlen w płucach i wydalaniu
dwutlenku węgla.
2. Krążenia dużego, czyli ogólne, służy dostarczaniu wszystkim narządom tlenu
i składników odżywczych, a odprowadzaniu dwutlenku węgla i składników przemiany
materii. Rozpoczyna się w komorze lewej serca, z której wychodzi aorta, dzieląca się na
aortę wstępującą,łuk aorty i aortę zstępującą.
Serce jest narządem mięśniowym, zwykle wielkości pięści danego człowieka Spełnia rolę
pompy, dzięki której krew krąży po całym ciele. Serce kurczy się koło 70 razy na minutę, ale
wartość ta jest zmienna osobniczo a także różni się w zależności od wieku. Serce jest
zaopatrywane w krew dzięki tętnicom wieńcowym, zablokowanie ich przez skrzeplinę lub
czop zatorowy, powoduje zawał mięśnia sercowego.
Dzięki sieci tętnic, żył i kapilarów krew krąży po całym ciele bez przerwy co możliwe
jest dzięki ciągłej pracy mięśnia sercowego.
1. Serce pompuje utlenowaną krew przez płuca. kiedy zapasy tlenu zostają odnowione,
krew następnie wraca do serca i jest wyrzucana na obwód do aorty wypompowywana,
aby dotrzeć do tkanek i komórek organizmu.
2. Krew utlenowana jest wypompowywana z serca przez tętnice, a odtlenowana wraca do
serca żyłami.
3. Zanim krew dotrze do tkanek, tętnice dzielą się na mniejsze naczynia tętnicze,
4. które następnie dzielą się na naczynka mikroskopijnego rozmiaru  naczynia włosowate.
Krew przepływa przez tkanki naczyniami włosowatymi, które następnie łączą się,
tworząc żyły, a następnie wraca do serca drogą żyły głównej dolnej i górnej.
5. Naczynia krwionośne: tętnice, żyły, naczynia włosowate (kapilary).
Krew jest tkanką łączna. Składa się w 55% z płynu  osocza i 45% z komórek do których
należą: krwinki czerwone, krwinki białe, płytki krwi. Osocze w 90% składa się z wody
a pozostałe 10% to elektrolity (sole), białka surowicy, gazy, hormony, witaminy, minerały,
przeciwciała, składniki odżywcze i produkty przemiany materii.
Funkcje krwi:
 transport składników odżywczych do tkanek,
 obrona przed czynnikami obcymi np. drobnoustrojami (krwinki białe),
 transport tlenu do tkanek (krwinki czerwone),
 stanowi system obronny organizmu (białe krwinki ),
 uczestniczy w procesie krzepnięcia krwi; dzięki czynnikom krzepnięcia hamuje
krwawienia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Grupy krwi
U człowieka wyróżnia się cztery główne grupy krwi: grupę 0, A, B, AB.
Krew może mieć także oznaczenie czynnika Rh ( ) ( ujemny) lub Rh (+) (dodatni)
uniwersalnym dawcÄ… jest osoba z grupÄ… krwi O Rh ( ), a uniwersalnym biorcÄ… osoba z grupÄ…
AB.
Układ naczyniowy narządu żucia
Główne naczynia krwionośne głowy to: tętnice, żyły i naczynia chłonne.
Tętnice doprowadzające krew do głowy są odgałęzieniami tętnicy szyjnej wspólnej, która
odchodzi po stronie prawej od pnia ramienno-głowowego, a po stronie lewej od łuku aorty.
Tętnica szyjna wspólna na szyi biegnie ku górze po bocznej stronie tchawicy i przełyku,
razem z nerwem błędnym i żyłą szyjną wewnętrzną. Na wysokości górnego brzegu chrząstki
tarczowej dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i tętnicę szyjną zewnętrzną.
1. Tętnica szyjna wewnętrzna  kieruje się do wnętrza czaszki, przebija oponę twardą
i wchodzi na podstawę mózgowia. Wraz z tętnicą kręgową doprowadza krew głównie do
mózgowia. Jej odgałęzieniem jest tętnica oczna, która zaopatruje oczodół i wysyła swe
gałęzie końcowe do jamy nosowej i części nadoczodołowej twarzy. Dalsze odgałęzienia
tętnicy szyjnej wewnętrznej to: tętnica przednia mózgu, tętnica środkowa mózgu i gałęzie
łączące, które tworzą koło tętnicze mózgu.
2. Tętnica szyjna zewnętrzna  jest główną tętnicą części twarzowej czaszki. Ku dołowi jej
gałęzie sięgają na szyję do gruczołu tarczowego, a ku górze dochodzą do opony twardej
oraz do bocznej i tylnej powierzchni głowy. Tętnica szyjna zewnętrzna oddaje gałęzie :
przednie, tylne, przyśrodkowe i końcowe.
3. Tętnica językowa  zaopatruje okolicę podjęzykową, język, nagłośnię i migdałki
podniebienne.
4. Tętnica twarzowa  oddaje odgałęzienia do okolicy podniebiennej, wargi górnej, wargi
dolnej i okolicy podbródkowej.
5. Tętnica skroniowa powierzchowna  zaopatruje małżowinę uszną, śliniankę przyuszną,
okolice oczodołu oraz skórę i czepiec ścięgnisty aż do szczytu głowy.
6. Tętnica szczękowa  w pierwszym odcinku zaopatruje przewód słuchowy i błonę
bębenkową a przez tętnicę zębodołową dolną, wchodzącą do kanału żuchwy, zaopatruje
zębodoły, zęby i dziąsła. Jej odgałęzienie wychodzi przez otwór brodowy na zewnątrz
jako tętnica brodowa. W dalszym odcinku tętnica szczękowa oddaje odgałęzienia dla
mięśni żwaczy i mięśnia policzkowego. Poprzez tętnicę podoczodołową zaopatruje części
miękkie przedniej powierzchni szczęki i zębodoły zębów przednich. Tętnica zębodołowa
górna tylna dochodzi do otworów zębodołowych górnych tylnych. Gałąz
końcowa
zaopatruje jamę nosową i jako tętnica podniebienna większa przechodzi do jamy ustnej
przez otwór podniebienny większy i zaopatruje błonę śluzową podniebienia
i podniebienną część dziąsła.
7. Żyła twarzowa  zaczyna się w kącie przyśrodkowym oka, gdzie tworzy połączenie
z gałęziami żył ocznych i zatokami opony twardej. Zespala się ze splotem skrzydłowym
przez żyłę głęboką twarzy. Ze splotu skrzydłowego krew odpływa przez żyłę szczękową
do żyły zażuchwowej. Żyła twarzowa biegnie w dół w kierunku trzonu żuchwy, gdzie
zatacza łuk układa się na torebce ślinianki podżuchwowej, a na wysokości kości
gnykowej wpada do żyły szyjnej wewnętrznej. Żyła twarzowa zbiera krew z powiek,
nosa, warg, mięśni żwaczy, ślinianek przyusznych i okolicy podżuchwowej.
8. Żyła szyjna zewnętrzna  jest ważnym dopływem żyły szyjnej wewnętrznej.
9. Żyła szyjna wewnętrzna  rozpoczyna się na podstawie czaszki jako przedłużenie zatoki
esowatej opony twardej. Biegnie w dół, łączy się z żyłą szyjną zewnętrzną, a poza
stawem mostkowo-obojczykowoym łączy się z żyłą podobojczykową w żyłę ramienno-
głowową.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Układ moczowy  składa się z: dwóch nerek, dwóch moczowodów, pęcherza
moczowego, cewki moczowej.
Nerka  składa się z dwóch warstw: kory nerki i rdzenia nerki. We wnętrzu nerki
znajduje się miedniczka nerkowa, która na zewnątrz przechodzi w moczowód. Jednostką
czynnościowa i strukturalną nerki jest nefron ( zbudowany z: ciało nerkowe, kłębuszek
nerkowy, kanalik kręty proksymalny, pętla nefronu, kanalik kręty dystalny.
Moczowód to długi parzysty przewód łączący miedniczkę nerkową z dnem pęcherza
moczowego.
Cewka moczowa to krótki, szeroki przewód długości 3 5 cm. Rozpoczynający się
ujściem wewnętrznym w pęcherzu moczowym a kończy się ujściem zewnętrznym
w przedsionku pochwy u kobiet; służy wyłącznie do wyprowadzania moczu z pęcherza
moczowego na zewnątrz. U mężczyzn cewka moczowa jest przewodem wyprowadzającym
mocz i spermę i w związku z tym ma odmienna budowę niż u kobiet.
Funkcje:
 filtrowanie i usuwanie produktu rozpadu białek, którym jest azot. produktem końcowym
jest mocz,
 reguluje gospodarkę kwasowo-zasadową organizmu człowieka,
 reguluje gospodarką wodną w organizmie człowieka,
 nerki pełnią funkcję wewnątrzwydzielniczą wydzielając do krwi hormon: reninę
i angiotensynÄ™ oraz wytwarzajÄ…c w nerkach nerkowy czynnik erytropoetyczny .
Skóra  składa się z dwóch podstawowych warstw naskórka i skóry właściwej. Skóra
właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej.
Skóra składa się z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.
Naskórek  jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne
warstwy mogą rogowacieć. Z tego względu można go podzielić na warstwę powierzchowną
zrogowaciałą i warstwy głębsze nierogowaciejące. Powierzchnia naskórka nie jest gładka.
Widoczne są w niej zagłębienia  bruzdy skóry i wyniosłości  grzebienie skóry tworzące linie
papilarne. W najgłębszych warstwach naskórka znajduje się w postaci drobnych ziaren
barwnik melanina. Ochrania ona organizm przed nadmiernym nasłonecznieniem.
Skóra właściwa  składa się z warstwy brodawkowej i warstwy siateczkowej. Warstwa
brodawkowa jest utworzona przez brodawki wpuklone w kierunku naskórka. Zawierają one
liczne naczynia krwionośne. Warstwa siateczkowa jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej
zwartej tworzącej rodzaj sieci o romboidalnych oczkach, w których znajdują się odcinki
wydzielnicze gruczołów skóry, a także brodawki i cebulki włosa. W skórze znajdują się
również liczne zakończenia nerwowe odbierające czucie. Mogą także znajdować się mięśnie
gładkie .
Tkanka podskórna jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej luz
nej, zawierajÄ…cej
zmienną liczbę komórek tłuszczowych. W niektórych częściach ciała, np. na powiekach,
czole, nosie, nigdy nie ma takiej liczby komórek tłuszczowych, aby wytworzyły tkankę
podskórną. Tkanka ta zapewnia skórze przesuwalność.
Najwięcej pochodnych wytworów skóry powstaje z naskórka; są to: gruczoły skóry:
łojowe, potowe, mleczne oraz wytwory rogowe: paznokcie i włosy.
Funkcje:
1. Chroni ciało i głębiej leżące tkanki przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi i utratą
wody.
2. Bierze udział w regulacji temperatury ciała, bierze udział w regulacji gospodarki wodnej
i mineralnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
3. Jest narządem zmysłu; odbierając bodz
ce dotykowe i bólowe.
4. Przez skórę zachodzi także proces oddychania.
5. W skórze znajdują się także receptory dotyku, bólu i temperatury.
6. Magazynuje tłuszcz i wytwarza ciała obronne.
Układ nerwowy  składa się z :
1. Centralnego układu nerwowego (ośrodkowy układ nerwowy), na który składają się mózg
i rdzeń kręgowy. Stanowi centrum dowodzenia ruchem i czynnościami całego ciała.
Sygnały z rozmieszczonych w ciele receptorów docierają do CUN, gdzie są poddawane
analizie i interpretowane.
2. Obwodowego układu nerwowego, na który składają się nerwy czaszkowe, nerwy
rdzeniowe, nerwy autonomiczne i zwoje. Dzieli się na dwie dalsze części: układ
ośrodkowy, który przewodzi impulsy z receptorów do analizy w CUN, układ
odśrodkowy, który przewodzi impulsy z CUN do mięsni i narządów.
Układ nerwowy dzieli się także na:
1. Układ somatyczny (przywspółczulny), odpowiadający za odruchy, ruch i czynności
świadome.
2. Układ autonomiczny (współczulny), który reguluje czynności ciała, kontroluje zwieracze,
szybkość akcji serca i oddychania, gruczoły wydzielnicze i inne czynności nie
podlegające świadomej kontroli.
Funkcje układu nerwowego:
 kontroluje ruchy ciała i reguluje jego funkcje np. oddychanie,
 odbiera bodz
ce, takie jak ból, dotyk, smak, ciepło i zimno, a także bodz
ce wzrokowe
i dz
więkowe,
 przekazuje informacje do mózgu,
 uczestniczy w rozwoju języka, myślenia, pamięci i utrzymaniu homeostazy.
Topografia, fizjologia nerwów czaszkowych
Nerwy czaszkowe w liczbie 12 par odchodzą symetrycznie od mózgu i opuszczają
czaszkę przez otwory w jej podstawie. Poza nerwem X i XI unerwiają one głównie narządy
głowy. Wyróżniamy następujące pary nerwów czaszkowych:
I n. węchowe  składają się z ok. 20 nici węchowych odchodzących od komórek
węchowych mieszczących się w błonie śluzowej ok. węchowej jamy nosowej. Przerwanie
nici węchowych prowadzi do utraty powonienia.
II n. wzrokowy  utworzony jest przez włókna nerwowe odchodzące od komórek
zwojowych siatkówki. Nerw przebija wewnętrzna warstwę siatkówki, naczyniówkę
i twardówkę i opuszcza gałkę oczną w miejscu położonym ok.3mm przyśrodkowo od tylnego
bieguna gałki ocznej. Po wejściu do jamy czaszki nerw wzrokowy kończy się
w skrzyżowaniu wzrokowym.
Choroby nerwu wzrokowego prowadza do upośledzenia i utraty wzroku.
III n. okoruchowy  to nerw ruchowy gałki ocznej Unerwia on miesień dz
wigacz
powieki górnej oraz wszystkie zewnętrzne mięśnie oka, z wyjątkiem mięśni prostego
bocznego i skośnego górnego. Uszkodzenie tego nerwu pociąga za sobą porażenie wszystkich
ruchów gałki ocznej z wyjątkiem odwodzenia i nikłego ruchu ku dołowi i do wewnątrz.
Towarzyszy temu opadanie powieki, rozszerzone i niereuagujące na światło z
renice.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
IV n. bloczkowy  unerwia mięsień skośny górny oka .wychodzi z pnia mózgu.
Porażenie tego nerwu powoduje wystąpienie zeza podczas spoglądania do góry. Gałka oczna
skręca się do wewnątrz.
V n. trójdzielny  Tworzą go włókna czuciowe, unerwiające powłoki i części głębokie
twarzy oraz włókna ruchowe dla mięśni poruszających żuchwę .Ma trzy gałęzie: oczną,
szczękową, żuchwową.
Gałąz
oczna dochodzi do gałki ocznej i gruczołów łzowych.
Gałąz
szczękowa biegnie do przodu w dnie oczodołu i dzieli się na cztery główne
odgałęzienia: nerw podoczodołowy, nerw zębodołowy górny tylny, nerw górny środkowy,
nerw zębodołowy górny przedni.
Gałąz
żuchwowa  przebiega ku dołowi i przodowi jamy czaszki i dzieli się na trzy
gałęzie: nerw zębodołowy dolny, nerw językowy, nerw policzkowy.
VI n. odwodzący  unerwia jeden mięsień oka. Wychodzi z mózgu,w przypadku
porażenia powoduje ułożenie gałek ocznych do wewnątrz ( zez zbieżny).
VII n. twarzowy  dochodzi do mięśni odpowiedzialnych za powstawanie mimiki
twarzy; jego uszkodzenie może spowodować porażenie mięśni twarzy,
VIII n. przedsionkowo-ślimakowy  składa się z dwóch części przedsionkowej
i ślimakowej. Uszkodzenie części ślimakowej powoduje osłabienie słuchu lub głuchotę.
Porażenie części przedsionkowej  zawroty głowy, nudności, wymioty, zaburzenia
równowagi.
IX n. językowo-gardłowy  to nerw mieszany. Większą część nerwu tworzą włókna
czuciowe unerwiające gardło język a niewielką jego część stanowią włókna ruchowe,
przeznaczone dla mięsni gardła i wydzielnicze dla ślinianki przyusznej.
X n. błędny  jest nerwem mieszanym .Obszar jego unerwienia sięga daleko poza głowę.
Nerw ten unerwia opony mózgowe, narządy szyi, serce, narządy oddechowe i znaczną część
przewodu pokarmowego.
XI n. dodatkowy  jest nerwem ruchowym. Składa się z dwóch części: jedna jest
utworzona z korzeni czaszkowych, odchodzących od rdzenia przedłużonego, drugą tworzą
korzenie rdzeniowe odchodzące od górnej części rdzenia kręgowego. Korzenie rdzeniowe
wchodzą do jamy czaszki przez otwór wielki kości potylicznej, gdzie łączą się z korzeniami
czaszkowymi we wspólny pień. Gałąz
wewnętrzna tego nerwu dołącza w całości do nerwu
błędnego, a jej włókna unerwiają wewnętrzne mięsnie krtani i mięsnie zwieracze gardła.
Gałąz
zewnętrzna unerwia mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mięsień czworoboczny
grzbietu.
XII n. podjęzykowy  jest nerwem ruchowym. Zaopatruje wszystkie mięsnie języka
wewnętrzne i zewnętrzne z wyjątkiem mięśnia podniebienno-językowego.
Układ dokrewny (wydzielania wewnętrznego)tworzą gruczoły dokrewne.
Gruczoły dokrewne są to narządy powstałe z nabłonka posiadającego zdolności
wydzielnicze.
Wydzielają one substancje zwane hormonami, których brak lub niedobór w organizmie
człowieka prowadzi do ciężkich zaburzeń w czynnościach organizmu. Do gruczołów
dokrewnych zaliczamy: przysadkę mózgową, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne,
nadnercza, aparat wysypkowy trzustki, gonady (gruczoły płciowe); jajniki u kobiet, jądra
u mężczyzn, grasicę, szyszynkę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Funkcje:
 kontroluje wiele czynności organizmu,
 pomaga utrzymać homeostazę.
Przysadka mózgowa  jest częścią międzymózgowia (podwzgórza), z którym jest
połączona szypułą zwana lejkiem. Położona jest w zagłębieniu podstawy wewnętrznej
czaszki, w trzonie kości klinowej, w dole przysadki, przykrytym przez część opony twardej,
zwana przeponą siodła. Jej kształt i wielkość odpowiadają kształtowi i wielkości tego dołu.
