Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
PrzestrzeÅ„ kapitałów, pól i  habitus
Pierre Bourdieu (1930-2002)
Główne założenia teorii społeczeństwa Bourdieu:
" Przestrzeń społeczna obejmuje cztery typy kapitału: 1) kulturowy, 2) ekonomiczny, 3)
społeczny, 4) symboliczny
" Koncepcja pola: płaszczyzna interakcji i stosunków społecznych
" Koncepcja  habitusa jako przestrzenne formy zachowań, praktyk społecznych
" Nauka o społeczeństwie jako socjologia form symbolicznych:
" Przestrzeń społeczna jako kategoria symboliczna i relacyjna, bez odniesień do
uwarunkowań fizycznych, geograficznych, terytorialnych
" Przestrzeń społeczna pełni podobną funkcję jak struktura społeczna
" Wymiary przestrzeni wynikajÄ… z:
" Poszczególnych odmian kapitału
" Pozycji jednostki i grupy w przestrzeni, która jest określona przez:
" Położenie w poszczególnych polach
" Położenie w strukturze dostępu do kapitału z możliwością dysponowania
kapitałem
" Uwarunkowania te wyznaczają i wyrażają poszczególne habitusy
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Przestrzeń społeczna: Kapitał (P. Bourdieu)
Cztery odmiany kapitału:
1) Ekonomiczny jako zobiektywizowana i materialna własność
2) Kulturowy jako władza nad danym polem i narzędzie determinowania pozycji w
przestrzeni społecznej
3) Społeczny jako  zbiór rzeczywistych lub potencjalnych zasobów związanych z
posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków
wspartych na znajomości i uznaniu, który dostarcza każdemu z członków
społeczeństwa poczucia oparcia, pomocy, zaufania lub wiarygodności (Majer
2010: 53)
4) Symboliczny: wyrażany przez status społeczny, pozycję i prestiż
Przestrzeń społeczna wyznacza pozycję w kontekście poszczególnych stylów życia:
" Dystans przestrzenny jest tożsamy z dystansem społecznym
" Przestrzeń społeczna jako układ rozmieszczonych pozycji społecznych w
przestrzeni fizycznej
" Użytkowanie i percepcja przestrzeni jest charakterystyczna dla poszczególnych
kategorii, grup, środowisk społecznych (wzory zachowań, pozycja społeczna
adekwatna do zasobów kapitału)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Przestrzeń społeczna: Pole (P. Bourdieu)
Pole jako kategoria i element struktury społecznej:
" Skupia osoby i grupy o podobnych dążeniach i celach w formie współpracy lub
rywalizacji
" Cele danego pola determinują zachowania i działania społeczne
" Pole jako konfiguracja relacji pomiędzy poszczególnymi pozycjami, tzn.
wyznaczenie i przypisanie miejsca (aktualnego, rzeczywistego i potencjalnego) w
systemie podziału społecznie pożądanych dóbr
" O dostępie do dóbr i pozycji społecznej w prowadzonej w danym polu grze
decyduje posiadany kapitał i władza
" Pole władzy: przedmiotem rywalizacji i współpracy jest zdobycie władzy a główną
cechą tego pola jest zasada dystynkcji, tj. podkreślenie różnic pomiędzy klasami,
warstwami społecznymi: dystynkcja jako znak z funkcją wyrażania przynależności
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Przestrzeń społeczna: Habitus (P. Bourdieu)
 (& ) Habitus jest Å‚Ä…cznym rezultatem socjalizacji, jakiej podlega w ciÄ…gu
życia jednostka, wynikiem zinternalizowania przez nią norm i wartości,
całokształtem nabytych i utrwalonych dyspozycji do postrzegania, oceniania
i reagowania na świat zgodnie z ustalonymi w danym środowisku
schematami. Każda jednostka posiada swoisty habitus, jej reakcje na
bodz
ce ze świata zewnętrznego nie są określane przez charakter tych
bodz
ców, lecz w znacznym stopniu zależą od tego, jaki jest jej habitus. Nie
jest to raz na zawsze ustalona struktura, lecz podlega nieustannej
konstrukcji i rekonstrukcji; kształtuje się przez całe życie, choć oczywiście
najistotniejsze są doświadczenia wyniesione z okresu socjalizacji
pierwotnej (pierwszych lat życia człowieka). Ważną funkcją habitusu jest
różnicowanie dwóch podstawowych wymiarów życia społecznego:
zbiorowego i indywidualnego. Habitus określa dyspozycje jednostki do życia
w określonym kontekście społecznym, natomiast ów kontekst opisywany
jest za pomocą pojęcia pola (& ) (Majer 2010:54)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Przestrzeń społeczna: Habitus (P. Bourdieu)
" Przestrzeń jako płaszczyzna dystansów społecznych
" Sfera działań i zachowań wyznaczająca pozycję jednostki / grupy w przestrzeni
społecznej
" Habitus: wewnętrzne dyspozycje i nawyki (oceny, emocje, stosunek do wartości)
jako rezultat procesu socjalizacji (uspołecznienia) jednostki w społeczeństwie
"  (& ) O przynależności do klasy nie decyduje (jak u Marksa) posiadanie lub