Ma kształt owalny, wielkość fasoli. U dorosłego człowieka otoczona jest torebką przysadki,
od której w głąb narządu wnikają pasma tkanki łącznej z naczyniami i nerwami. Dzieli się na
płat przedni, płat tylny. Przysadka mózgowa jest nadrzędnym gruczołem dokrewnym
organizmu. Wytwarza hormony, które kontrolują wzrost, aktywność gruczołu tarczowego,
rozwój narządów rozrodczych, wydzielanie z jajników i jąder, pobudzają gruczoły sutka do
produkcji mleka: reguluje ciśnienie krwi, czynność mięśni gładkich, wchłanianie wody
w nerkach i funkcjonowanie kory nadnerczy.
Tarczyca (gruczoł tarczowy)  zbudowana jest z dwóch płatów położonych po obu
stronach tchawicy. Wydziela hormony zawierające jod, od których zależą: rozwój psychiczny
i fizyczny, utlenianie, akcja serca, ciśnienie krwi, temperatura, wchłanianie glukozy i jej
przyswajanie. Pełni ona również rolę w kontrolowaniu metabolizmu wapnia.
Przytarczyce  położone obok tarczycy. Substancje wydzielane przez nie, kontrolują
zużycie wapnia do budowy kości, napięcie mięśni i aktywność nerwową.
Nadnercza  gruczoł parzysty; położony w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej,
bezpośrednio na biegunach górnych nerek. Regulują one metabolizm i równowagę między
poziomem soli i wody. W sytuacjach nagłych wydzielają adrenalinę, która przyspiesza akcję
serca, pobudza wątrobę i układ nerwowy.
Trzustka  to główny gruczoł przewodu pokarmowego o obłym kształcie. Składa się
z następujących części: głowa trzustki, trzon i ogon. Narząd ten składa się z dwóch części:
wewnątrzwydzielniczej i wewnątrzwydzielniczej. (dokrewnej). Część dokrewną trzustki
tworzÄ… wyspy trzustkowe, zwane wyspami Langerhansa. ProdukujÄ… one insulinÄ™  hormon,
który spełnia ważną rolę w utrzymaniu prawidłowego stężenia glukozy we krwi oraz
glukagon hormon będący antagonistą insuliny.
Gonady:
Jajniki u kobiet  kontrolują owulację (jajeczkowanie) i wpływają na płodność za
pośrednictwem hormonów estrogenów i progesteronu. Na funkcje jajników ma wpływ także
przysadka mózgowa.
Jądra (u mężczyzn) kontrolują spermatogenezę, produkują hormon testosteron; od
którego zależą cechy męskie tj.: typ owłosienia, wymiary ciała, głębokość głosu.
Grasica  to gruczoł wieku dziecięcego, czynny do okresu pokwitania potem stopniowo
zanikający. Przypuszczalnie gruczoł ten pobudza wzrastanie i chroni organizm przed
zakażeniem i zatruciem.
Szyszynka  gruczoł leżący w jamie czaszki, wielkości małego ziarna fasoli.
Prawdopodobnie hamuje on dojrzewanie broniąc organizm przed niewłaściwym rozwojem
czynności narządów płciowych.
Układ rozrodczy  pełni funkcję rozrodu, czyli rozmnażania się. Funkcja ta jest jedną
z podstawowych cech życiowych organizmów żywych.
Cechy osobniczej dojrzałości płciowej:
- całkowity rozwój zewnętrznych i wewnętrznych narządów płciowych,
- rozwój trzeciorzędowych cech płciowych,
- występowanie popędu płciowego,
- gotowość do wydania na świat potomstwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
U ludzi dojrzałość fizjologiczna pojawia się w różnym czasie, w granicach między
12 a 22 rokiem życia. Dojrzałość fizjologiczna wyprzedza znacznie dojrzałość psychiczną
i społeczną do życia rodzinnego.
Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne to: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz
zewnętrzne narządy płciowe: wargi sromowe, łechtaczka, gruczoły przedsionkowe.
Narządy płciowe męskie wewnętrzne to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki
nasienne, przewody wytryskowe i gruczoł krokowy. Narządy płciowe zewnętrzne to moszna
i prÄ…cie.
Narządy zmysłów
Klasyfikacja narządów zmysłów:
1. NarzÄ…d powonienia.
Węch jest to zdolność reagowania na cząsteczki substancji wonnych unoszących się
w powietrzu lub w wodzie z dala od swego z
ródła. Narząd węchu jest bardzo wrażliwym
chemoreceptorem. Zbudowany jest bardzo prosto; komórki węchowe skupione na
pewnym obszarze śluzówki nosa między komórkami nabłonka. Obszar ten, zwany
okolicą węchową, u człowieka jest niewielki i znajduje się po obu stronach części górnej
jamy nosowej, w nabłonku górnego przewodu nosowego.
2. Narząd smaku (kubki smakowe)  za narząd zmysłu smaku uważany jest potocznie
język, co nie jest zupełnie ścisłe, ponieważ właściwe receptory  kubki smakowe
rozsiane są nie tylko w nabłonku śluzówki i języka, lecz także w błonie śluzowej cieśni
gardzieli, podniebienia miękkiego oraz w śluzówce zewnętrznej strony nagłośni. Kubki
smakowe zbudowane są z komórek smakowych zrębowych. Najwięcej kubków
smakowych jest na języku. Człowiek rozróżnia cztery podstawowe rodzaje smaku:
gorzki, słodki, kwaśny i słony. Odczuwanie smaku potraw w dużej mierze zależy od
powonienia.
3. Narząd czucia skórnego(receptory wrażenia dotyku, bólu i temperatury) rozmieszczone
są one obok siebie, nierównomiernie w różnych miejscach i częściach skóry
i jednocześnie reagują na wymienione bodz
ce.
4. Narząd czucia głębokiego (receptory wrażenia czucia stawowo-mięśniowego) 
stanowią receptory umieszczone w ścięgnach, mięśniach szkieletowych, torebkach
stawowych. Dzięki tym receptorom mamy świadomość położenia naszego ciała,
wzajemnego ułożenia jego członków, stanu napięcia mięśni zgięcia stawów. Informacje
te odbierane za pośrednictwem nerwów odśrodkowych wywołują stale szereg odruchów
koordynujących prace mięśni i umożliwiających harmonijne ruchy ciała.
5. NarzÄ…d wzroku
Wzrok jest najważniejszym z
ródłem orientacji człowieka. Zmysł wzroku dostarcza
najwięcej informacji i najpełniej kształtuje wyobraz
nię o otaczającym świecie.
W narządzie wzroku wyróżniamy: gałkę oczną wraz z nerwem wzrokowym, narządy
dodatkowe oka na, które składają się: aparat ruchowy gałki ocznej wraz z jej aparatem
ochronnym. Narząd wzroku mieści się w oczodole, utworzonym przez kości czaszki. Jest
on przystosowany do odbierania wrażeń wzrokowych w najrozmaitszych warunkach.
Rozróżniamy szereg barw o bogatej skali odcieni .Dzięki specjalnej budowie oka
widzimy wyraz
nie przedmioty bliskie i dalekie; mamy zdolność widzenia przestrzennego
oraz możemy ocenić odległość oglądanych przedmiotów.
6. Narząd słuchu (narząd ślimakowy) słuchem nazywamy wrażliwość na fale
dz
więkowe, które stanowią bodziec pobudzający narząd słuchu. Ucho  narząd zmysłu
słuchu i równowagi  zamienia drgania fal dz
więkowych na określone wrażenia, które
uświadamiamy sobie jako dz
więki. Słuch jest drugim podstawowym zmysłem
umożliwiającym orientacje w otoczeniu i przystosowanie się do niego. U człowieka słuch
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
wiąże się ze zdolnością mówienia i słyszenia mowy innych. Czynności ucha związane są
z jego budową. Pod względem anatomicznym ucho dzielimy na 3 części: zewnętrzne,
środkowe i wewnętrzne.
Układ chłonny składa się z naczyń chłonnych, węzłów chłonnych, tkanki chłonnej
pozawęzłowej oraz śledzony i grasicy.
1. Naczynia chłonne włosowate  zespalają się i tworzą sieci chłonne. Ściana naczynia
chłonnego utworzona jest przez jedną warstwę komórek śródbłonka, pomiędzy, którymi
mogą w pewnych warunkach powstawać małe otworki, co zapewnia dużą
przepuszczalność ściany. Naczynia chłonne mogą wchłaniać duże cząsteczki białka,
kuleczki tłuszczu, niektóre hormony i leki, a także komórki nowotworowe.
2. Węzły chłonne  pokryte są torebką tkanki łącznej. Zrąb węzła stanowią łącznotkankowe
beleczki. W części zewnętrznej przeważa tkanka chłonna w postaci grudek, które
warunkują czynność obronną tkanki chłonnej. Część środkowa grudki jest ośrodkiem
rozmnażania limfocytów. W węzłach chłonnych występują przestrzenie zwane zatokami,
wypełnione tkanką siateczkową, przez które przepływa chłonka. Węzły chłonne
produkują limfocyty i dzięki właściwościom żernym komórek siateczki, stanowią filtr dla
chłonki.
3. Tkanka chłonna pozawęzłowa występuje w migdałkach stanowiących pierścień
gardłowy. Duże znaczenie praktyczne ma lokalizacja węzłów chłonnych w odpowiednich
okolicach ciała. W obrębie głowy i szyi mamy duże zagęszczenie węzłów chłonnych.
Duże skupisko tkanki chłonnej pozawęzłowej znajduje się w gardle. W skład pierścienia
gardłowego wchodzą: migdałki podniebienne migdałki trąbkowe, migdałki językowe,
migdałek gardłowy, pojedyncze grudki chłonne w błonie śluzowej gardła.
Chłonka (lympha)  jest płynem lekko żółtawej barwy, o składzie chemicznym
i biologicznym podobnym do składu osocz krwi
Z narządu żucia chłonkę zbierają węzły chłonne: przyuszne, podżuchwowe
i podbródkowe. węzły chłonne podżuchwowe dzielą się na trzy grupy: przednie, środkowe,
tylne. Szczególnie ważna jest grupa węzłów podżuchwowych ponieważ zbiera chłonkę
z takich elementów narządu żucia jak: policzki, nos oraz wargi, zęby, dziąsła, język i dno
jamy ustnej. Często w przypadku stanów zapalnych miazgi zęba i przyzębia ulegają one
powiększeniu i bolesnemu obrzmieniu. Dalej chłonka odpływa do węzłów chłonnych
powierzchownych głębokich szyi .
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje siÄ™ anatomia jako nauka?
2. Jak podzielono anatomiÄ™ jako naukÄ™?
3. Czym zajmuje siÄ™ fizjologia jako nauka?
4. Czym zajmuje siÄ™ histologia jako nauka?
5. Jak nazwano naukÄ™ zajmujÄ…cÄ… siÄ™ rozwojem organizmu?
6. Czym zajmuje siÄ™ patologia jako nauka?
7. Jakie działy wyróżniamy w patologii i czym się one zajmują?
8. W jaki sposób zbudowana jest komórka?
9. W jaki sposób odbywa się transport substancji w cytoplazmie?
10. Od czego zależy prawidłowa czynność komórki?
11. W jaki sposób rozmnaża się komórka?
12. Gdzie występuje i jakie spełnia zadania tkanka nabłonkowa?
13. Jakie narządy zmysłu występują w organizmie człowieka?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
14. Jaką rolę spełniają w organizmie człowieka poszczególne narządy zmysłu?
15. Jakie czynności spełnia tkanka nerwowa i jak jest ona zbudowana?
16. Jakie znasz rodzaje tkanki Å‚Ä…cznej?
17. Jakie znasz układy wchodzące w skład organizmu człowieka i jaką pełnią one rolę,
dokonaj ich ogólnej charakterystyki?
18. Jaka rolę spełniają węzły chłonne głowy?
19. Jakie funkcje spełnia skóra w organizmie człowieka?
20. Jaką rolę spełnia układ dokrewny w organizmie człowieka?
21. Co to są hormony i jaką rolę spełniają w organizmie człowieka?
22. Jaki jest skład układu chłonnego narządu żucia i jaką spełnia on rolę?
23. Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe?
4.1.3.Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rysunek do ćwiczenia 1
Na powyższym schemacie komórki zaznacz przy właściwych numerach organella
komórkowe. W karcie ćwiczeń opisz jaką pełnią one funkcje w komórce i jak są zbudowane.
Organella komórkowe Budowa Funkcja
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.1. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące budowy
komórki,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) nazwać zaznaczone organella komórkowe,
4) określić funkcje poszczególnych organelli komórkowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas anatomiczny,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia .
Ćwiczenie 2
Wyjaśnij podstawowe pojęcia anatomiczne zapisane w karcie ćwiczeń.
1. Anatomia
2. Fizjologia
3. Histologia
4. Patologia
5. Komórka
6. Tkanka
7. Układ
8. Neuron
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące
podstawowych pojęć anatomicznych,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) dokonać charakterystyki pojęć,
4) omówić na forum grupy zdefiniowane pojęcia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
 Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Odszukaj w atlasie anatomicznym przebieg 12 par nerwów czaszkowych; określ ich
funkcje. Wykonaj zadanie w karcie ćwiczeń.
Karta ćwiczeń
Numer Nazwa nerwu Funkcja
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w atlasie anatomicznym informacje o nerwach czaszkowych,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) uzupełnić kartę ćwiczeń,
4) omówić ćwiczenie na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 atlas anatomiczny człowieka,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcie anatomii?
ðð ðð
2) dokonać podziału anatomii jako nauki?
ðð ðð
3) zdefiniować fizjologie jako naukę?
ðð ðð
4) posłużyć się podstawowa terminologią anatomiczną?
ðð ðð
5) scharakteryzować patologie jako naukę?
ðð ðð
6) scharakteryzować działy patologii?
ðð ðð
7) omówić budowę komórki?
ðð ðð
8) rozróżnić tkanki,narządy i układy organizmu?
ðð ðð
9) dokonać ogólnej charakterystyki tkanek, układów i narządów
organizmu?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.2. Budowa układu kostno-stawowego narządu żucia. Mięśnie
głowy
4.2.1. Materiał nauczania
Układ stomatognatyczny
Jest to przestrzeń o kształcie czworościanu. Podstawą jego są wyrostki podniebienne
szczęki oraz blaszki poprzeczne kości podniebiennych, wierzchołek natomiast znajduje się
w okolicy kości gnykowej. Wyróżnia się następujące funkcje układu stomatognatycznego:
- żucie,
- mowa,
- połykanie,
- oddychanie,
- oraz kreowanie wyglądu zewnętrznego.
Żuchwa  jest to kość nieparzysta, o kształcie podkowiastym. Składa się z trzonu
i parzystej gałęzi żuchwy. Miejsce połączenia trzonu z z gałęzią nosi nazwę kąta żuchwy.
Od każdej gałęzi żuchwy odchodzą dwa wyrostki: kłykciowy i dziobiasty. W trzonie żuchwy
wyróżnia się część zębodołową zawierająca zębodoły. Przez gałąz
i trzon żuchwy przebiega
kanał żuchwowy zawierający naczynia i nerwy.
Podniebienie  tworzy górna ścianę jamy ustnej. Wyróżniamy w nim część przednią 
podniebienie twarde utworzone przez wyrostki podniebienne szczeki i blaszki poziome
kości podniebiennych oraz część tylną  podniebienie miękkie, będące fałdem błony
śluzowej zawierającym mięśnie poprzecznie prążkowane:
- mięsień dz
wigacz,
- mięsień napinacz podniebienia miękkiego,
- mięsień języczka,
- mięsień podniebienno-językowy,
- mięsień podniebienno-gardłowy.
Pośrodku tylnego brzegu podniebienia miękkiego znajduje się wyniosłość zwana
języczkiem.
Zęby wraz z wyrostkami zębodołowymi dzielą jamę ustną na przedsionek jamy ustnej
i jamę ustną właściwą.
W układzie tym występują trzy rodzaje stawów:
- skroniowo-żuchwowy,
- zębowo-zębodołowy,
- międzyzębowy .
Bardzo ważnym, stawem z tych trzech jest staw skroniowo  żuchwowy, którego
choroby, zwane są artropatiami. Przyczyną tej choroby bardzo często jest zła wysokość
zwarcia.
Chorobą związaną ze stawem skroniowo  żuchwowym są tzw. dewiacje żuchwy, które
objawiają się bocznymi, w stosunku do osi pośrodkowej ciała, ruchami przy opuszczaniu
i podnoszeniu żuchwy.
Innym rodzajem stanów chorobowych występującym w układzie stomatognatycznym są
tzw. mioartropatie. Polegają one na wzmożonym napięciu mięśni żwaczy (mięśnie te to:
mięsień żwacz, mięsień skroniowy, mięsień skrzydłowy boczny oraz mięsień skrzydłowy
przyśrodkowy). Choroby te tyczą się szczególnie mięśnia skrzydłowego bocznego. Powodem
występowania zbyt dużego napięcia mięśni żwaczy jest ogólny stres pacjenta. Efektem tego
stanu jest występowanie tzw. zakwasów, czyli zbierania się kwasu mlekowego w mięśniach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
który wywołuje bardzo silny ból. Należy zaznaczyć, że opisywany układ jest niezwykle
delikatny i jakakolwiek błędna interwencja pociąga za sobą szereg innych. Przykładam może
być założenie zbyt wysokiego wypełnienia. Spowoduje to paradontopatię (chorobę
przyzębia) danego zęba oraz ścieranie się zęba przeciwstawnego. Choroby przyzębia mogą
natomiast doprowadzić np. do rozchwiania zęba.
Układ zębowo-zębowy:
1) połączenie zębowo-zębodołowe,
2) stawy skroniowo-żuchwowe,
3) zespół nerwowo-mięśniowy,
4) ośrodkowy układ nerwowy.
Istnieje ścisła współzależność czynnościowa między wszystkimi elementami tego układu.
Braki zębowe czy nieprawidłowości zgryzowe powodują zaburzenia żucia i zmiany
w przyzębiu lub stawie skroniowo-żuchwowym. I odwrotnie, choroby w obrębie przyzębia
(parodontopatie) powodują zmianę położenia lub utratę zębów, co zaburza czynność żucia.
Zaburzenia zaś równowagi nerwowo-mięśniowej i czynności żucia wpływają na przebudowę
stawu skroniowo-żuchwowego i ograniczają ruchy żuchwy (artropatie).
Także osobowość i stresy poprzez układ nerwowo-żuchwowy mogą wpływać szkodliwie
na zęby, powodując nadmierne ścieranie, przeciążenie przyzębia i stawu skroniowo-
żuchwowego (parafunkcje).
Układ mięśniowo-nerwowy w powiązaniu z układem kostnym i stawami skroniowo-
żuchwowymi wchodzi w skład układu dynamicznego narządu żucia. Mięśnie narządu żucia
wykazują te same cechy fizyczne i biologiczne, co inne mięśnie poprzecznie prążkowane. Są
one unerwione przez nerwy czaszkowe.
Mięśnie głowy i szyi dzielimy na :
- mięśnie mimiczne,
- mięśnie narządu żucia,
- mięsnie narządów głowy.
1. Mięśnie mimiczne  należą do nich: mięśnie sklepienia czaszki, mięśnie otaczające
szparę powiek, mięśnie nozdrzy, mięśnie małżowiny usznej, mięśnie otaczające szparę
ust. Mięśnie te przytwierdzają się przynamniej jednym przyczepem do skóry, nie
zmieniają one położenia poszczególnych kości czaszki. Mają układ okrężny lub
pierzasty. Rozmieszczone są głównie wokół otworów twarzy. Skurcz odpowiednich
zespołów mięśniowych odzwierciedla stany psychiczne (radość, smutek, gniew).
2. Inne mięśnie stanowiące zewnętrzne otoczenie narządu żucia :
- mięsień potyliczno-czołowy tworzący czepiec ścięgnisty okrywający czaszkę,
- mięśnie szpary ustnej.
Mięśnie szpary ustnej dzielimy na okrężne i promieniste. Mięsień okrężny ust ma włókna
obwodowe, stanowiące część brzeżną oraz część wargową składająca się z włókien leżących
bliżej szpary ust. Miesień okrężny ust zwiera szparę ustną, przyciska wargi do zębów lub
wysuwa wargi.
- mięsień policzkowy jest mięśniem płaskim lezącym w ścianie policzka między
szczęką a żuchwą, przyciska policzki do zębów, zapobiega dostawaniu się
pokarmów z jamy ustnej właściwej do przedsionka i wydmuchuje powietrze.
- mięsień bródowy łączy się ze skórą bródki i obniża wargę dolną.
3. Mięśnie narządu żucia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
W skład układu mięśniowego narządu żucia wychodzą następujące grupy mięśni:
- mięśnie języka  są antagonistami mięsni warg i policzków. Mięśnie zewnętrzne języka
zaczynają się na sąsiednich kościach, a kończą w języku. Powodują one zmiany jego
położenia (wysuwanie, cofanie, unoszenie).Do tej grupy należą mięśnie: bródowo-
językowy, gnykowo-językowy, rylcowo-językowy. Mięśnie wewnętrzne języka
zaczynają się i kończą w obrębie języka a ich współdziałanie powoduje zmiany kształtu
języka. Do tej grupy należą mięśnie: podłużny języka, poprzeczny języka i pionowy
języka,
- mięśnie podniebienia miękkiego  ograniczają od góry i tyłu jamę ustną. Przy ssaniu czy
połykaniu czasowo oddzielają nosową cześć gardła od gardła środkowego i jamy ustnej,
co umożliwia wytworzenie ujemnego ciśnienia w jamie ustnej. Do grupy tej należą
mięśnie: dz
wigacz podniebienia, napinacz podniebienia, podniebienno-językowy,
podniebienno  gardłowy, miesień języczka,
- mięśnie żwacze  cztery mięśnie żwacze jednym końcem przyczepiają się na żuchwie,
a drugim na kościach czaszki. Umożliwiają one ruchy żuchwy do góry, na boki, do tyłu
i do przodu. Mięsień skroniowy jest największym i najsilniejszym z mięśni żwaczy.
Ułożony w kształcie wachlarza w dole skroniowym, przechodzi dalej pod łukiem
jarzmowym i przyczepia się do wyrostka dziobiastego żuchwy. Rozróżniamy w nim
włókna przednie biegnące bardziej pionowo i włókna tylne, które jako jedyne w całym
narządzie żucia biegną poziomo, przesuwają one ku tyłowi wysunięta żuchwę.
Obustronny skurcz przenosi żuchwę do góry, przy skurczu jednostronnym następuje
przesunięcie żuchwy na zewnątrz, w stronę kurczącego się mięśnia. Mięsień skrzydłowo
przyśrodkowy  przy skurczu obustronnym unosi żuchwę, współdziałając z mięśniem
żwaczem i skroniowym. Przy skurczu jednostronnym przesuwa żuchwę na zewnątrz
w stronę kurczącego się mięśnia. Mięsień ten przyczepia się na przyśrodkowej
powierzchni kąta żuchwy oraz w dole skrzydłowym kości klinowej, na kości
podniebiennej i częściowo na szczęce. Miesień skrzydłowy boczny  jego skurcz
jednostronny powoduje ruch boczny żuchwy w stronę przeciwną. Równoczesny skurcz
obu mięśni przemieszcza żuchwę ku przodowi. Mięśnie nadgnykowe przyczepiają się do
kości gnykowej i żuchwy. Stanowią grupę mięśni odwodzących żuchwę, są
antagonistami mięśni żwaczy .Gdy ustalona jest żuchwa, mięśnie nadgnykowe podnoszą
kość gnykową, język i krtań do góry, co ma szczególne znaczenie podczas połykania.
Mięsień dwubrzuścowy odwodzi żuchwę, współdziałając z mięśniami żuchwowo-
gnykowymi i rylcowo-gnykowymi.
Mięsień żuchwowo-gnykowy  jest mięśniem płaskim w kształcie trójkąta rozpiętego
w łuku trzonu żuchwy i wspólnie z mięśniem strony przeciwległej tworzy dno jamy
ustnej. Gdy kość gnykowa jest ustalona, mięsień żuchwowo-gnykowy odwodzi żuchwę,
napina dno jamy ustnej i unosi język.
Mięsień bródowo  gnykowy odwodzi żuchwę, gdy kość gnykowa jest ustalona lub
pociąga kość gnykową do przodu i ku górze przy ustalonej żuchwie
Mięsień rylcowo-gnykowy  działanie mięśni podgnykowych polega na ustaleniu kości
gnykowej, która staje się wtedy punktem podparcia w pracy mięśni języka
i odwodzących żuchwę.
Budowa mięśni głowy i szyi  należą one do grupy mięśni poprzecznie prążkowanych.
Są zbudowane z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej i są czynnymi narządami
ruchu. Mogą powodować ruchy przemieszczania t.j: zmianę pozycji poszczególnych
części ciała względem siebie, itp. Mięśnie te są zbudowane z wielu tysięcy miocytów
poprzecznie prążkowanych, czyli komórek mięśniowych poprzecznie prążkowanych,
wewnątrz, których znajdują się włókna mięśniowe składające się z nitek białek
kurczliwych zwanych nitkami aktomiozyny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka rolę spełnia układ kostny-stawowy narządu żucia?
2. Jaki jest skład układu stomatognatycznego?
3. W jakiej kości znajdują się zębodoły?
4. Na czym polega współzależność między wszystkimi elementami układu
stomatognatycznego?
5. Jakie funkcje pełni układ mięśniowy narządu żucia?
6. W jaki sposób podzielone są mięśnie głowy?
7. Jakie mięśnie biorą udział w ruchach żuchwy?
8. Jakie grupy mięśni wchodzą w skład układu mięśniowego narządu żucia?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W atlasie anatomicznym, odszukaj stawy wchodząc w skład układu stomatognatycznego.
Omów ich budowę i funkcje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące stawów
wchodzących w skład układu stomatognatycznego,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) odnalez
ć stawy w atlasie anatomicznym,
4) uzupełnić kartę ćwiczeń.
Karta ćwiczeń
Nazwa stawu Funkcja stawu
1.
2.
3.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Ćwiczenie 2
Scharakteryzuj budowę i funkcje układu stomatognatycznego.
Karta ćwiczeń
Nazwa stawu Funkcja
wchodzącego w skład
układu
stomatognatycznego
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące budowy
i funkcji układu stomatognatycznego,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) określić budowę, funkcje stawów wchodzących w skład układu stomatognatycznego
i wyjaśnić ich znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu.
4) omówić funkcje na forum grupy,
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Korzystając z atlasu anatomicznego, wyszukaj mięśnie biorące udział w ruchach żuchwy;
opisz funkcje pełnione przez poszczególne mięśnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś :
1) odszukać w materiale nauczania 5.2.1 informacje dotyczące funkcji układu
stomatognatycznego,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) określić funkcje i wyjaśnić ich znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu,
4) omówić funkcje na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Karta ćwiczeń
l.p. Mięsień Funkcje
1. Mięśnie żwacze
2. Mięśnie podgnykowe
3. Mięśnie nadgnykowe
4. Mięśnie mimiczne
5. Mięśnie szyi
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować podstawowe elementy układu stomatognatycznego?
ðð ðð
2) omówić funkcje układu stomatognatycznego?
ðð ðð
3) podać nazwę kości w, której znajdują się zębodoły?
ðð ðð
4) omówić współzależność między wszystkimi elementami układu
stomatognatycznego? ðð ðð
5) wymienić funkcje układu mięśniowego narządu żucia?
ðð ðð
6) dokonać podziału mięśni biorą udział w ruchach żuchwy?
ðð ðð
7) scharakteryzować mięśnie biorące udział w ruchach żuchwy?
ðð ðð
8) omówić grupy mięśni wchodzą w skład układu mięśniowego narządu
żucia? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.3. Rola jamy ustnej w fizjologii narządu żucia
4.3.1. Materiał nauczania
Jama ustna stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego i spełnia różnorodne
czynności fizjologiczne.
Zadania:
1. Pobieranie pokarmów.
2. Przygotowanie mechaniczne(rozdrobnienie pokarmu, żucie) i początkowe przemiany
chemiczne przyjmowanych pokarmów( przekształcanie dużych cząsteczek organicznych
w zwiÄ…zki prostsze).
3. Stanowi barierę ochronną dla dalszych odcinków przewodu pokarmowego.
4. Elementy jamy ustnej biorą udział w wytwarzaniu mowy.
5. W czasie wysiłku fizycznego stanowi drogę oddechową.
6. Poprzez błonę śluzową do krwi wchłaniają się niektóre substancje chemiczne, (rtęć,
ołów, alkohol).
Czynności jamy ustnej uwarunkowane są prawidłowa budową całego narządu żucia.
Prawidłowy przebieg niektórych czynności fizjologicznych w jamie ustnej regulują
odruchy:
1. Ssania, występujący u niemowląt.
2. Dziąsłowy, polegający na unoszeniu i zaciskaniu wargi dolnej.
3. Wymiotny, powstający w następstwie drażnienia błony śluzowej podniebienia
miękkiego, tylnej części języka lub ścian gardła.
4. Ślinienia, powstający pod wpływem bodz
ców smakowych, bólowych lub trucizn.
W procesie pobierania pokarmu i mechanicznego przetwarzania zasadniczÄ… rolÄ™
odgrywają zęby, które przez swoją zróżnicowaną budowę przystosowane są do odgryzania
i miażdżenia pokarmów. Gryzienie i żucie to proces mechanicznej obróbki przyjmowanych
pokarmów, która ma na celu :
- rozdrabnianie pokarmów,
- zmieszanie ze śliną,
- przygotowanie kęsa.
Rys. 2. Anatomia topograficzna jamy ustnej [9]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Jamę ustną dzieli się na przedsionek i jamę ustna właściwą.
Przedsionek jamy ustnej stanowi przestrzeń mająca kształt podkowy, ograniczoną od
zewnątrz szparą ust, wargami i policzkami. Szparę ust otaczają wargi górna i dolna,
zbiegające się w kątach ust. Zrąb wargi stanowi mięsień okrężny ust. Od zewnątrz wargi
pokrywa skóra. Stronę wewnętrzną pokrywa błona śluzowa, łącząca się poprzez sklepienie
przedsionka z dziąsłem wyrostków zębodołowych. Strefę przejściową pomiędzy skórą a błona
śluzową nazywamy czerwienią wargową. Ścianę wewnętrzną przedsionka stanowią wyrostki
zębodołowe z lukami zębowymi, które przy zwartych zębach oddzielają przedsionek od jamy
ustnej właściwej. W linii środkowej przedsionka znajduje się wędzidełko wargi górnej i wargi
dolnej. W odcinku bocznym znajdują się policzki, które stanowią mięsień policzkowy.
Policzek od zewnątrz pokryty jest skórą, a od wewnątrz błoną śluzową z licznymi gruczołami.
Na błonie śluzowej policzka znajduje się brodawka przyusznicza, zaznaczająca ujście
przewodu wyprowadzającego ślinianki przyusznej.
Jama ustna właściwa od przodu i z boków ograniczona jest przez łuki zębowe  górny
i dolny. Sklepienie jamy ustnej stanowi podniebienia twarde i miękkie. Dno jamy ustnej
stanowią mięśnie żuchwowo  gnykowe. Od przodu i boku dno jamy ustnej ograniczone
trzonem żuchwy. W dnie jamy ustnej pokrytym błoną śluzową, przechodzącą na
powierzchnię dolną języka, znajduje się tkanka łączna i tłuszczowa, naczynia krwionośne,
węzły chłonne i nerw podjęzykowy. Pod językiem znajduje się ujście przewodów
wyprowadzających ślinę ze ślinianek podjęzykowych i podżuchwowych.
Język
Jest tworem mięśniowym o zróżnicowanym działaniu, który wypełnia zamkniętą jamę
ustnÄ….
W obrębie języka wyróżniamy: nasadę, trzon, koniec języka, powierzchnie górną
( grzbietową) i powierzchnię dolną, dwa brzegi. Powierzchnia górna ma rowek zwany
bruzdą pośrodkową, którą ślina spływa do gardła. W części tylnej występuje bruzda
graniczna, stanowiąca przejście trzonu w nasadę języka. Dolna powierzchnia języka jest
gładka i podzielona przez fałdy śluzówki, zwany wędzidełkiem języka. Koniec języka jest
zwężony i spłaszczony. W błonie śluzowej grzbietu języka znajdują się brodawki nitkowate z
receptorami zmysłu dotyku oraz brodawki grzybowate, okolone i liściaste zawierające kubki
smakowe, będące receptorami zmysłu smaku.
Część tylną jamy ustnej właściwej stanowi cieśń gardła ograniczona od góry
podniebieniem miękkim z języczkiem, po bokach łukami podniebiennymi, między którymi
leżą migdałki, a częścią dolną stanowi trzon języka.
Åšlinianki
Są ważnym elementem narządu żucia. Dzielimy je na drobne gruczoły jamy ustnej
(wargowe, policzkowe, podniebienne, językowe) i trzy pary dużych ślinianek wśród których
są ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe.
Wszystkie gruczoły ślinowe jamy ustnej ze względu na charakter wydzieliny dzielimy na:
- śluzowe do, których należą gruczoły podniebienne i gruczoły nasady języka,
- surowicze do, których należą ślinianki przyuszne gruczoły brodawek okolonych,
- śluzowo-surowicze do, których należą ślinianki podżuchwowe, podjęzykowe gruczoły
wargowe, policzkowe i językowe przednie.
Ślina warunkuje mechaniczna i chemiczną przemianę treści pokarmowych. Zmieszanie
pokarmu ze ślina ułatwia formowanie kęsa i połykanie, które stanowi końcowa fazę przemian
zachodzÄ…cych w jamie ustnej.
Skład chemiczny śliny jest różny, ulega zmianom w zależności od bodz
ca
wyzwalajÄ…cego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Zmieszana ślina człowieka jest bezbarwna, o ciężarze właściwym 1,002 1,012g. Średnia
wartość pH śliny wynosi 6. Na odczyn śliny mają wpływ zawarte w niej bufory węglanowy
i fosforanowy. Około 99% śliny stanowi woda.
Ilość składników organicznych nie przekracza 5,0 g w litrze.
Składniki nieorganiczne występują w ilości ok.2,5 g w litrze śliny.
Białko jest głównym składnikiem organicznym.
Występujące w ślinie enzymy to: lizozym, amylaza, fosfataza, peroksydaza. Ponadto
zmieszana ślina zawiera inne enzymy pochodzące z rozkładu bakterii, leukocytów.
W skład śliny wchodzą także złuszczone komórki nabłonka, leukocyty i mikroorganizmy.
Funkcje śliny:
- nawilża błonę śluzowa jamy ustnej,
- wspomaga połykanie kęsów pokarmu,
- wypłukuje resztki pokarmowe,
- stanowi pierwszÄ… liniÄ™ obrony przed drobnoustrojami (lizozym),
- dostarcza minerały do naprawy demineralizacji szkliwa oraz neutralizacji kwasów,
- odgrywa ważną rolę w odczuwaniu smaku i w mowie.
Przyczyną zwiększenia wydzielania śliny może być:
- epilepsja,
- ciąża,
- choroba wrzodowa.
Zmniejszenie lub zahamowanie zdolności wydzielniczej gruczołów ślinowych powoduje
gwałtowne zmiany flory bakteryjnej jamy ustnej ze skutkami w postaci chorób przyzębia lub
próchnicy.
Mechanizm wydzielania śliny
Wydzielanie śliny kontroluje układ nerwowy i hormonalny. W wyniku podrażnienia
bodz
cami chemicznymi lub fizycznymi receptorów smakowych rozmieszczonych w błonie
śluzowej jamy ustnej i języka następuje pobudzenie ośrodka wydzielania śliny w tworze
siatkowatym rdzenia przedłużonego. W warunkach fizjologicznych wydzielanie śliny jest
skutkiem działania wrodzonego i nabytego odruchu ślinowego.
Mechanizm odruchu wrodzonego polega na podrażnieniu chemoreceptorów,
termoreceptorów i mechanoreceptorów jamy ustnej i języka, które powodują pobudzenie
ośrodka ślinowego.
Odruch nabyty wydzielania śliny powstaje wtedy, gdy wytworzyły się połączenia
czasowe w różnych miejscach kory mózgu z ośrodkami wydzielania śliny pod wpływem
bodz
ców odbieranych przez zmysły: węchu, wzroku i słuchu.