nieposiadanie przez jednostkę środków produkcji, ale ogół społecznych cech
determinujących jej pozycję w społeczeństwie (& ) (Majer 2010: 55)
" Nieustanny proces różnicowania społeczeństwa zgodnie z zasadą dystynkcji i jako
podstawa tożsamości zbiorowej danej grupy, środowiska, klasy  jej styl życia,
wyobrażenia i struktury
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Przestrzeń społeczna, kulturowa i wartości
Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna
" Kulturowo-semiotyczne ujęcie przestrzeni: Florian Znaniecki
" Przestrzeń jako samoistna wartość: humanistyczne (kulturalistyczne)
rozumienie przestrzeni i zawartych w niej wartości w odróżnieniu od
czysto fizycznego i materialistycznego
" Wartość przestrzenna jako wyraz ekologii ludzkiej:  Badacz kultury musi
brać przestrzeń jak wszystko, z czym ma do czynienia  jak układ
językowy, mit, ceremoniał, kompozycja muzyczna, obraz, narzędzie,
pieniądz  z jej współczynnikiem humanistycznym, tj. jak jest
doświadczana przez te podmioty ludzkie, których kulturę bada
(Znaniecki; cyt. za: Majer 2010: 56)
" Przestrzeń społeczna jako charakterystyczna dla każdej grupy i
tożsamości wyrażana przez
1) system wartości,
2) dążenia i cele,
3) aspiracje i priorytety
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna
" Uwarunkowania kulturowe przestrzeni wynikajÄ… z nie przestrzennego
systemu wartości (religijnego, estetycznego czy ekonomicznego), który
nadaje przestrzeni treść i znaczenie, kształtuje poznanie i postawy
wobec przestrzeni i wartości
"  Wartości przestrzenne mogą być różnorakie: miejsca zajęte lub puste,
wnętrza przestronne lub ciasne, lub w przeciwieństwie do nich
 wnętrza , siedziby, okolice, ośrodki, granice, tereny wymierzone;
przestworza niewymierne. (& ) Żadna z tych wartości nie występuje przy
tym odosobniona w doświadczeniu ludzkim tak, by ją można po prostu
wydzielić i skojarzyć z innymi wartościami przestrzennymi w ramach
wspólnego układu geometrycznego (Znaniecki, cyt. za: Majer 2010: 56)
" Przestrzeń jako kategoria heteronomiczna:
 Wielość przestrzeni w doświadczeniu człowieka
 Przestrzenie różnorodne jakościowo i różnie oceniane
 Przestrzenie ograniczone i niepodzielne
 Przestrzenie zmienne (odrzucenie obiektywnej i niezmiennej
przestrzeni jako takiej)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Florian Znaniecki: Wartość przestrzenna
" Przestrzeń jako kulturowo ukształtowana prowadzi do subiektywizmu jej
doświadczenia oraz wartościowania, jednocześnie jest pochodną
obiektywnej rzeczywistości społecznej
" Wyrazem przestrzeni są postawy ludzi oraz systemy społeczne
" Współczynnik humanistyczny wskazuje na analizę przestrzeni w
perspektywie wartości, ponieważ każda zorganizowana grupa społeczna
zawiera wartości przestrzenne jako wspólną własność niezbędną przy
podejmowaniu działań zbiorowych i legitymizując działania indywidualne
" Aktualność koncepcji przestrzeni Znanieckiego:  (& ) traktowanie
zbiorowości mieszkańców jako symbolicznej wspólnoty zamieszkującej
przestrzeń nasyconą formami kulturowymi o określonym znaczeniu i
statusie wartości (& ) (Majer 2010: 57)
" Życie społeczne to dążenie do posiadania własnej przestrzeni jako
wartość i podstawa tożsamości indywidualnej i zbiorowej
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Wielość przestrzeni społecznych
Aleksander Wallis: Socjologia przestrzeni, 1990
" Kulturowa (idealistyczna, subiektywistyczna) koncepcja przestrzeni społecznej
" Każda jednostka, grupa, zbiorowość dąży do posiadania własnej przestrzeni  jej
główne formy to: dom, miasto, ojczyzna
" Przestrzenie te są wypełnione formami kulturowymi oraz zawartymi w nich
znaczeniami i wartościami
" Przestrzeń społeczna jako płaszczyzna użytkowana i kształtowana przez
zbiorowość, na którą składają się systemy wiedzy, wartości, wzorców zachowań
" Wielość przestrzeni społecznych oznacza, że  dla różnych grup i zbiorowości ta
sama przestrzeń może zawierać różne wartości, uchwytne w różnorodnym
stopniu (Majer 2010: 57)
" Wallis wyróżnia trzy główne odmiany wartości występujących i konstytuujących
przestrzeń społeczną:
1) Wartości instrumentalne
2) Wartości sytuacyjne
3) Wartości egzystencjalne
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Wartości w przestrzeniach społecznych (A. Wallis)
1) Wartości instrumentalne
 Funkcjonalność przestrzeni z układem architektoniczno-urbanistycznym
(zagospodarowanie przestrzenne miasta i obszarów wiejskich) i jej status
społeczny (ocena w kategoriach stare a nowe, ładne a nieładne etc.)