Funkcja obronna śliny polega na tworzeniu przez zawarta w niej florę bakteryjna stałego
środowiska jamy ustnej, które związane jest z bakteriobójczym działaniem obecnych w ślinie
enzymów ( lizozym) i leukocytów. Lizozym nie ma wpływu na skład zwykłej flory jamy
ustnej, odgrywa natomiast ważną rolę obronna w infekcjach zewnętrznych. Znajdujące się
w ślinie przeciwciała reagują z antygenami niektórych bakterii. Ważnym zadaniem obronnym
śliny jest zwilżanie błony śluzowej i zębów, mechaniczne oczyszczanie przez spłukiwanie
resztek pokarmowych i produktów ich fermentacji. Szybkość przepływu śliny, ruchy języka,
oblepianie drobnoustrojów przez śluz zawarty w ślinie, połykanie ze śliną i niszczenie przez
sok żołądkowy stanowi zespół mechanizmów obronnych ograniczających rozwój
drobnoustrojów w jamie ustnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie zadania spełnia jama ustna w fizjologii narządu żucia?
2. Jakie odruchy regulują czynności fizjologiczne w jamie ustnej?
3. Jakie elementy ograniczają jamę ustną właściwą?
4. Jakie wyróżnia się gruczoły ślinowe jamy ustnej?
5. Jaki jest mechanizm wydzielania śliny w jamie ustnej?
6. Jakie funkcje pełni ślina?
7. Jaki jest skład chemiczny śliny?
8. Jakie enzymy są zawarte w ślinie?
9. Na czym polega mechanizm wrodzony wydzielania śliny?
10. Na czym polega mechanizm nabyty wydzielania śliny?
11. Na czym polega funkcja obronna śliny?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Korzystając z atlasu anatomicznego opisz budowę jamy ustnej, omów funkcje jakie pełni
jama ustna.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.3. poradnika dla ucznia, wiadomości na temat budowy
i funkcji jamy ustnej,
2) wypisać na kartce funkcje jakie pełni jama ustna w organizmie człowieka i podać jakie to
ma znaczenie dla funkcjonowania organizmu?
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na podstawie poradnika dla ucznia (rozdział 4.3.), wypisz jaki jest skład chemiczny śliny
i jakie pełni ona funkcje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania wiadomości na temat składu chemicznego śliny oraz
funkcji jakie ona pełni,
2) wypisać treść zadania na kartce papieru,
3) zaprezentować efekty własnej pracy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Ćwiczenie 3
Na podstawie poradnika dla ucznia, opisz mechanizm wrodzony i nabyty wydzielania
śliny w organizmie człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.3. poradnika dla ucznia wiadomości na temat podany
w ćwiczeniu,
2) dokonać analizy treści ćwiczenia,
3) wypisać na kartce temat ćwiczenia,
4) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 arkusz papieru,
 przybory do pisania,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić zadania jamy ustnej w procesie żucia?
ðð ðð
2) wymienić istotne odruchy regulujące czynności fizjologiczne jamy
ustnej?
ðð ðð
3) określić elementy ograniczające jamę ustna właściwą?
ðð ðð
4) wymienić gruczoły ślinowe jamy ustnej?
ðð ðð
5) omówić funkcje śliny w jamie ustnej?
ðð ðð
6) określić skład chemiczny śliny?
ðð ðð
7) wymienić enzymy zawarte w ślinie?
ðð ðð
8) przedstawić mechanizm wrodzony wydzielania śliny?
ðð ðð
9) przedstawić mechanizm nabyty wydzielania śliny?
ðð ðð
10) określić funkcję obronną śliny?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.4. Budowa i fizjologia narządu zębowego. Metody znakowania
zębów
4.4.1. Materiał nauczania
Uzębienie człowieka jest dwupokoleniowe tzn. zawiera zęby mleczne i stałe. Uzębienie
człowieka jest także różnokształtne tzn., że zawiera zęby różniące się między sobą kształtem
i budową.. Cechą jego jest również ścisłe przyleganie zębów do siebie, bez występowania luk.
Zawiązki zębów stałych znajdują się pod zębami mlecznymi, we wspólnym zębodole,
oddzielone od nich przegroda kostną. Przed okresem wymiany zębów wyróżnicowują się
w zębodole komórki kościogubne(osteoklasty), które rozpoczynają zniszczenie przegrody
kostnej i korzeni zębów mlecznych, powodując ich wypadanie.
Rozwój zębów jest procesem długotrwałym. W rozwoju narządu zębowego wyodrębnia
siÄ™ trzy procesy:
- tworzenie się zawiązków zębowych,
- mineralizacja zębów,
- wyrzynanie się zębów.
Ogólna budowa zęba
Ząb składa się z korony, szyjki i korzenia (lub korzeni). Wypełniony jest miazgą,
naczyniami krwionośnymi i nerwami.
Mikroskopowa budowa zęba
1. Tkanka twarda zęba: szkliwo, zębina, cement korzeniowy.
2. Tkanka miękka zęba: miazga zęba.
Szyjka zęba  znajduje się na granicy korony i korzenia. W warunkach zdrowych jest
osłonięta dziąsłem. Między szyjką a dziąsłem występuje niewielka szczelina nazywana
kieszonką dziąsłową.
Zębina  podstawowa twarda tkanka zęba podobna do tkanki kostnej, silnie przesycona
solami wapnia, tworząca masę i szkielet zęba. W obrębie korony zęba przykryta jest
szkliwem, w obrębie korzenia  cementem. Zębina otacza jamę zęba, która jest wypełniona
miazgÄ…
Szkliwo  twarda zewnętrzna warstwa pokrywająca zębinę korony zębów. Jest to
najsilniej zmineralizowana i najtwardsza tkanka występująca w organizmie. Niewrażliwa na
ból, chroni głębsze warstwy zęba.
Miazga zęba  zawartość komory i przewodu korzeniowego zęba. Jest to tkanka łączna
zawierająca naczynia krwionośne, limfatyczne i włókna nerwowe. Jej warstwę zewnętrzną
stanowią komórki zębinotwórcze.
Cement  znajduje się pomiędzy powierzchnią korzenia zęba a ścianą zębodołu.
Ozębna  włóknista tkanka zbita wyściełająca zębodół, otaczająca korzeń zęba. Zęby
zbudowane są z zębiny. Korzeń i część szyjki umocowane są w zębodole za pomocą
wiązadeł, resztę szyjki zęba obejmuje dziąsło; korona zęba wystaje nad dziąsłem.
Cechy zębów mlecznych
Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów: siekaczy, kłów i zębów trzonowych.
Zęby mleczne:
- sÄ… mniejsze i delikatniejsze,
- mają barwę niebieskobiaławą,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
- posiadają zgrubienie brzegu szkliwnego, dzięki czemu szyjka zęba jest wyraz
nie
zaznaczona,
- cechują się małą zmiennością,
- ściany zębów są znacznie cieńsze komora zęba jest obszerniejsza niż w zębie stałym,
- siekacze i kły są zębami jednoguzkowymi,
- brak jest przedtrzonowców w uzębieniu mlecznym, wypadają po spełnieniu swego
okresowego zadania a ich miejsce zajmują zęby stałe.
Kolejność i czas wyrzynania się zębów stałych:
- zęby szóste, siekacze przyśrodkowe i boczne wyrzynają się miedzy 6 a 8 r .ż.,
- zęby przedtrzonowe, kły i drugie trzonowce wyrzynają się między 9 a 13 r. ż.,
- trzecie trzonowce wyrzynają się między 17 a 25 r. ż.
Zęby stałe  występują w liczbie 32. W każdej połowie zarówno szczęki, jak i żuchwy
wyróżniamy: 2 zęby siekacze, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe, 3 zęby trzonowe.
Anatomiczne cechy zębów stałych.
W skład uzębienia stałego wchodzą 32 zęby, ułożone w dwa łuki zębowe.
1. Przedni odcinek łuków zębowych tworzą siekacze  dwa przyśrodkowe i dwa boczne.
Korony siekaczy przypominają kształtem dłuta, skierowane ostrymi brzegami ku zębom
przeciwległym. Zęby przednie maja pojedyncze, stożkowate korzenie. Czynność siekaczy
polega na odcinaniu kęsów pokarmowych. Siekacze warunkują prawidłową mowę,
zewnętrzny zarys wargi i wygląd estetyczny twarzy .
2. Do zębów przednich zalicza się także kły, które są większe od siekaczy, maja bardziej
wypukłą powierzchnię wargową i guzek na brzegu siecznym.
3. W grupie zębów bocznych znajdują się zęby przedtrzonowe, po dwa z każdej strony. Ich
korony są sześcienne, mają powierzchnię żującą z dwoma guzkami oddzielonymi bruzdą.
Przedtrzonowce mają pojedyncze, stożkowate korzenie z wyjątkiem pierwszych
przedtrzonowców górnych, które posiadają dwa korzenie.
4. Zęby trzonowe położone są za przedtrzonowcami po stronie prawej i lewej: pierwszy,
drugi, trzeci. Są to zęby wieloguzkowe i wielokorzeniowe. Dolne trzonowce mają po dwa
korzenie. Czynność zębów bocznych polega na rozdrabnianiu i miażdżeniu pokarmów.
Kształtują one także zewnętrzny kształt policzków.
Wszystkie zęby stałe ustawione są w łukach zębowych szczęki i żuchwy.
A
uki zębowe charakteryzują się następującymi cechami:
- przedsionkowe powierzchnie zębów tworzą linię łuku zębowego, która w szczęce ma
kształt polowy elipsy, a żuchwie kształt paraboli,
- siekacze górne zachodzą 2 3 mm na siekacze dolne a guzki policzkowe zębów bocznych
górnych pokrywają guzki policzkowe zębów bocznych dolnych.
- linia środkowa obu łuków pokrywa się z linią środkową twarzy, a przedsionkowo
językowe osie zębów strony prawej i lewej przecinają się w jednym punkcie na linii
środkowej,
- zęby umieszczone są symetrycznie, w zwarciu każdy ząb styka się z dwoma
przeciwstawnymi, z wyjątkiem siekaczy przyśrodkowych dolnych i ostatnich zębów
trzonowych górnych,
- między zębami są zachowane punkty styczności,
- łukowate wypukłości powierzchni przedsionkowych stykają się w punktach stycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Umiejętność oznakowania zębów jest bardzo ważna. Kliniczne oznakowanie zębów
wprowadzono po to, aby szybko zanotować zmiany chorobowe w karcie stomatologicznej.
W oznaczaniu zębów posługujemy się wzorami literowymi i cyfrowymi. We wzorach
literowych poszczególne zęby oznaczamy pierwszą literą ich nazwy łacińskiej  małymi
literami uzębienie mleczne, a dużymi literami uzębienie stałe.
Oznaczenia zębów we wzorach odpowiadają ich położeniu w jamie ustnej.
Dla oznaczenia odpowiedniego zęba wykreślamy odcinek wzoru/ćwiartkę/ i wpisujemy
odpowiednia cyfrę oznaczająca dany ząb, np. kieł górny lewy  %3.
1. Najczęściej stosowany sposób znakowania zębów to system Haderupa, z poprawką
Allerhanda dla zębów mlecznych:
- zęby stałe oznacza się cyframi arabskimi: od 1 do 8,
- zęby mleczne oznacza się cyframi rzymskimi: od i do v,
- zęby szczeki (górne) oznacza się znakiem (+), a zęby w żuchwie (dolne)znakiem( ),
- przy zębach strony prawej znak stawia się po prawej stronie cyfry, a przy zębach strony
lewej  przed cyfrÄ…, po jej stronie lewej.
2. Często stosuje się także oznakowanie przyjęte przez Federation Dentaire International
(FDI).
Jest to system oznakowania dwucyfrowego, w którym cyfra pierwsza oznacza kwadrant
(ćwiartkę) łuku zębowego, a druga poszczególny ząb. Jako pierwszy przyjmuje się ząb
sieczny przyśrodkowy, dalsze w kierunku boków.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Rys. 3. Diagram zębowy [6]
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak rozumiesz pojęcie uzębienie dwupokoleniowe?
2. Jak przedstawia się mikroskopowa budowa zęba?
3. Jak przedstawia się budowa histologiczna zęba?
4. W jaki sposób zbudowany jest narząd zębowy?
5. Jakie są charakterystyczne cechy uzębienia mlecznego?
6. Jakie są cechy charakterystyczna dla zębów stałych?
7. Jakie są różnice między uzębieniem mlecznym i stałym?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj ząb i zaznacz jego elementy składowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia informacje dotyczące budowy
narządu zębowego
2) wpisać posiadane dane na kartkę papieru,
3) korzystając z atlasu anatomicznego narysować ząb i zaznaczyć jego elementy składowe,
4) omówić swoją prace na forum grupy,
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Ćwiczenie 2
Wypisz cechy charakterystyczne dla uzębienia mlecznego i stałego.
Cechy uzębienia mlecznego Cechy uzębienia stałego
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat uzębienia
mlecznego i stałego,
2) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
3) wypisać charakterystyczne cechy dla uzębienia mlecznego i stałego na kartkę papieru,
4) omówić wykonaną pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Oznakuj na diagramie zęby stałe za pomocą systemu Haderupa.
Rysunek do ćwiczenia 3 [6]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat
znakowania uzębienia stałego,
2) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
3) oznaczyć na diagramie zęby stałe za pomocą systemu Haderupa.
4) przedstawić wykonaną pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Ćwiczenie 4
Oznakuj na diagramie przykładowy stan uzębienia pacjenta uwzględniając poszczególne
powierzchnie zęba.
Rysunek do ćwiczenia 4 [6]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat
znakowania, oceny uzębienia stałego,
2) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
3) oznaczyć na diagramie przykładowy stan uzębienia pacjenta z uwzględnieniem
powierzchni zębowych,
4) omówić wykonaną pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Ćwiczenie 5
Oznakuj na diagramie zęby mleczne za pomocą systemu Haderupa z poprawką
Allerhanda.
Rysunek do ćwiczenia 5 [6]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat
znakowania, uzębienia mlecznego,
2) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
3) oznaczyć na diagramie zęby mleczne za pomocą systemu Haderupa z poprawką
Allerhanda,
4) omówić wykonaną pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować dwupokoleniowość zębów?
ðð ðð
2) scharakteryzować budowę histologiczną zębów?
ðð ðð
3) określić charakterystyczne cechy zębów mlecznych?
ðð ðð
4) dokonać podziału morfologiczno-czynnościowego zębów?
ðð ðð
5) określić charakterystyczne cechy zębów stałych?
ðð ðð
6) określić cel znakowania zębów?
ðð ðð
7) wymienić stosowane systemy znakowania zębów?
ðð ðð
8) wyjaśnić na czym polega system znakowania zębów wg Haderupa,
z poprawkÄ… Allerhanda?
ðð ðð
9) omówić system znakowania zębów przyjęty przez FDI?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.5. Podstawowe czynności i procesy fizjopatologiczne narządu
żucia, stany patologiczne i choroby twardych tkanek zęba
4.5.1. Materiał nauczania
Skład narządu żucia:
1. Zęby ustawione w dwóch łukach.
2. Przyzębie z błoną śluzową.
3. Kości szczęki i żuchwy.
4. Stawy skroniowo-żuchwowe.
5. Układ nerwowo-mięśniowy.
6. Jama ustna.
7. Gruczoły jamy ustnej.
Narząd żucia u człowieka stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego. Bierze
on udział w pobieraniu pokarmów, żuciu, połykaniu pokarmów kształtowaniu mowy, określa
wygląd estetyczny, uczestniczy w wyrażaniu nastrojów i uczuć. W każdej czynności biorą
udział wszystkie elementy narządu żucia. Sterowanie odbywa się dzięki impulsom
powstającym w receptorach występujących w błonie śluzowej jamy ustnej i języka oraz
przyzębiu, w mięśniach i stawach skroniowo-żuchwowych.
Narząd żucia u człowieka stanowi zespół jednostek anatomicznych i czynnościowych,
które należy rozpatrywać zawsze w ich wzajemnej zależności. W prawidłowo
ukształtowanym narządzie żucia istnieje ścisła korelacja między wszystkimi jego elementami.
Funkcje narządu żucia:
 bierze udział w pobieraniu pokarmów,
 określa wygląd estetyczny,
 uczestniczy w wyrażaniu nastrojów i uczuć.
Zmiany w narządzie żucia związane z wiekiem:
Zmiany występują w komórkach jak i w istocie międzykomórkowej, co prowadzi do
pogorszenia się sprawności czynnościowej narządów. Zmiany te wywołują zaburzenia funkcji
mechanizmów, zapewniających stałość środowiska wewnętrznego organizmu .
Zmiany w błonie śluzowej występują po 50 roku życia i dotyczą:
 błony śluzowej, która staje się cieńsza, zanika, łatwo podlega uszkodzeniu,
 zmieszenia unaczynienia i gorszego przebiegu procesu gojenia,
 zmniejszeniu ulega liczba komórek w błonie śluzowej właściwej i podśluzowej a wzrasta
ilość włókien kolagenowych.
Zmiany w zgryzie powstają w wyniku działania sił wywierających przez układ
mięśniowy i często powtarzających się kontaktów z zębami przeciwstawnymi. Występuje:
- starcie brzegów bocznych siekaczy i guzków kłów.
- guzki zębów trzonowych i przedtrzonowych ulegają znacznemu starciu i obniżają się ich
korony,
- wypukłe powierzchnie styczne zębów sąsiadujących ze sobą z wiekiem ścierają się, co
powoduje przyleganie płaszczyznowe zamiast punktowego i skrócenie długości łuku
zębowego.
- poprzednie nachylenie zębów trzonowych dolnych, wskutek czego zmienia się przebieg
powierzchni zgryzowej.
- starzenie się stawu skroniowo-żuchwowego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
- w strukturach kostnych występują cechy osteoporozy,
- spłaszczenie powierzchni stawu skroniowo-żuchwowego co spowodowane jest
zwiększającą się z wiekiem utrata zębów. Powoduje to większe obciążenie stawu
w okresie zmniejszonej jego wydolności.
W wyniku stopniowej utraty uzębienia występują zaburzenia równowagi fizjologicznej,
które w pewnych granicach są kompensowane przez wzmożoną pracę pozostałych zębów.
Przyzwyczajenie do pobierania pokarmu bez udziału zębów prowadzi do nieprawidłowych
nawyków. Rozgniatanie pokarmu przez przyciskanie języka do podniebienia prowadzi do
przerostu mięśni języka co utrudnia posługiwanie się protezami.
Zmniejszone wydzielanie śliny może spowodować częściową lub całkowitą suchość jamy
ustnej. Brak śliny wpływa na utrzymanie protezy i komplikuje przeżuwanie i trawienie
pokarmu.
Utrata, ścieranie się i nadżerki naturalnych zębów mogą powodować ból, który może
wpływać na ilość i typ spożywanego pokarmu.
Nieprawidłowe odczuwanie smaku i pieczenie może mieć związek z suchością ust,
zaburzeniami hormonalnymi i brakiem witaminy B.
Zmiany w narządzie żucia spowodowane utratą zębów
Układ zębowy stanowi jedną całość, a naprężenia w łuku są wyrównywane przez
wzajemne rozłożenie sił między poszczególnymi zębami jednego łuku i antagonistami.
Po utracie zęba siły te prowadzą do przemieszczania się do wolnej przestrzeni sąsiadujących
z ubytkiem zębów i antagonistów. Mechanizm tych zmian związany jest z właściwościami
tkanki kostnej, która dzięki swojej komórkowej aktywności znajduje się w stanie ciągłej
przebudowy i reaguje żywo na bodz
ce fizjologiczne. Równocześnie w podeszłym wieku
współistnieją procesy zaniku i wytwarzania tkanki kostnej.
Przy większej liczbie utraconych zębów zwiększa się nasilenie zmian zachodzących
w obu łukach zębowych i w bezzębnych odcinkach wyrostków zębowych.
Przy rozległych brakach zębowych, zwłaszcza przy braku par zębów przeciwstawnych,
mogą nastąpić zmiany w układzie twarzy. Następuje pogłębienie zgryzu, odcinek nosowo-
bródkowy twarzy ulega skróceniu. Wskutek braku podparcia ze strony łuków zębowych
mięśnie policzków i warg stają się wiotkie, fałdy nosowo-wargowe pogłębiają się a kąciki ust
opuszczajÄ… .
Usunięcie zębów jest przyczyna przebudowy kości szczeki i żuchwy, która nie kończy się
wraz z zakończeniem procesu gojenia się rany poekstrakcyjnej. Dalsza przebudowa prowadzi
do znacznego zaniku wyrostka zębodołowego. Pamiętaj o różnicach w budowie wyrostków
zębodołowych u ludzi starszych.
W wyniku stopniowej utrat uzębienia występują zaburzenia równowagi fizjologicznej,
które w pewnych granicach są kompensowane przez wzmożoną pracę pozostałych zębów,
zwiększone wydzielanie gruczołów ślinowych gruczołów błony śluzowej żołądka
i dostosowanie się do nowych warunków błony śluzowej jamy ustnej, układu warg i języka.
Przyzwyczajenie do pobierania pokarmów bez udziału zębów prowadzi do
nieprawidłowych nawyków. Rozgniatanie pokarmu przez przyciskanie językiem do
podniebienia prowadzi do przerostu mięśni języka, co utrudnia posługiwanie się protezami.
Braki zębów wpływają niekorzystnie na wygląd estetyczny i utrudniają mowę.
Wszystkie te zmiany maja wpływ na stan psychiczny pacjenta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Stany patologiczne narządu żucia
Parafunkcje  są to czynności nawykowe nie związane z normalnym rozwojem i nie
służące żadnemu procesowi fizjologicznemu. Związane są z nieświadomą czynnością mięśni
całego układu stomatognatycznego.
Są to odruchy nabyte, które nie spełniają w danej chwili pożądanej czynności. Wyrażają
się one w postaci stereotypów ruchowych, których niezmiennie powtarza się szereg odruchów
mięśniowych.
Do parafunkcji powodujących zaburzenia czynnościowe narządu żucia zalicza się:
- zgrzytanie,
- niefunkcjonalne tarcie zębów,
- nawyki zgryzowe: przygryzanie warg, policzków, języka, gryzienie paznokci, fajki,
ołówków, itp.
Etiologia:
- podłoże nerwowe,
- przeszkody w zgryzie.
Na podłożu obu czynników wytwarza się nadmierne napięcie mięśni twarzy. Pobudzenie
układu nerwowego uaktywnia mięśnie żucia i prowadzi do podświadomych ruchów żucia.
Parafunkcje są przyczyna rozległych zmian, postępujących wskutek stałego przeciążenia
tkanek przyzębia. Gdy nadczynność nie może być skompensowana, w przyzębiu występują
ostre zmiany patologiczne związane z przeciążeniem. w stawach skroniowo-żuchwowych
w trakcie żucia pojawiają się bóle.
Choroby tkanek twardych zęba
1. Rozwojowe wady szkliwa: zmętnienie, nieprzejrzystość, hipoplazja szkliwa
(niedorozwój), hipoplazja układowa( pochodzenia ogólnoustrojowego).
2. Przebarwienie szkliwa  jest to pojawienie się nieprawidłowego zabarwienia,
niezgodnego z przyjętym wachlarzem barw i odcieni normalnego szkliwa.
3. Niecałkowity rozwój szkliwa  jest to genetyczne zaburzenie tkanki entodermalnej,
dotyczące uzębienia mlecznego i stałego. Cechuje się brakiem podatności na próchnice.
Szkliwo może być cieńsze na całej powierzchni, bądz
tylko w części zęba. Szkliwo jest
błyszczące, twarde, zwykle przebarwione na kolor żółtobrunatny.
4. Niecałkowity rozwój zębiny  zwany chorobą Capdeponta. Powstaje na skutek zaburzeń
tkanki mezodermalnej na tle genetycznym. Zmiany zębowe są obecne w zębach
mlecznych i stałych.
5. Urazowe uszkodzenia zębów (złamania, zwichnięcia i ich następstwa: patrycja, abrazja) 
zwichnięcie całkowite zęba występuje wówczas gdy ząb traci kontakt z zębodołem
6. Uszkodzenia fizyczne i chemiczne twardych tkanek zęba.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co wchodzi w skład narządu żucia?
2. Jakie znasz funkcje narządu żucia?
3. Jakie znasz zmiany morfologiczno-czynnościowe w narządzie żucia człowieka,
zachodzÄ…ce w procesie starzenia?
4. Jakie są najczęstsze stany patologiczne narządu żucia?
5. Jakie znasz choroby tkanek twardych zęba?
6. W jaki sposób zróżnicujesz choroby tkanek twardych zęba?
7. Co to sÄ… parafunkcje i jaka jest ich etiologia?
8. Jakie znasz stany patologiczne narządu żucia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie poradnika dla ucznia, opisz charakterystyczne cechy chorób tkanek
twardych zęba.
Choroby Cechy
Rozwojowe wady szkliwa
Przebarwienie szkliwa
Niecałkowity rozwój szkliwa
Niecałkowity rozwój zębiny
Urazowe uszkodzenia zębów
Uszkodzenia fizyczne i chemiczne
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.5. poradnika dla ucznia, informacje na temat chorób
tkanek twardych zęba,
2) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
3) wypisać najważniejsze cech charakterystycznych dla chorób tkanek twardych zęba
z poradnika dla ucznia,
4) omówić pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Ćwiczenie 2
Na podstawie poradnika dla ucznia, punkt 5.1 oraz dostępnej literatury wyjaśnij zjawisko
parafunkcji. W karcie pracy przedstaw rodzaje parafunkcji podaj propozycje możliwych
działań profilaktycznych.
Karta ćwiczenia
Rodzaj parafunkcji Możliwe działania profilaktyczne
1.
2.
3.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać treść z poradnika i literatury,
2) zaprezentować pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Na podstawie Poradnika dla ucznia, opisz budowę i funkcje narządu żucia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.5. poradnika dla ucznia, informacje na temat składu
i funkcji narządu żucia,
2) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
3) omówić prace na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić choroby twardych tkanek zęba?
ðð ðð
2) scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia?
ðð ðð
3) omówić skład narządu żucia?
ðð ðð
4) scharakteryzować zmiany morfologiczno-czynnościowe organizmu
człowieka, zachodzące w procesie starzenia?
ðð ðð
5) wymienić zmiany w narządzie żucia spowodowane utratą zębów?
ðð ðð
6) rozróżnić choroby twardych tkanek zęba?
ðð ðð
7) scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
4.6. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów
4.6.1. Materiał nauczania
Próchnica zębów
Przyczyny powstawania próchnicy zębów:
1. Obecność węglowodanów w środowisku jamy ustnej:
a) nie wszystkie węglowodany są jednakowo szkodliwe. Najbardziej próchnicotwórczo
działają małocząsteczkowe węglowodany, głównie jedno- i dwucukry. Najmniej
próchnicotwórcza jest laktoza,
b) cukry w postaci stałej, kleistej są bardziej szkodliwe niż w postaci rozpuszczonej,
gdyż dłużej pozostają w jamie ustnej i łatwiej przylepiają się do zębów,
c) przyjmowanie cukrów między posiłkami działa bardziej szkodliwie niż podczas
posiłków,
d) próchnicotwórczość pożywieni zależy nie tylko od ilości zawartych w nim cukrów
małocząsteczkowych, ale przede wszystkim od częstości ich przyjmowania
i długości okresu, w którym cukier przebywający w jamie ustnej jest trawiony,
e) próchnicotwórcze cukry są szkodliwe tylko wtedy, kiedy znajdują się
w bezpośrednim kontakcie z powierzchnia szkliwa.
2. Obecność drobnoustrojów w płytce bakteryjnej.
Drobnoustroje kwasotwórcze stanowią jedno z najistotniejszych ogniw w etiologii
próchnicy.
3. Rola drobnoustrojów w procesie próchnicotwórczym.
a) odwapniają szkliwo i zębinę,
b) wywołują próchnicę niewyrzniętych zębów,
c) antybiotyki, wśród nich penicylina, powodują zmniejszenie przyrostu i zwolnienie
postępu zmian próchniczych.
Bakterie tworzą na powierzchni zębów nalot, zwany płytka nazębną lub bakteryjną.
Osadzaniu się płytek na powierzchni szkliwa sprzyja:
- zwolniony przepływ śliny, jej lepkość i gęstość,
- brak oczyszczającego działania pokarmów,
- brak funkcji żucia.
Drobnoustroje spotykane w płytce nie są dokładnym odbiciem flory bakteryjnej śliny.
W płytkach nazębnych najczęściej znajdują się drobnoustroje: Streptococcus, Neisseria
i Veillonella. Drobnoustroje płytki wytwarzają kwasy z węglowodanów, które mogą być
pochodzenia pokarmowego, bakteryjnego i gruczołowego (ślinowego).
Na wytwarzanie kwasów w płytce decydujący wpływ ma stałe dostarczanie cukrów.
Najpierw przez bakterie są zużyte cukry pochodzenia pokarmowego. Jeśli ich zabraknie
np. w nocy, to bakterie mogą rozkładać nawet węglowodany pochodzenia ślinowego.
Bakterie płytki mogą też syntetyzować z cukrów prostych wielocukier  amylopektynę  typu
glikogen, aby ją w odpowiednim czasie znowu rozłożyć i przerobić na kwasy.
Synteza tych wielocukrów w płytce przebiega wewnątrz komórek bakteryjnych,
okresowo, w zależności od dostarczenia małocząsteczkowych cukrów, a przede wszystkim
jedno i wielocukrów. Rozkład wielocukrów rozpoczyna się wewnątrzkomórkowo natychmiast
po przerwaniu ich dostarczania. StanowiÄ… one rezerwÄ™ substratu oraz energii dla bakterii
kwasotwórczych. Ich synteza i rozkład są szczególnie nasilone u osób z próchnicą czynną,
a mechanizm ten odgrywa rozstrzygającą rolę w etiologii próchnicy.
Sama zdolność kwasotwórcza bakterii nie może być więc wskaz
nikiem ich działania
próchnicotwórczego. Istotna jest zdolność syntetyzowania wielocukrów. Bakteryjne płytki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
maja też zdolność syntetyzowania wielocukrów także poza komórką. Stanowią one zapas
cukru oraz mogą ułatwić przyklejanie się bakterii do powierzchni zęba, czyli tworzenie się
płytki.
Wrażliwość powierzchni szkliwa
Prawidłowa mineralizacja twardych tkanek zęba wymaga przede wszystkim dostarczenia
soli Ca i P. Wpływ na wapnienie maja witaminy A, C, D oraz enzymy, głównie fosfataza
zasadowa. Stan niedoboru soli mineralnych i witamin, zaburzenia ich wchłaniania
i przyswajania mogą zakłócać procesy mineralizacji szkliwa i zwiększać jego wrażliwość na
działanie kwasów.
Wyróżniamy :
- niedorozwój szkliwa dziedziczny,
- niedorozwój szkliwa wrodzony,
- niedorozwój szkliwa nabyty np. w następstwie krzywicy, tężyczki, biegunki
noworodków.
Do próchnicy mogą usposabiać także zmiany szkliwa niedostrzegalne gołym okiem,
powstające w następstwie zaburzeń gospodarki mineralnej.
Szczególną rolę w procesach mineralizacji odgrywają związki fluoru, które są w stanie
uodpornić szkliwo na działanie kwasów, zmieniając strukturę apatytów. Liczne obserwacje
wskazują także na role innych pierwiastków śladowych wpływających na zmniejszenie
wrażliwości powierzchni szkliwa (stront, selen, molibden, wanad).
Podział próchnicy
1. Próchnica początkowa.( plama próchnicowa).
2. Próchnica powierzchowna.
3. Próchnica średnia.
4. Próchnica głęboka.
Ze względu na przebieg próchnice zębów dzielimy na: ostrą, przewlekłą, podostrą
i powikłaną.
Punktowa klasyfikacja próchnicy w zależności od jej zaawansowania: (D: decay 
próchnica)
- D1  zmiana w szkliwie, bez naruszenia jego powierzchni odpowiada próchnicy
poczÄ…tkowej;
- D2  zmiana w szkliwie z niewielkim ubytkiem  odpowiada próchnicy powierzchownej;
- D3  zmiana w obrębie zębiny z ubytkiem tkanek lub bez ubytku  odpowiada próchnicy
średniej;
- D4  zmiana sięgająca miazgi  odpowiada próchnicy głębokiej.
Profilaktyka próchnicy zębów
Rodzaje profilaktyki
1. Profilaktyka masowa (zbiorowa, bierna):
- odbywa się najczęściej bez naszej wiedzy i bez naszego udziału. Polega na
stosowaniu związków fluoru, zarówno w wodzie do picia, jak i w produktach
żywnościowych. Forma zapobiegania masowego jest także stomatologiczna oświata
zdrowotna .
2. Profilaktyka indywidualna (osobnicza, czynna).
- polega na czynnym uczestnictwie pacjenta w określonych zabiegach
profilaktycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Obejmuje:
- odpowiednia dietÄ™,
- higienę uzębienia i jamy ustnej,
- stosowanie preparatów fluoru metodą tabletkową lub metodami kontaktowymi,
- powlekanie powierzchni zębowych warstwami izolacyjnymi (laki szczelinowe),
- stosowanie preparatów usuwających płytkę nazębną lub zmieniających jej metabolizm
np. chlorchksydyna,
- zapobieganie chorobom wieku dziecięcego,
- częste wizyty w gabinecie stomatologicznym w celu badania kontrolnego.
Jak ograniczyć szkodliwe działanie węglowodanów?
1. Słodycze należy spożywać 3 4 razy w tygodniu i starać się jeść je szybko, aby jak
najkrócej przebywały w jamie ustnej. Mniej szkodliwe są słodycze w postaci płynnej.
Najlepiej zjadać słodycze raz w tygodniu w dowolnej ilości.
2. Unikać jedzenia słodyczy miedzy głównymi posiłkami, zwłaszcza bezpośrednio przed
snem. Powinno się je spożywać jako dodatek do posiłku zasadniczego (śniadanie, obiad,
kolacja), a potem dokładnie wyszczotkować zęby lub wypłukać przynajmniej jamę ustna
bÄ…dz
zjeść twardy owoc lub warzywo.
3. Znacznie korzystniej jest zjeść jednorazowo większą porcję słodyczy niż spożywać je
małymi porcjami.
4. Skuteczne leczenie próchnicy kwitnącej wymaga dużej modyfikacji diety. Przez dłuższy
czas nie powinno się spożywać cukrów w jakiejkolwiek postaci (słodycze, owoce, soki
owocowe), a także preparaty witaminowe, leki doustne, syropy.
Odmianą próchnicy kwitnącej u niemowląt i małych dzieci jest tzw. próchnica
butelkowa. Narażone na nią są dzieci, które zasypiają z butelką z mlekiem lub innymi
ocukrzonymi płynami. Opisano ją także u dzieci karmionych piersią  na żądanie , lub takich,
które otrzymywały smoczki maczane w cukrze, miodzie czy syropie. Podczas snu ślinianki
znacznie ograniczają spożycie śliny i obecność słodkiego płynu w jamie ustnej stwarza
wysoce próchnicotwórcze środowisko.
Zapobieganie próchnicy butelkowej jest związane z prawidłową opieka rodziców, ich
wiedzą na temat pielęgnacji jamy ustnej dziecka i sposobu jego odżywiania. Należy
wyeliminować karmienie dzieci butelką ze słodkim płynem(stopniowo, rozcieńczając
zawartość butelki wodą i ograniczając ilość dodatkowego cukru w ciągu 2 3 tygodni).
W profilaktyce próchnicy dużą rolę odgrywa właściwa higiena jamy ustnej, czyli higiena
błony śluzowej i zębów.
Ważne w profilaktyce są:
1. Skuteczne sposoby oczyszczania zębów:
- szczotkowanie zębów,
- płukanie jamy ustnej,
- spożywanie pokarmów oczyszczających.
Ważne właściwości skutecznych past do zębów.
- zwiększa odporność zębów na próchnicę,
- wpływa dodatnio na dziąsła,
- zapobiega odkładaniu się miękkich i twardych złogów nazębnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Pasta do zębów powinna zawierać różne ważne składniki m.in.:
- środki ścierne,
- środki pieniące,
- środki smakowo-zapachowe,
- zagęstniki,
- środki biologiczne czynne: substancje hamujące rozwój kamienia nazębnego, substancje
znoszące nadwrażliwość szyjek zębowych, ekstrakty roślinne i substancje działające
przeciwzapalnie, substancje działające profilaktycznie,
- środki konserwujące i bakteriostatyczne.