2) Wartości sytuacyjne
 Poczucie bezpieczeństwa resp. Zagrożenia
 Stopień identyfikacji z daną przestrzenią
 Poczucie jawności resp. anonimowości w danej przestrzeni
 Możliwości realizacji pozycjo-ról w obrębie konkretnej przestrzeni
 Możliwości urzeczywistniania prestiżu i rozwoju osobowości
3) Wartości egzystencjalne
 Przestrzeń jako z
ródło emocji, doznań estetycznych, impulsów
intelektualnych
 Przyswajanie znaczeń i symboli zawartych w przestrzeni, uczenie się
przestrzeni, pedagogika przestrzeni
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Wartościowanie przestrzeni i obszar kulturowy wg A. Wallisa
" Wartościowanie przestrzeni zależne od:
 Zawartych w danej przestrzeni walorów
 Statusu społecznego i pozycjo-roli jednostki
 Potrzeb jednostki i grup
" Obiektywizacja przestrzeni społecznej poprzez przyjmowane wobec niej postawy
jednostek, grup i zbiorowości
" Obszar kulturowy: funkcjonalnie określona przestrzeń,  która jest przedmiotem
intensywnej i długotrwałej interakcji między zawartym w niej zbiorem wartości
materialnych, estetycznych i symbolicznych a konkretną grupą (społecznością)
(Majer 2010: 58):
 Zaspokojenie potrzeb
 Pogłębianie integracji społecznej
 Możliwość rozwoju w wymiarze indywidualnym i zbiorowym
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Parametry kształtowania przestrzeni jako obszaru kulturowego (A. Wallis)
1) Trwałość i jednoznaczność podstawowych parametrów:
 Granice
 Wielkość
 Struktura wewnętrzna
 Specyfika  osobowa , mentalna przestrzeń jako warunek
" Poznania
" Przyswajania przestrzeni
" Nadania jej znaczeń symbolicznych
2) Uznanie przez daną grupę / społeczność danego obszaru kulturowego za
własność, tj. dany obszar może stać się przestrzenią np. turystyczną, ale
niekoniecznie obszarem kulturowym
 Poczucie własności i tożsamości przestrzennej jako niezbywalny warunek
ukonstytuowania obszaru kulturowego
 Obszar kulturowy zaspokaja zarówno potrzeby kulturowe jak i konsumpcyjne
3) Możliwość zintensyfikowania integracji społecznej poprzez możliwości i standard
zamieszkania, funkcjonowania rodziny i wspólnoty
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Przestrzeń społeczna jako system znaków (Marek S. Szczepański)
" Celem jest uchwycenie zależności między strukturą społeczną a kodami
znaczeniowymi znaków, między strukturą a symboliką społeczną
" Klasyfikacja w percepcji i ocenie przestrzeni miasta:
Øð Wartość urbanistyczna i architektoniczna jako wyraz czytelność i logiki
przestrzeni
Øð Funkcjonalność: walory użytkowe
Øð Estetyka przestrzeni i poszczególnych miejsc
Øð Wymiar spoÅ‚eczny przestrzeni: status spoÅ‚eczny mieszkaÅ„ców i użytkowników
Øð Wymiar ekologiczny: walory przyrodnicze, stan Å›rodowiska i przyjazność dla
człowieka
" Percepcja i ocena przestrzeni przebiega według zmiennej historycznej i
kulturowej: czasu
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Waloryzacja przestrzeni
Ocena miejsca i przestrzeni według kryteriów podziału miasta
Proces waloryzacji jako rezultat codziennych praktyk społecznych
Øð Ocena spontaniczna
Øð Poznawanie i stopniowe klasyfikowanie przestrzeni
Øð Percepcja zmysÅ‚owa i zbieranie informacji
Øð Klasyfikacja wstÄ™pna: porzÄ…dkowanie percepcji
Øð Waloryzacja: wartoÅ›ciowanie i hierarchizacja
Øð Ocena wÅ‚asnej pozycji zajmowanej w przestrzeni w porównaniu do innych
osób