2. Poprawna metoda oczyszczania zębów:
a) metoda ruchów okrężnych Fonesa  polecana dla dzieci i młodzieży.
b) metoda ruchów obrotowych ( wymiatania, roll, tzw. metoda dziąsło ząb).
c) metoda Bassa  zalecana dla dorosłych. Zaletą tej metody czyszczenia jest usuwanie
płytki bakteryjnej nie tylko z powierzchni zęba, ale i kieszonek dziąsłowych.
d) metoda Hirschfelda  polega na wykonywaniu szczotka na zębach ruchów
przypominających piłowanie.
e) metoda Bella tzw. fizjologiczna  szczotka ustawiona prostopadle do powierzchni
czyszczenia zębów, jest przesuwana pionowo z dołu ku górze,czyli od brzegu
siecznego w kierunku dziąsła. Stosowanie tej metody może uszkadzać tkanki
miękkie i odsłonić szyjki zębowe.
f) metoda ruchów przypadkowych (poziomych) tzw. metoda szorowania 
nieskuteczna, ale niestety często stosowana. Szczotkując zęby w ten sposób nie
można dokładnie oczyścić przestrzeni międzyzębowych, a jedynie wypukłe
powierzchnie zębów. Jest nieskuteczna, wręcz szkodliwa; poziome szczotkowanie
powoduje wypchniecie nalotów nazębnych do przestrzeni międzyzębowych, może
przyczyniać się do obnażenia korzenia zębowego lub uszkodzenia szkliwa.
g) osoby z chorobami przyzębia powinny stosować tzw. metody profilaktyczno-
lecznicze pełniące jednocześnie funkcję higieniczną i leczniczą (masaż dziąseł)
zaliczamy do nich:
h) metodę Chartersa  to metoda skutecznego masowania dziąseł wykonywanego
w nastÄ™pujÄ…cy sposób: szczotkÄ™ ukÅ‚ada siÄ™ poziomo, po kÄ…tem 45°,w okolicy szyjki
zęba, tak aby włosie leżało częściowo na dziąśle, a częściowo na koronie zęba,
zawsze skierowane do brzegu siecznego lub powierzchni żującej. Szczotką należy
wykonywać lekkie, precyzyjne ruchy wibrujące (drgająco-okrężne),przyciskające
szczotkę do dziąsła. Po kilku ruchach zwalnia się nacisk szczotki na chwilę,aby krew
ponownie napłynęła do dziąsła.
i) metodę Stillmanna. Polega ona szczotkowaniu dziąseł w następujący sposób:
szczotkÄ™ ukÅ‚ada siÄ™ pod kÄ…tem 45°,ale odwrotnie niż w metodzie Chartersa, gdyż
skierowana włosiem do wierzchołka korzenia. Szczotka jest przyciśnięta do dziąsła
i następnie wywijana w kierunku brzegów siecznych (powierzchni żujących),
z jednoczesnym ruchem poprzecznie wibrującym. Wibracja powinna być mocna, ale
jednocześnie o niewielkiej amplitudzie.
Likwidacja przykrego zapachu z ust; jego przyczyny są najczęściej miejscowe:
a) nalot na powierzchni języka,
b) zaleganie płytki bakteryjnej w przestrzeniach międzyżebrowych,
c) stany zapalne przyzębia,
d) zmniejszone wydzielanie śliny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
Sposoby likwidacji przykrego zapachu z ust :
- codzienne oczyszczanie powierzchni grzbietowej języka przy użyciu szczotki i pasty do
zębów,
- oczyszczaniu zębów i przestrzeni międzyzębowych,
- stosowanie środków o działaniu przeciwbakteryjnym, zawierających cynk,
- regularne usuwanie kamienia nazębnego,
- u osób ze zmniejszonym wydzielaniem śliny można stosować w celu profilaktycznym
sztuczną ślinę w płynie lub w żelu,
- stosowanie profilaktyczne preparatów w postaci drażetek chlorofilowych do płukania lub
tabletek zawierajÄ…cych cynk.
Fluorkowa profilaktyka próchnicy
Fluor jest pierwiastkiem chemicznym, należącym do grupy chlorowców. Jest gazem
o żołtawozielonkawej barwie i silnym zapachu .najczęściej występuje jako fluorek sodu, który
ma postać przezroczystych lub matowych kryształów w kształcie sześcianów. Fluor
zapobiega próchnicy zębów. Pierwiastek ten działa zarówno na szkliwo, jak
i wielokierunkowo na bakterie płytki nazębnej. Profilaktyka fluorkowa dzieli się na:
endogennÄ… (bierna, masowa) i egzogennÄ… (czynnÄ…, indywidualnÄ…, kontaktowÄ…).
Profilaktyka fluorkowa endogenna. Do metod endogennych zaliczamy:
- fluorkowanie wody wodociÄ…gowej,
- fluoryzacja tabletkowa,
- fluorkowanie produktów spożywczych.
W ten sposób zawarty w ślinie lub w wodzie do picia fluor przedostaje się do płynów
tkankowych, które działają na niewyrznięty zawiązek zęba, z drugiej zaś strony, przez
bezpośredni kontakt w jamie ustnej, wpływają na zęby już wyrznięte.
Profilaktyka fluorkowa egzogenną to inaczej fluoryzacja kontaktowa, której istotą jest
wzbogacanie szkliwa we fluor podczas bezpośredniego kontaktu związków tego pierwiastka
z powierzchnią wyrzniętego już zęba. Skuteczność fluoryzacji kontaktowej zależy od: wieku
pacjenta, stopnia rozwoju zęba, rodzaju stosowanego związku chemicznego z fluorem,
stężenia fluoru w stosowanym roztworze, jego pH, metody fluoryzacji, liczby zabiegów
i solidności ich wykonania.
Znane są trzy zasadnicze sposoby miejscowego stosowania związków fluoru w celach
profilaktycznych:
- pędzlowanie lub wcieranie żeli, roztworów fluorków oraz lakierów fluorkowych.
- szczotkowanie zębów żelami lub roztworami albo płukanie jamy ustnej roztworami
fluorków,
- indywidualne stosowanie do czyszczenia zębów roztworów fluorków,zawierających
związki fluoru o bardzo małym stężeniu.
Inne metody fluoryzacji kontaktowej:
- jonoforeza fluorowa  polega ona na wbudowywaniu jonów fluorkowych do twardych
tkanek zęba za pomocą prądu stałego o małym natężeniu. Wskazana jest w szczególnie
ostrej próchnicy, nadwrażliwości szyjek zębowych oraz patologicznym uszkodzeniu
szkliwa pochodzenia niepróchnicowego,
- aligatory  mogą nimi być łyżki stosowane do jonoforezy fluorowej, łyżki wyciskowe do
żuchwy. Są one wykonywane z tworzywa sztucznego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
- laki fuorkowane  stosowane w przypadku konieczności opanowania próchnicy bruzd
i dołków. W skład fluorkowych laków szczelinowych wchodzą najczęściej aminofluorki,
połączone z organiczną żywicą, polimeryzująca pod wpływem działania katalizatora
chemicznego, promieni nadfioletowych lub światła widzialnego,
- gumy do żucia z fluorem,
- fluorkowane nici dentystyczne.
Postępowanie profilaktyczne w grupach wysokiego ryzyka próchnicy
W przypadku potwierdzonego wysokiego ryzyka próchnicy postępowanie powinno być
ukierunkowane na zwalczanie ujawnionych czynników, odpowiedzialnych za ryzyko.
Postępowanie profilaktyczne u osób z wysokim ryzykiem próchnicy powinno zawierać
następujące elementy:
- szczegółowy instruktaż dietetyczny i higieniczny, z odpowiednia motywacją i kontrola
skuteczności,
- profesjonalne mechaniczne oczyszczanie zębów, kontrola płytki bakteryjnej,
- miejscowe aplikacje żelu fluorkowego, a najlepiej lakieru fluorkowego,
- zastosowanie laku szczelinowego we wszystkich zębach trzonowych i przedtrzonowych,
- wykonywanie testów ślinowych co 6 miesięcy.
Największą rolę w programach profilaktycznych odegrały:
- dostępność i codzienne stosowanie fluorków, głównie w pastach do zębów,
- dostępność opieki stomatologicznej i częste z niej korzystanie,
- wzrost świadomości zdrowotnej społeczeństw w wyniku promocji zdrowia i działalności
oświatowo-zdrowotnej,
- podejście zapobiegawcze zespołów stomatologicznych.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiesz pod pojęciem próchnicy zębów?
2. Jakie znasz przyczyny powstawania próchnicy?
3. Jaką rolę w procesie próchnicotwórczym odgrywają drobnoustroje?
4. Jakie są znane rodzaje próchnicy?
5. Co zawiera 4-punktowa klasyfikacja próchnicy?
6. Jakie są rodzaje profilaktyki próchnicy zębów?
7. Jak można ograniczyć szkodliwe oddziaływanie węglowodanów?
8. Jakie znasz skuteczne metody oczyszczanie zębów?
9. W jaki sposób można zlikwidować nieprzyjemny zapach z ust?
10. Jakie znasz metody oczyszczania zębów s stosowane w profilaktyce fluorkowej?
11. Jakie są założenia postępowania profilaktycznego w grupach wysokiego ryzyka
próchnicy?
12. Na czym polega profilaktyczne działanie fluoru?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia 4.6 wypisz najczęstsze przyczyny
powstawania próchnicy zębów u dzieci oraz podstawowe zasady jej profilaktyki. Opracuj
zalecenia dla dzieci istotne w profilaktyce próchnicy zębów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) wypisać z poradnika dla ucznia, istotne informacje,
3) opracować najważniejsze zalecenia profilaktyczne,
4) zaprezentować pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 papier formatu A4,
 przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Odpowiedz na następujące pytania:
1) Czy czyścisz zęby co najmniej 2 3 razy dziennie?
2) Czy czyścisz zęby po śniadaniu?
3) Czy czyścisz zęby co najmniej 2 minuty?
4) Czy zawsze kładziesz się spać z wyczyszczonymi zębami?
Spróbuj odnalez
ć argumenty uzasadniające czynności (działania) wymienione w każdym
pytaniu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.6. poradnika dla ucznia, informacje na temat higieny
jamy ustnej i zębów w profilaktyce próchnicy,
2) odpowiedzieć szczerze sobie na pytania zawarte w ćwiczeniu,
3) dobrać się w 2 3 osobowy zespół i wspólnie odnalez
ć argumenty uzasadniające
czynności wymienione w pytaniach,
4) zapisać wyniki swojej pracy na arkuszu papieru w sposób przejrzysty i czytelny według
następującego schematu.
Jak jest? Jak powinno być?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
Dlaczego jest jak jest? Wnioski( co należy zmienić?)
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 arkusz papieru,
 papier formatu A4.
Ćwiczenie 3
Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia (rozdział 4.6.), wypisz
i scharakteryzuj znane Tobie rodzaje profilaktyki próchnicy zębów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać odpowiedni fragment rozdziału materiału nauczania,
2) wypisać istotne zagadnienia z poradnika dla ucznia, na kartkę,
3) zaprezentować efekt pracy na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 arkusz papieru,
 papier formatu A4.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić przyczyny próchnicy zębów?
ðð ðð
2) dokonać podziału próchnicy zębów?
ðð ðð
3) przedstawić i omówić rodzaje profilaktyki zębów?
ðð ðð
4) opracować konspekt zajęcia edukacyjnych związanych z profilaktyką
próchnicy zębów u dzieci?
ðð ðð
5) przeprowadzić zajęcia z zakresu profilaktyki próchnicy zębów
skierowane do różnych grup wiekowych pacjentów gabinetu?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
4.7. Etiologia i profilaktyka chorób przyzębia
4.7.1. Materiał nauczania
Przyzębie jest częścią składową narządu żucia. Dzieli się na przyzębie brzeżne
i wierzchołkowe. W skład przyzębia brzeżnego wchodzą tkanki stykające się w obrębie szyjki
zęba: dziąsło, ozębna, okostna i kość wyrostka zębowego.
W skład przyzębia włączony jest też cement korzeniowy (kostniwo)powlekający korzeń
zęba.
Choroby przyzębia (periodontopatie)  to ogólna nazwa grupy schorzeń tkanek
miękkich i twardych, otaczających zęby i stanowiących miejsce ich osadzania. Ze względu na
częstość ich występowania i skutki, jakie powodują zalicza się je do grypy chorób
społecznych.
Zagrożenia dla tkanek przyzębia:
1. Złogi nazębne miękkie niezmineralizowane: nabyta osłonka zębowa, płytka nazębna
(bakteryjna),biały nalot, resztki pokarmowe, przebarwienia, czarny osad.
2. Złogi nazębne twarde zmineralizowane: kamień nazębny naddziąsłowy i poddziąsłowy.
Etiologia chorób przyzębia
Wszystkie choroby przyzębia są pochodzenia bakteryjnego, gdyż początkowe objawy
powstają w wyniku obecności bakterii płytki nazębnej i dziąsłowej. Bakterie wywołujące
choroby przyzębia pochodzą zwykle z jamy ustnej.
Skład płytki bakteryjnej nazębnej jest bardzo zróżnicowany:
- glikoproteiny śliny,
- bakterie.
Fazy rozwoju płytki bakteryjnej:
I. faza: 1 2 dni (przewaga Gramm  dodatnich ziarniaków i pałeczek).
II. faza: pojawianie się Gramm  ujemnych ziarniaków, pałeczek nitkowatych
i wrzecionowatych.
III. faza: dojrzewanie; po 7 dniach 100 300 mln. drobnoustrojów /1 g masy płytki.
Bakterie zawarte w płytce wywierają działanie zapaleniotwórcze. Jest to działanie
bezpośrednie jak i pośrednie. Działanie bezpośrednie polega na wydzielaniu przez bakterie
toksyn, enzymów i innych produktów, które rozpuszczają tkanki przyzębia, zatruwają je
i niszczą. Bakterie same nie wnikają do tkanek dziąsła, ale wysyłają wiele substancji
wyzwalających zapalenie. Enzymy trawiące podstawowe składniki nabłonka i tkanki łącznej
torują drogę innym szkodliwym czynnikom. Należą do nich enzymy: hialuronidazy
i kolageznazy. Niektóre frakcje bakteryjne działają chemotaktycznie, przywołując leukocyty
i inne komórki. W ten sposób gromadzi się naciek zapalny. Z błony komórkowej niektórych
bakterii wyzwalają się też endotoksyny, które uczynniają tzw. mediatory tkankowe zapalenia
t.j.: histamina, serotonina i inne. Bakterie zlokalizowane w płytce zaburzają również obronę
immunologiczną gospodarza, osłabiając jego reakcje.
Bakterie mogą upośledzać działaniem mechanizmy obrony naturalnej jak i odporności
nabytej. Stwierdzono także miejscowy wpływ czynników uwalnianych z dymu tytoniowego
na m.in. destrukcję kości.
Ciężkość zapaleń zależy od masy płytki, czyli ilości drobnoustrojów, oraz ich
zjadliwości, a także od odporności organizmu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
W etiopatogenezie chorób przyzębia na pewno najistotniejszą rolę odgrywa płytka
bakteryjna oraz kamień nazębny, wadliwe wypełnienia, zwłaszcza przy szyjkach zębów, oraz
uzupełnienia protetyczne.
Traumatyzują one tkanki przyzębia, a przede wszystkim ułatwiają gromadzenie się płytki
bakteryjnej i utrudniają samooczyszczanie okolicy przyzębia. W patogenezie tych chorób
pewną rolę odgrywają też:
- niektóre wady rozwojowe tkanek miękkich jamy ustnej (nieprawidłowo przyczepione
wędzidełka warg, zwężenie strefy dziąsła zębodołowego lub jego ścieczenie),
- czynniki urazowe, wynikajÄ…ce z tzw. zgryzu urazowego(wady zgryzu, niedopasowane do
zgryzu wypełnienia i uzupełnienia zębowe), sprzyjają postępowi choroby w głąb,
- czynniki ogólnoustrojowe ( czynniki biologiczne),które determinują odpowiedz
, czyli
odporność tkanek gospodarza na działanie zarówno czynników bakteryjnych, jak i
urazowych. Do czynników ogólnoustrojowych, determinujących odporność lub
podatność przyzębia na działanie wspomnianych czynników szkodliwych należą:
niedobór białek i witamin, zaburzenia hormonalne, genetyczne i enzymatyczne, choroby
przewlekłe, upośledzające przemianę materii organizmu.
Podział chorób przyzębia
1. Zapalenie dziąsła to proces zapalny tkanki miękkiej otaczającej ząb, który nie obejmuje
jeszcze tkanek głębokich leżących pod dziąsłem. Charakteryzuje się zaczerwienieniem
dziąsła i gotowością do krwawienia, czasem samoistnego. Jest stanem chorobowym
odwracalnym. Może mieć charakter zaplenia nieżytowego, rozrostowego z kieszonkami
rzekomymi, wrzodziejÄ…cego, ziarninowego.
2. Zapalenie przyzębia lub destrukcyjna choroba przyzębia  dotyczy nie tylko dziąsła, ale
i głębszych tkanek, gdzie z powodu dowierzcholkowego wędrowania przyczepu
nabłonkowego powstają patologiczne kieszonki przyzębne. Jednocześnie następuje utrata
przyczepu łącznotkankowego i kości wyrostka zębodołowego szczeki lub żuchwy. Jeśli
choroba postępuje, to do objawów zapalnych dołącza się rozchwianie zębów i ich utrata.
W patologicznych kieszonkach może gromadzić się wysięk surowiczy lub ropny. Mogą
też powstać ropnie przyzębne. Zapalenie przyzębia rozwija się zawsze z zapalenia
dziąsła. Choroby przyzębia mogą także przebiegać początkowo bez wyraz
nego stanu
zapalnego. Powstają wtedy obnażenia korzeni zębów, czasem w obrębie większości lub
wszystkich zębów. Towarzyszy im wówczas przykra nadwrażliwość szyjek tych zębów.
Czasem zapalenie przyzębia może przebiegać gwałtownie prowadząc już w młodszym
wieku do utraty zębów (zapalenia agresywne).
Zapalenia przyzębia dzielimy na:
- przewlekłe,
- agresywne,
- w przebiegu chorób ogólnych.
Zapalenie dziąseł lub przyzębia trwające dłużej, może stanowić ognisko zakażenia dla
całego ustroju (podobnie jak zmiany wierzchołkowe zębów).
Wrzodziejące zapalenie dziąseł  objawy:
- żywokrwawiące owrzodzenie umiejscowione na szczycie brodawki i brzegu dziąsła.
Wskaz
niki chorób przyzębia
Jest ich wiele i reprezentują różny stopień dokładności i przydatności. Służą do
określenia częstości i nasilenia intensywności tych chorób.
WHO zaleca trzystopniową ocenę stanu przyzębia oparta na danych z przeglądu jamy
ustnej, dokonanego za pomocÄ… lusterka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
1. Brak zmian  0.
2. Zapalenie dziąsła  1.
3. Zapalenie przyzębia  2.
Bardzo rozpowszechnione do badań klinicznych i epidemiologicznych są wskaz
niki:
- wskaz
nik dziąsłowy wg. Loe i Silnessa,
- wskaz
nik chorób przyzębia wg. Russella.
W praktyce często stosowany jest także grupowy wskaz
nik potrzeb leczniczych
przyzębia (CPITN). Przyzębie bada się specjalnym kalibrowanym zgłębnikiem, zakończonym
kuleczka o średnicy 0,5 mm. Strefa głębokości kieszonki od 3,5 mm do 5,5 mm jest
oznaczona na czarno, w celu ułatwienia odczytu.
Podczas badania rejestruje się trzy zasadnicze objawy choroby w przyzębiu:
- krwawienie podczas zgłębnikowania,
- kamień nazębny pod- i naddziąsłowy,
- patologiczne kieszonki dziąsłowe głębokości 3,5 5,5 mm oraz głębsze 6 mm i więcej.
Kod objawów chorobowych i potrzeby lecznicze wg wskaz
nika periodontologicznych
potrzeb leczniczych  CPITN.
Kod objawów chorobowych Kategoria potrzeb leczniczych
0  zdrowe przyzębie
1  krwawienie z dziąseł po I. Instruktaż higieny jamy ustnej
delikatnym zgłębnikowaniu
2 kamień nazębny nad-
i poddziąsłowy, nawisające II. Instruktaż higieny jamy ustnej. Skaling nad-
brzegi wypełnień i koron i poddziąsłowy oraz usuniecie nawisów wypełnień i koron
przy brzegu dziąsła.
3 kieszonki dziąsłowe od
3,5do5,5mm III. Instruktaż higieny jamy ustnej. Skaling nad-
4  kieszonki dziąsłowe od i poddziąsłowy oraz usuniecie nawisów wypełnień i koron
6mm przy brzegu dziąsła. Leczenie kompleksowe.
Badanie jednej osoby omawianym wskaz
nikiem trwa 1 2 min. Potrzeby lecznicze mogÄ…
być wyrażone odsetkiem osób w każdej kategorii potrzeb leczniczych lub średnimi liczbami
sekstantów z poszczególnymi potrzebami leczniczymi.
Profilaktyka chorób przyzębia obejmuje:
1. Badanie i ustalenie planu profilaktyczno-leczniczego.
2. Poinstruowanie (wraz z motywacją) pacjenta (grupy osób) o konieczności
systematycznego utrzymywania prawidłowej higieny jamy ustnej.
3. Stosowanie profilaktycznych zabiegów profesjonalnych w poradni(gabinecie).
4. Ewentualne stosowanie środków chemicznych lub farmakologicznych.
Ustalenie planu profilaktyczno-leczniczego
Odbywa siÄ™ u danego pacjenta po badaniu przez lekarza stomatologa. Badanie to
powinno dostarczyć informacji o stanie higieny jamy ustnej i przyzębia. Najlepiej jeśli
wynikajÄ… one z zastosowania wskaz
nika potrzeb leczniczych przyzębia.(CPITN).zadania
profilaktyczne realizuje higienistka stomatologiczna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
Profilaktyka ma na celu nie tylko zapobieganie chorobie ale także zatrzymanie jej
postępu.
Cele zapobiegania chorobom przyzębia:
- utrzymanie zębów na całe życie,
- utrzymanie czynności narządu żucia,
- eliminacja bólu i dolegliwości związanych z niesprawnym uzębieniem.
Profilaktyka pierwotna chorób przyzębia obejmuje:
- oświatę zdrowotną skierowana na poprawę warunków higienicznych jamy ustnej,
- program żywieniowy, który pozwoli podnieść jakość wyżywienia,
- okresowe badania stomatologiczne, których celem jest zapobieganie występowaniu
zapaleń dziąseł.
Dotyczy osób ze zdrowym przyzębiem ( dzieci i młodzież).
Profilaktyka wtórna chorób przyzębia obejmuje :
- specyficzną oświatę zdrowotna ukierunkowana na szczególnie skuteczne metody
zwalczania płytki bakteryjnej i korekty nieprawidłowych nawyków higienicznych,
- okresowe badania wybranych pacjentów, w indywidualnie ustalonym czasie od
2 miesięcy do 1 roku, w celu kontroli zabiegów higienicznych i leczenia wczesnych
zmian próchniczych i w przyzębiu., przeprowadzenia koniecznych zabiegów
chirurgicznych. Oprócz badania klinicznego zalecane jest skriningowe badanie rtg,
szczególnie młodzieży po12 roku życia, w celu ujawnienia ukrytej próchnicy,
nieprawidłowych wypełnień i rozpoczynających się ubytków kości.
Dotyczy już wybranych osób z wczesnymi objawami chorób przyzębia. Ukierunkowana
jest przede wszystkim na zapobieganie dalszemu postępowi choroby.
Profilaktyka trzeciorzędowa chorób przyzębia obejmuje:
- kontrolę osiągniętych wyników,
- zapobieganie dalszemu postępowi choroby,
- zapobieganie możliwym powikłaniom, związanym z nie dającymi się usunąć objawami
lub skutkami choroby,
- specyficzną oświatę zdrowotną uzależnioną od aktualnego stanu choroby, ze zwróceniem
uwagi na szkodliwość nie tylko płytki bakteryjnej nazębno-dziąsłowej, ale i gromadzącej
się na uzupełnieniach protetycznych.
Dotyczy pacjentów leczonych z powodu chorób przyzębia. Ukierunkowana jest na
zminimalizowanie ujemnych skutków choroby, a także i leczenia .
Wymogi profilaktyczne w stosunku do pacjenta
1. Racjonalne odżywianie ze szczególnym uwzględnieniem :
- składu pożywienia zawierającego wartościowe białka, witaminy, sole mineralne,
- zapotrzebowania energetycznego pokarmu w zależności od wieku, stanu
fizjologicznego, zawodu itp.,
- konsystencji pokarmów zmuszających do żucia (pełnoziarnisty chleb, jabłka,
marchew, kalarepa) z wyeliminowaniem pokarmów oblepiających zęby.
2. Racjonalny tryb życia uwzględniający:
- odpowiednią ilość snu, ruchu na świeżym powietrzu oraz zabiegi hartujące,
- unikanie alkoholu i nikotyny oraz nadmiaru kofeiny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
3. Właściwa higiena jamy ustnej uwzględniająca:
- dwukrotne co najmniej w ciągu dnia czyszczenie zębów: rano po śniadaniu,
wieczorem po kolacji oraz przynajmniej płukanie jamy ustnej po wszystkich
pozostałych posiłkach,
- używanie odpowiedniej szczotki do zębów, nie tylko w celu ich czyszczenia, ale
i delikatnego masażu,
- zastosowanie dodatkowych sposobów czyszczenia trudno dostępnych miejsc
(wykałaczki, nitki, szczoteczki międzyzębowe i jednopęczkowe, stymulatory
dziąsłowe itp.),
- używanie właściwych past do czyszczenia zębów.
Zgłaszanie się na badania kontrolne wyznaczone przez lekarz stomatologa.
Działania profilaktyczne podejmowane przez zespół stomatologiczny:
- profesjonalne zabiegi profilaktyczne polegające na okresowym, regularnym i dokładnym
usuwaniu złogów nazębnych z wypolerowaniem zębów, kontroli wypełnień stycznych,
przydziąsłowych oraz uzupełnień protetycznych,
- możliwie wczesne leczenie ortodontyczne wad zgryzu oraz chirurgiczne wad tkanek
miękkich jamy ustnej,
- czynna opieka profilaktyczno-periodontologiczna nad: młodzieżą od 13 r. ż., kobietami
ciężarnymi, pracownikami przemysłu szczególnie narażonymi na działanie wysokich
temperatur, pyłów oraz silnych związków chemicznych, osobami dotkniętymi choroba
przyzębia a cierpiącymi na padaczkę, cukrzycę, choroby przewodu pokarmowego,
wÄ…troby i krwi.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
1. Co to jest przyzębie?
2. Jakie znasz choroby przyzębia?
3. Na czym polega niekorzystne działanie pośrednie bakterii na przyzębie?
4. Jak powstaje płytka nazębna?
5. Jakie znasz fazy rozwoju płytki nazębnej?
6. Jakie znasz wskaz
niki służące do oceny chorób przyzębia?
7. W jaki sposób można wykorzystać kod objawów chorobowych chorób przyzębia CPITN
do potrzeb leczniczych?
8. Jakie elementy obejmuje profilaktyka chorób przyzębia?
9. Jakie są cele profilaktyki chorób przyzębia?
10. Na czym polega profilaktyka pierwotna, wtórna i trzeciorzędowa chorób przyzębia?
11. Jakie znasz wymogi profilaktyczne w stosunku do pacjenta istotne z punktu widzenia
profilaktyki chorób przyzębia?
12. Jakie działania profilaktyczne w stosunku do chorób przyzębia podejmowane są przez
zespoły stomatologiczne?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj pogadankę skierowaną do pacjentów poradni stomatologicznej w celach
profilaktycznych na temat skutecznych metod zwalczania płytki bakteryjnej i korekty
nieprawidłowych nawyków higienicznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiale nauczania 4.7. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące metod
zwalczania płytki bakteryjnej i korekty nieprawidłowych nawyków higienicznych,
2) wpisać znalezione informacje,
3) zaprezentować swoją pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 arkusz papieru,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia 4.7 wypisz cele profilaktyki
chorób przyzębia. Przedstaw wymogi profilaktyczne w stosunku do pacjenta oraz działania
profilaktyczne podejmowane w tym zakresie przez zespół stomatologiczny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) wypisać z poradnika dla ucznia, istotne informacje,
3) opracować najważniejsze zalecenia profilaktyczne w stosunku do pacjenta,
4) omówić działania profilaktyczne podejmowane w tym zakresie przez zespół
stomatologiczny,
5) zaprezentować pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 papier formatu A4, flamastry,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia (rozdział 4.7.), wypisz działania
profilaktyczne dotyczÄ…ce :
 profilaktyki pierwotnej chorób przyzębia,
 profilaktyki wtórnej chorób przyzębia,
 profilaktyki trzeciorzędowej chorób przyzębia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z treścią ćwiczenia,
2) wypisać z poradnika dla ucznia, istotne informacje,
3) zaprezentować pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 papier formatu A4,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.7.3. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) dokonać podziaÅ‚ chorób przyzÄ™bia? ðð ðð
2) scharakteryzować przyczyny chorób przyzÄ™bia? ðð ðð
3) scharakteryzować objawy chorób przyzÄ™bia? ðð ðð
4) omówić dziaÅ‚ania profilaktyczne w stosunku do chorób przyzÄ™bia? ðð ðð
5) różnicować działania profilaktyczne profilaktyce pierwotnej, wtórnej
i trzeciorzÄ™dowej? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
4.8. Wady ortodontyczne
4.8.1. Materiał nauczania
Ortodoncja lub ortopedia twarzowo-szczękowa jest nauką o wrodzonych i nabytych
wadach narządu żucia. Jej zadaniem jest przywracanie prawidłowych warunków zgryzowych,
funkcjonalnych i estetycznych, co ogólnie nosi nazwę leczenia ortodontycznego.
Prawidłowy zgryz jest wyrazem prawidłowego rozwoju szczęk, zębów, łuków zębowych,
mięśni i stawów skroniowo-żuchwowych, ściśle ze sobą współdziałających.
Podstawą rozpoznawania wad narządu żucia ( wad zgryzu) jest porównanie budowy
i czynności narządu żucia z norma biologiczną i czynnościową, odpowiadająca danemu
wiekowi pacjenta.
Zgryz ortognatyczny
Terminem tym określa się zgryz prawidłowy (idealny). Wyróżniają go następujące cechy:
- kształt łuku zębowego: szczęka  elipsa, żuchwa  parabola,
- przednie zęby szczęki zachodzą na przednie zęby żuchwy w 1/3 wysokości,
- występowanie I klasy Angle'a (guzek policzkowy bliższy zęba trzonowego pierwszego
górnego wchodzi w bruzdę międzyguzkową zęba trzonowego pierwszego dolnego),
- łuk szczęki jest szerszy od łuku żuchwy (guzki policzkowe zębów górnych obejmują
guzki policzkowe zębów dolnych) .
Cechy normy zgryzowej:
- odpowiedni do rodzaju uzębienia kształt łuków zębowych; łuk zębowy górny obejmuje
łuk zębowy dolny od zewnątrz,
- pionowe ustawienie siekaczy lub tylko z nieznacznym wychyleniem do przodu,
- obecność punktów stycznych między zębami ustawionymi w łukach zębowych,
- tzw. triady, w których każdy ząb jednego łuku styka się z dwoma odpowiednimi łuku
przeciwstawnego,
- pokrywanie się linii pośrodkowej miedzy siekaczami górnymi i dolnymi z linia
pośrodkową twarzy.
Przyczyny wad zgryzu
Wrodzone wady zgryzu powstają w następstwie działania licznych czynników zewnątrz i
wewnÄ…trzpochodnych.
Czynniki wewnÄ…trzpochodne:
- choroby, które dziecko przechodzi w pierwszych latach życia: zapalenie przyusznic, ucha
środkowego, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, paradontopatie, krzywica.
- zaburzenia w wydzielaniu gruczołów wewnątrzwydzielniczych( przysadki i tarczycy)
- choroby zakaz
ne wieku dziecięcego: biegunka wieku niemowlęcego, skaza wysiękowa,
różyczka, błonica, płonica, krztusiec.
- choroby toczące się w obrębie szczęk, stawów skroniowo-żuchwowych lub w tkankach
sÄ…siednich.
Czynniki zewnątrzpochodne, które mogą działać na dziecko już w okresie życia
płodowego, porodu lub w póz
niejszym okresie życia:
1. Dysfunkcje  zaburzone czynności fizjologiczne:
- nieprawidłowe układanie niemowlęcia i dziecka do snu, karmienia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
- nieprawidłowa funkcja połykania,
- nieprawidłowa wymowa,
- oddychanie przez usta,
- zaburzenia w czynności żucia.
2. Parafunkcje  to czynności stereotypowe, do których zalicza się wszelkie nawyki:
- ssanie smoczka,
- ssanie palca,
- ssanie wargi dolnej,
- ssanie języka i błony śluzowej policzków,
- nawykowe podpieranie bródki,
- nagryzanie różnych przedmiotów i ogryzanie paznokci.
3. Choroba próchnicowa oraz następstwa przedwczesnej utraty zębów mlecznych i stałych.
4. Urazy w obrębie części twarzowej czaszki: poród kleszczowy, urazy mechaniczne,
termiczne .
Zgryz nieprawidłowy  to każde odstępstwo od zgryzu normalnego lub idealnego.
Zalicza się tu nieprawidłowe położenie pojedynczego zęba, jak i poważne zaburzenia
struktury kostnej szczeki i żuchwy.
Zaburzenia zgryzu mogą polegać na:
- nieprawidłowym położeniu sąsiadujących zębów mieszczących się w tym samym łuku
zębowym,
- nieprawidłowym stosunku zębów górnych do dolnych,
- nieprawidłowym położeniu żuchwy w stosunku do szczęki,
- wszystkich lub kilku z tych nieprawidłowości jednocześnie.
Aby stwierdzone podczas badania nieprawidłowości były porównywalne, wszyscy
lekarze posługują się ogólnie przyjętą klasyfikacją tych zaburzeń.
Klasyfikacja wad zgryzu
Klasa I Guzek przyśrodkowy policzkowy pierwszego górnego zęba stałego wchodzi w bruzdę
policzkową pierwszego stałego zęba trzonowego i szczeka jest w idealnym położeniu
w stosunku do żuchwy. Do zaburzeń zgryzowych w tej klasie najczęściej zalicza się
stłoczenia, zbyt duże przestrzenie międzyzębowe, protruzje, zęby dodatkowe, zgryz
krzyżowy i zęby zrotowane.
Klasa II Pierwszy ząb trzonowy żuchwy jest położony dystalnie w stosunku do swojego idealnego
położenia względem pierwszego zęba trzonowego szczeki. Żuchwa jest położona dystalnie
w stosunku do szczeki. W zależności od stopnia zachodzenia i wychylenia górnych zębów
siecznych klasÄ™ te dzielimy na dwie podgrupy:
Klasa II  Górne zęby sieczne są w protruzji zachodzą na zęby sieczne dolne bardziej niż w położeniu
grupa I prawidłowym. Wzajemny stosunek pierwszych zębów trzonowych odpowiada klasie II.
Klasa II  Górne siekacze centralne często są przechylone podniebiennie, występuje zgryz głęboki,
grupa 2 a siekacze dolne mogą być niewidoczne. Górne siekacze boczne są często wychylone.
Wzajemny stosunek pierwszych zębów trzonowych odpowiada klasie II.
Klasa III Pierwszy stały ząb trzonowy żuchwy jest położony mezjalnie w stosunku do swojego
położenia idealnego względem pierwszego stałego zęba trzonowego szczęki. Żuchwa może
być również położona mezjalnie do położenia prawidłowego w stosunku do szczęki, dlatego
w rysach twarzy żuchwa wydaje się zbyt duża. Może temu towarzyszyć zgryz krzyżowy
w odcinku przednim.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
Podział nabytych wad zgryzu
1. Wady w stosunku do płaszczyzny środkowej (strzałkowa),dzielącej głowę na stronę
prawÄ… i lewÄ….
a) zgryz krzyżowy całkowity polega na zachodzeniu zębów dolnych jednej polowy
łuku na policzkowe lub wargowe powierzchnie zębów łuku górnego. Może być
jednostronny lub obustronny.
b) boczne czynnościowe przemieszczenie żuchwy  polega na przesunięciu żuchwy od
linii pośrodkowej na lewo lub prawo. Wewnątrzustnie stwierdza się zgryz krzyżowy.
c) zgryz przewieszony  powstaje w skutek nadmiernego rozszerzenia szczeki i Å‚uku
zębowego górnego lub w wyniku znacznego zwężenia łuku dolnego.