Øð Decyzja o zachowaniu lub zmianie zajmowanego miejsca i pozycji w
przestrzeni
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Waloryzacja przestrzeni
Kryteria podziału miasta:
Øð Å»ycie codzienne w wymiarze indywidualnym
Øð PrzestrzeÅ„ zamieszkania
Øð PrzestrzeÅ„ pracy i życia zawodowego
Øð Å»ycie zbiorowe
Øð Centra miast
Øð Miejsca kulturowe i symboliczne
Øð Przestrzenie rekreacji i wypoczynku (parki, tereny zielone)
Øð Centra i miejsca usÅ‚ugowe
Øð Indywidualna hierarchizacja miejsc i przestrzeni wedÅ‚ug skali:
Øð Struktury przestrzeni w skali od domu do miasta jako caÅ‚oÅ›ci
Øð Stosunku do przestrzeni w skali od prywatnej do publicznej
Øð Znajomość przestrzeni i możliwoÅ›ci operowania w przestrzeni w skali od nieznanej i
nieprzyswojonej do poznanej i własnej, od przestrzeni jako własności do przestrzeni
niczyjej
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Szata informacyjna miasta (1)
Przestrzeń w perspektywie kulturowo-semiotycznej
Percepcja i interpretacja przestrzeni za pomocą znaków jako obrazów miasta i jego
przestrzeni:
Øð Syntetyczne obrazy medialne miast i przestrzeni
Øð Indywidualne obrazy mieszkaÅ„ców
Øð Kontekst poszczególnych znaczeÅ„:
Øð Znaczenie przejÅ›ciowe, chwilowe, spontaniczne i zmienne
Øð Znaczenie ustalone i wynikajÄ…ce z praktyk spoÅ‚ecznych
Øð Obraz miasta i przestrzeni jako wynik zachowaÅ„ jednostkowych i grupowych
uwarunkowany przez:
Øð Miejsce jednostki w makrostrukturze i mikrostrukturze spoÅ‚ecznej
Øð SyntezÄ™ doÅ›wiadczenia indywidualnego i zbiorowego
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Szata informacyjna miasta (2)
Znakowanie i kodowanie przestrzeni
Øð Semiotyczne (komunikacyjne, znakowe) ujÄ™cie przestrzeni:
Øð OddziaÅ‚ywanie pomiÄ™dzy jednostkÄ… / grupÄ… a przestrzeniÄ… i jej znaczÄ…cymi
elementami (w przypadku przestrzeni miejskiej sÄ… to niezliczone przekazy
językowe i graficzne)
Øð Miasto jako przestrzeÅ„ znaków i przekazów z współzależnoÅ›ciÄ…  form
przestrzennych z ich społeczną treścią oraz funkcjami realizowanymi przez
te formy (Majer 2010: 61)
Øð SkÅ‚adniki procesu komunikacji przestrzennej
Øð Znak: główne narzÄ™dzie w procesie generowania sensu danej przestrzeni
Øð Kod: jÄ™zyk zapisany celowo w okreÅ›lonej formie jako warunek zrozumienia
znaczÄ…cej sfery przestrzeni i odczytania znaczenia obiektu i obszaru, co
umożliwia funkcjonowanie w przestrzeni złożonego systemu miasta
Øð Symbol: wielość sensów i ich uniwersalność umożliwia przekaz różnorodnych
treści
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 6
Szata informacyjna miasta (3)
Semiotyczna sfera przestrzeni
qð Znak, kod i symbol jako elementy semiotycznej sfery przestrzeni
 generują komunikaty, dzięki którym staje się ona żywa i ma możliwość
przemawiania. Najwięcej takich komunikatów przekazuje szata
informacyjna miasta (Majer 2010: 61)
qð Szata informacyjna miasta jako przestrzeÅ„ przekazu sensów i znaczeÅ„
qð  Miasto zawiera w sobie rozbudowane ukÅ‚ady informacyjne, które nie
ograniczają się bynajmniej do numeracji domów i nazw ulicznych.
Informacje te zawarte są w fasadach domów i gmachów, w
kompozycyjnych układach zespołów urbanistycznych, w standardach
poszczególnych obiektów, w obecności i funkcji małej architektury (& ) w
architektonicznej oprawie bram, wreszcie w szacie informacyjnej (A.
Wallis, Socjologia przestrzeni, 1990; cyt. za: Majer 2010: 61)