2. Wady w stosunku do płaszczyzny czołowej, czyli zaburzenia we wzroście na głębokość
(zmiany przednio-tylne).
Tyłozgryz  charakteryzuje go cofnięcie całego dolnego łuku zębowego (tyłozgryz
całkowity) lub tylko jego przedniego odcinka, z wychyleniem lub przechyleniem górnych
siekaczy (tyłozgryz częściowy).Między siekaczami górnymi a dolnymi powstaje wówczas
wyraz
na szpara w kierunku przednio-tylnym. Warga dolna jest cofnięta.
Tyłożuchwie czynnościowe  żuchwa zbudowana jest prawidłowo, jej cofnięcie jest
wyrazem braku dostatecznej liczby bodz
ców czynnościowych w okresie rozwoju.
Wewnątrzustnie wada ta objawia się jak tyłozgryz całkowity, natomiast w rysach twarzy
widoczne jest wyraz
ne cofniecie bródki.
Przodozgryz polega na wysunięciu do przodu całego dolnego łuku zębowego
(przodozgryz całkowity) lub tylko jego przedniego odcinka(przodozgryz częściowy).W
zwarciu przednie zęby dolne przechwytują zęby górne. Warga dolna jest wysunięta do
przodu.
Przodożuchwie czynnościowe powstaje na skutek zaburzonej czynności żucia,
wewnątrzustnie nie różni się od przodozgryzu. W rysach twarzy wyraz
ne jest wysunięcie
bródki do przodu.
3. Wady w stosunku do płaszczyzny poziomej, czyli zaburzenia we wzroście na wysokość.
Zgryz otwarty charakteryzuje się podczas zwarcia brakiem kontaktu zębów górnych i
dolnych w obrębie całych łuków zębowych, poza ostatnimi zębami trzonowymi, lub tylko w
ich części. Najczęściej występuje szpara między zębami przednimi,a zęby boczne kontaktują
się ze sobą. Brak zwarcia zębów może utrudniać mowę i połykanie, sprzyja oddychaniu przez
usta.
Zgryz głęboki  objawia się głębokim zachodzeniem siekaczy górnych na dolne. Często
siekacze dolne nagryzają na podniebienie, a górne na dziąsło w okolicy zębów przednich
dolnych. Przyczyną zgryzu głębokiego całkowitego jest niewystarczający wzrost na wysokość
kości szczek i wyrostków zębodołowych bocznych. W rysach twarzy wyraz
ne skrócenie
dolnego odcinak twarzy. W zgryzie głębokim częściowym silnie przechylone zęby przednie
górne także całkowicie pokrywają siekacze dolne, nagryzając na dziąsło; jest to wynikiem
nadmiernego wydłużenia zębów i przedniego wyrostka zębodołowego. Rysy twarzy na ogół
nie są zmienione. Zgryz głęboki rzekomy jest następstwem wczesnej utraty zębów w
odcinkach bocznych. Siekacze górne głęboko zachodzą na zęby przednie dolne, występuje też
obniżenie zgryzu w odcinkach bocznych. Dolny odcinek twarzy jest wyraz
nie skrócony.
Profilaktyka ortodontyczna  w kolejnych okresach rozwojowych dziecka to umiejętne
kierowanie wzrostem i rozwojem narządu żucia. Opiera się ona na wczesnym rozpoznawaniu
i usuwaniu czynników prowadzących do nieprawidłowości zgryzowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
Są to czynności mające na celu zapobieganie rozwojowi nieprawidłowego zgryzu
poprzez zapobieganie przedwczesnej utracie zębów mlecznych z powodu próchnicy zębów
oraz leczenie szkodliwych nawyków .
Jak i kiedy zapobiegać powstawaniu wad zgryzu?
Zapobieganiem powstawaniu wad zgryzu należy zająć się od pierwszych dni życia
dziecka. Warto zwrócić uwagę na:
- sposób i czas karmienia dziecka (piersią czy butelką),
- stosowanie odpowiednich smoczków uspokajających,
- wczesne wprowadzanie karmienia łyżeczką,
- przyzwyczajanie dziecka do gryzienia i żucia twardych pokarmów.
Zadaniem trudnym, wymagającym cierpliwości, lecz niezwykle ważnym jest
niedopuszczanie do powstawania złych nawyków i odzwyczajanie od nich (np. ssanie palca,
warg, gryzienie ołówków itp.). Ze względu na znaczenie próchnicy w powstawaniu wad
zgryzu szczególnej wagi nabiera dbałość o zęby mleczne od pojawienia się ich w jamie ustnej
do samoistnej utraty.
Leczenie wad zgryzu
1. Bez stosowania aparatu ortodontycznego: ekstrakcje zębów zapobiegające stłoczeniom
lub ekstrakcje zębów mlecznych, które mogą powodować powstanie wady zgryzu;
korekcja zgryzu krzyżowego.
2. Za pomocą aparatów: zastosowanie aparatów stałych lub ruchomych celem przesunięcia
zębów i /lub kości szczeki lub żuchwy.
Ruchome aparaty ortodontyczne mogą być zbudowane z:
- płyty akrylowej,
- klamer utrzymujących aparat na zębach,
- łuku wargowego, który może służyć jako element retencyjny lub aktywna część aparatu
do utrzymywania zębów w linii,
- części aktywizującej aparatu, która może być druciana pętla pełniąca rolę sprężyny, łuk
wargowy lub śruba,
- płaszczyzn nagryzowych, które mogą stanowić części płyty aparatu, aby odciążyć zgryz.
Mogą być one umieszczone na stronie podniebiennej górnych zębów przedtrzonowych
i trzonowych.
Stałe aparaty ortodontyczne
Są urządzeniami ortodontycznymi trwale przymocowanymi do zębów. Wywierają nacisk
nazębny przez druciane łuki lub osie mocowane do zamków znajdujących się na elementach
przytwierdzonych do zębów. Taki system pozwala na precyzyjną kontrolę przemieszczania
zębów.
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje siÄ™ ortodoncja?
2. Jakie znasz cechy normy zgryzowej?
3. Jakie znasz przyczyny wad zgryzu?
4. Na czym polegajÄ… zaburzenia zgryzu?
5. Jak przedstawia siÄ™ klasyfikacja wad zgryzu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
6. Jakie znasz nabyte wady zgryzu?
7. Na czym polega profilaktyka ortodontyczna?
8. Jakie znasz metody leczenia wada zgryzu?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie poradnika dla ucznia (rozdział 4.8.), podaj cechy normy zgryzowej
porównaj je z cechami charakterystycznymi dla zgryzu nieprawidłowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić cechy normy zgryzowej,
2) scharakteryzować cechy zgryzu nieprawidłowego,
3) różnicować normę zgryzową od zgryzu nieprawidłowego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 arkusz papieru,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Na podstawie poradnika dla ucznia, 4.8 opisz najczęstsze przyczyny wad zgryzu u dzieci.
Zaproponuj działania zaradcze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić przyczyny wad zgryzu,
2) określić i omówić działania profilaktyczne.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 arkusz papieru,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Na podstawie poradnika dla ucznia, 4.8 wymień i scharakteryzuj zagadnienia dotyczące
profilaktyki ortodontycznej. Opisz metody leczenia wad zgryzu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
3) wypisać definicję profilaktyki ortodontycznej,
4) określić i omówić działania profilaktyczne,
5) wypisać i scharakteryzować metody leczenia wad zgryzu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przybory do pisania,
 arkusz papieru,
 literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.
4.8.4.Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić najczÄ™stsze wady ortodontyczne? ðð ðð
2) przedstawić definicje ortodoncji? ðð ðð
3) okreÅ›lić cechy normy zgryzowej? ðð ðð
4) wymienić przyczyny wad zgryzu? ðð ðð
5) okreÅ›lić sposoby zapobiegania wadom ortodontycznym? ðð ðð
6) wymienić metody leczenia wad ortodontycznych? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
73
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test pisemny zawiera 20 zadań i sprawdza Twoje wiadomości z zakresu budowy,
fizjologii i patologii narządu żucia.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Wskaż tylko jedną
odpowiedz
prawidłową, zaznaczając ją znakiem X W przypadku pomyłki należy błędną
odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu pisemnego masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Anatomia jest to
a) nauka zajmująca się badaniem budowy ciała w ujęciu mikroskopowym/histopatologia/
oraz makroskopowym/anatomia opisowa i topograficzna.
b) nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych i morfologicznych,
składających się na proces chorobowy.
c) nauka zajmująca się czynnością ustroju żywego.
d) nauka zajmująca się rozwojem w okresie zarodkowym i płodowym.
2. W tkance nabłonkowej wyróżniamy
a) włókna kolagenowe, sprężyste, siateczkowe.
b) nabłonki powierzchowne, nabłonki gruczołowe, nabłonki zmysłowe.
c) limfocyty, siateczkę, włókna kolagenowe.
d) nabłonki gruczołowe, włókna kolagenowe, włókna mięśniowe.
3. Czynności fizjologiczne jamy ustnej to
a) pobieranie pokarmów, wytwarzanie mowy, droga oddechowa.
b) bariera ochronna dla dalszych odcinków przewodu pokarmowego, przygotowanie
mechaniczne i chemiczne pokarmów.
c) nawilżanie błon śluzowych, pobieranie pokarmu, droga oddechowa.
d) pobieranie pokarmów, wytwarzanie mowy, droga oddechowa, bariera ochronna dla
dalszych odcinków przewodu pokarmowego, przygotowanie mechaniczne i chemiczne
pokarmów.
4. W skład układu stomatognatycznego wchodzą
a) połączenie zębowo-zębodołowe, układ zębowo-zębowy, zespół nerwowo-mięśniowy
stawy skroniowo-żuchwowe.
b) połączenie zębowo-zębodołowe, układ zębowo-zębowy.
c) stawy skroniowo-żuchwowe, układ zębowo-zębowy.
d) zespół nerwowo-mięśniowy, układ zębowo-zębowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
74
5. Podstawowe funkcje układu stomatognatycznego to
a) żucie, połykanie.
b) połykanie, oddychanie, zgniatanie.
c) miażdżenie, trawienie, oddychanie.
d) żucie, połykanie, mowa, oddychanie.
6. Narządy zmysłów występujące w organizmie człowieka
a) wzrok, słuch, powonienie.
b) równowaga, smak, węch.
c) czucia skórnego, czucia głębokiego, smaku.
d) wzrok, słuch, smak, węch czucie.
7. Narząd zębowy zbudowany jest z
a) korona, korzeń zębowy, naczynia krwionośne i nerwy.
b) korona, szyjka zębowa, korzeń.
c) szkliwo, ozębna, miazga zębowa.
d) cement korzeniowy, szkliwo, ozębna.
8. Stosowane obecnie systemy znakowania zębów to
a) system Haderupa, z poprawkÄ… Allerhanda, system FDI.
b) system FDI.
c) system Haderupa.
d) system cyfrowy.
9. Cechy zębów mlecznych
a) mała zmienność, delikatne, ściany zębów cieńsze, siekacze górne zachodzą na
siekacze dolne.
b) siekacze i kły są zębami jednoguzkowymi, siekacze górne zachodzą na siekacze dolne.
c) zgrubienia brzegu szkliwnego, mała zmienność, delikatne, cienkie ścianki, barwa
niebieskobiała, siekacze i kły są jednoguzkowe.
d) siekacze górne zachodzą na siekacze dolne, siekacze i kły są jednoguzkowe, mała
zmienność.
10. Do chorób twardych tkanek zęba zaliczamy
a) próchnicę, rozwojowe wady szkliwa, nadwrażliwość zębiny.
b) urazowe uszkodzenie zębów, paradontoza, próchnica.
c) rozwojowe wady szkliwa, przebarwienia szkliwa, niecałkowity rozwój szkliwa,
niecałkowity rozwój zębiny.
d) zaburzenia liczby zębów, złamanie zębów, zaburzenia struktury zęba.
11. W skład układu naczyniowego narządu żucia wchodzą tętnica
a) szyjna, tętnica żuchwowa, tętnica szczękowa.
b) szyjna wspólna, splot skrzydłowy.
c) czołowa, szczękowa, jarzmowa.
d) szyjna wspólna, szyjna wewnętrzna, szyjna zewnętrzna, szczękowa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
75
12. Na aparat żucia składa się
a) szkielet kostny głowy, mięśnie poruszające żuchwę, zęby.
b) szkielet kostny głowy, jama ustna, mięśnie poruszające żuchwę, gruczołu ślinowe,
nerwy kontrolujące smak, węch, ruch.
c) jama ustana, łuki zębowe, policzki.
d) mięśnie poruszające żuchwę, krtań, zęby.
13. Objawy świadczące o wrzodziejącym zapaleniu to
a) owrzodzenia dziąseł, brzeg dziąsła silnie zaczerwieniony, szary, rzekomobłoniasty
nalot, ślinotok, gnilny zapach z jamy ustnej, tendencja do krwawień.
b) owrzodzenia dziąseł, krwawienia samoistne, bolesność, śluzowa wydzielina.
c) samoistne krwawienia z dziąseł, zaczerwienienie, obrzęk.
d) podwyższona temperatura ciała, bladość dziąseł, krwawienie.
14. Do przyczyn powstawania próchnicy zębów należą
a) obecność węglowodanów w jamie ustnej, drobnoustroje w płytce bakteryjnej,
wrażliwość powierzchni szkliwa.
b) bieda, niewłaściwa dieta, wadliwe szczoteczki do zębów.
c) odczyn kwaśny w jamie ustnej, twarda woda, zła pasta do zębów.
d) obecność węglowodanów w jamie ustnej, twarda woda, odczyn kwaśny w jamie
ustnej.
15. Profilaktyka wtórna chorób przyzębia obejmuje
a) zapobieganie możliwym powikłaniom, związanym z nie dającymi się usunąć
objawami lub skutkami choroby, zapobieganie postępowi choroby, kontrolę wyników.
b) oświatę zdrowotną, okresowe badania wybranych pacjentów, przeprowadzenia
koniecznych zabiegów chirurgicznych.
c) program żywieniowy, okresowe badania kontrolne, mycie zębów.
d) kontrolę wyników, zapobieganie możliwym powikłaniom, związanym z nie dającymi
się usunąć objawami lub skutkami choroby.
16. Zmiany w narządzie żucia w procesie starzenia spowodowane utratą zębów to
a) zwiększone wydzielanie śliny, zmiany w układzie twarzy, przebudowa kości szczęki
i żuchwy, wpływ negatywny na psychikę, przyzwyczajenie do spożywania posiłków
bez udziału zębów, utrudnienie mowy.
b) zmiany w układzie twarzy, krwawienia z dziąseł, przyzwyczajenie do spożywania
posiłków bez udziału zębów, zwichnięcia i złamania pozostałych zębów.
c) choroby przyzębia, choroby żołądka i jelit, zmiany psychiczne, zmiany wyglądu
twarzy.
d) zaburzenia smaku, zespoły bólowe, zwiększone wydzielanie śliny, utrudnienie mowy,
przyzwyczajenie do spożywania posiłków bez udziału zębów, utrudnienie mowy.
17. Dwupokoleniowość zębów jest to
a) wymiana zębów.
b) wyżynanie się zębów.
c) wymiana zębów mlecznych na stałe, różny kształt zębów.
d) zmiana barwy uzębienia wraz z wiekiem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
76
18. W zapobieganiu powstawaniu wad ortodontycznych zwrócisz uwagę na
a) sposób i czas karmienia dziecka, dostarczanie odpowiedniej ilości składników
odżywczych, mimikę twarzy.
b) niedopuszczenie do powstawania złych nawyków, żucie gumy, spożywanie owoców
i warzyw, sposób karmienia dziecka.
c) żucie gumy, mimikę twarzy, żucie twardych pokarmów, dbałość o zęby.
d) sposób i czas karmienia dziecka, niedopuszczenie do powstawania złych nawyków,
żucie twardych pokarmów, wczesne karmienie łyżeczką, dbałość o zęby mleczne,
stosowanie odpowiednich smoczków.
19. Główne przyczyny powstawania próchnicy zębów to
a) obecność drobnoustrojów w płytce nazębnej, obecność węglowodanów w jamie
ustnej, wrażliwość powierzchni szkliwa.
b) obecność węglowodanów w jamie ustnej, ssanie palca, zmiany barwnikowe szkliwa.
c) wrażliwość powierzchni szkliwa, wady zgryzu, niewłaściwa pasta do zębów.
d) niewłaściwe przeżuwanie pokarmu, obecność drobnoustrojów w płytce nazębnej, brak
płukania jamy ustnej.
20. Ślina pełni następujące funkcje
a) nawilża błonę śluzowa jamy ustnej, odgrywa ważną rolę w odczuwaniu smaku
i w mowie, ułatwia trawienie.
b) chroni przed drobnoustrojami, neutralizuje kwasy, dostarcza odpowiednią ilości wody.
c) wspomaga połykanie kęsów pokarmu, ułatwia mówienie, trawi pokarm.
d) nawilża błonę śluzowa jamy ustnej, ułatwia połykanie pokarmu, wypłukuje resztki
pokarmowe, chroni przed drobnoustrojami, neutralizuje kwasy, dostarcza minerały,
bierze udział w odczuwaniu smaku, bierze udział w mowie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
77
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
78
6. LITERATURA
1. Musur E., Rejchert S.: Podstawy stomatologii zachowawczej w nauczaniu
przedklinicznym. Wydawnictwo Bart, Warszawa 1999
2. Abrahams P.: Atlas anatomii. Åšwiat KsiÄ…zki
3. Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2002
4. Fejerskov O., Kidd E.: Próchnica zębów  choroba próchnicowa i postępowanie
kliniczne. Wydawnictwo Medyczne. Urban & Partner, Wrocław 2006
5. Gołąb B. K., Traczyk W.: Anatomia człowieka. PZWL, A
ódz
1997
6. Jańczuk Z. (red.): Podręcznik dla asystentek i higienistek stomatologicznych.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005
7. Jańczuk Z.: Stomatologia zachowawcza. Zarys kliniczny. PZWL, Warszawa 2002
8. Krajeński W. Podstawy profilaktyki stomatologicznej. Metodyka i środki.
9. Kubik W.: Anatomia, fizjologia i patologia narządu żucia. Centrum Metodyczne
doskonalenia Nauczycieli Åšredniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa 1988
10. Leah Vern Barnett (red.): Asystowanie w stomatologii. Podręcznik dla asystentek
i higienistek stomatologicznych. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner,
Wrocław 2006
11. A
aciński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa 1985
12. Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 1994
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
79