wartoĘci
postawy i wi´zi moralne
w zmieniajÄ…cym si´
spo"eczeł
stwie
praca zbiorowa pod redakcjÄ…
janusza mariał
skiego
I leona smyczka
wydawni ctwo wam
p ol s ki e towarzys two s ocj ol ogi czne
Kraków 2008
© Wydawnictwo WAM, 2008
Korekta
Patrycjusz Pilawski
Projekt okładki i stron tytułowych
Robert Guzik
Studio BalogArt
ISBN 978-83-7505-176-6
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 " 31-501 Kraków
tel. [phone] " faks 012 429 50 03
e-mail: [e-mail]
DZIAA
HANDLOWY
tel. [phone] " faks 012 430 32 10
e-mail: [e-mail]
Zapraszamy do naszej
KSI
GARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWAM.pl
tel. [phone] " faks 012 62 93 261
Drukarnia Wydawnictwa WAM
ul. Kopernika 26 " 31-501 Kraków
wydawnictwowam.pl
Spis treści
Janusz Mariański, Leon Smyczek
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Aleksandra Jasińska-Kania
WARTOÅšCI I NORMY MORALNE A PROCESY
PRZEMIAN W POLSCE I W EUROPIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Ewa Budzyńska
PODZIELANE CZY DZIEL
CE?
WARTOÅšCI SPOA
ECZEC
STWA POLSKIEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Jolanta Kopka
JEDNOSTKA WOBEC MORALNOÅšCI 
SUBIEKTYWNA WIZJA PRZYSZA
OÅšCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Danuta Walczak-Duraj
ZRÓŻNICOWANE PODEJŚCIA DO WARTOŚCI MORALNYCH
W GOSPODARCE RYNKOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Iwona Jakubowska-Branicka
MENTALNOŚĆ DEMOKRATYCZNA A DOGMATYZM.
PRZEMIANY POSTAW SPOA
ECZEC
STWA POLSKIEGO
W PROCESIE DEMOKRATYZACJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Hanna Åšwida-Ziemba
PARADOKSY POSTAW ETYCZNYCH
MA
ODZIEŻY LICEALNEJ I STUDENCKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Józef Baniak
KRYZYS TOŻSAMOŚCI A ŚWIADOMOŚĆ MORALNA
MA
ODZIEŻY GIMNAZJALNEJ. STUDIUM SOCJOLOGICZNE . . . . . . . . 163
ks. Sławomir H. Zaręba
SOCJOLOGICZNE INTERPRETACJE MORALNYCH POGL
DÓW
I OCEN POLSKIEJ MA
ODZIEŻY SZKOLNEJ I AKADEMICKIEJ . . . . . . . 205
6
ks. Tomasz Adamczyk
POSTAWY MORALNE STUDENTÓW
W WARUNKACH ZMIANY SPOA
ECZNEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Janusz Mariański
RELIGIA I MORALNOŚĆ W SPOA
ECZEC
STWIE POLSKIM
 CI
GA
OŚĆ I ZMIANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Maria Libiszowska-Żółtkowska
KULTURA MORALNA KONWERTYTÓW
NOWYCH RUCHÓW RELIGIJNYCH W POLSCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Andrzej Kojder
KORUPCJA I PRZEKONANIA MORALNE POLAKÓW . . . . . . . . . . . . . . . 323
Władysław Jacher, Urszula Swadz
ba
OD TRADYCYJNEGO DO KOMUNIKATYWNEGO ETOSU PRACY?
SPECYFIKA ETOSU PRACY W POLSCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Krzysztof Kiciński
AUTONOMIA MORALNA  WARTOŚĆ EPOKI
POSTAUTORYTARNEJ (W ŚWIETLE ROZWAŻAC

STANISA
AWA OSSOWSKIEGO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
Janusz Mariański
Leon Smyczek
PRZEDMOWA
Socjologowie często podkreślają, że wartości, normy i więzi moralne
podlegają w wysoko zróżnicowanych strukturalnie i funkcjonalnie spo-
łeczeństwach daleko idącym przemianom. Mówią o atrofii więzi moral-
nych, o kulturowym syndromie braku zaufania, o chaosie normatywnym,
o destrukcji normatywności, o kryzysie moralnym, o relatywizmie i per-
misywizmie, o demontażu czy destandaryzacji moralnej i o wielu innych
przejawach anarchizacji życia społecznego. Bardziej rozpoznają procesy
zmienności niż trwałości wartości, norm i więzi moralnych w społeczeń-
stwie. y
ródła tego stanu rzeczy tkwią w samych jednostkach, w grupach
pierwotnych (np. w rodzinie) i wtórnych, w instytucjach i organizacjach,
dokonują się w warunkach radykalnej modernizacji społecznej i związanej
z niÄ… sekularyzacji.
Zmiany w wartościach i normach moralnych dokonują się na skali od
wartości powinności (obowiązku) do wartości samorozwojowych (samore-
alizacyjnych), często o charakterze indywidualistycznym. Aprobata warto-
ści samorozwojowych (niezależność, nieskrępowanie, spontaniczność, kre-
atywność), a nawet hedonistycznych (używanie, ekscytacja, doznania, silne
emocje, przygody itp.), wiąże się z próbami odchodzenia od tradycyjnych
systemów etycznych (m.in. religijnych), wraz z dążeniem do emancypacji,
autonomizacji jednostki oraz krytyką wszelkich autorytetów. W dyskur-
sie politycznym wartości powinnościowe (wartości obowiązku) są często
dezawuowane jako niepasujące do wolnościowo-demokratycznego społe-
czeństwa. Wielu Polaków odchodzi od etyki mówiącej o trwałych i uniwer-
salnych kryteriach dobra i zła ku etyce indywidualnego sumienia lub ku
etyce sytuacyjnej. W konsekwencji wybory moralne rzadko są określane
ogólnymi zasadami i regułami; o tym, co dobre lub złe, decyduje każdy we
własnym zakresie. A
atwo jest więc o permisywizm, relatywizm, a nawet
nihilizm moralny.
8 Janusz Mariański, Leon Smyczek
W działaniach wielu ludzi współczesnych trudno dostrzec bezpośred-
ni związek z wartościami i normami bezwzględnymi (kategorycznymi). Im
bardziej komplikuje się i różnicuje kontekst społeczno-kulturowy, tym bar-
dziej zmiany w moralności są wyraz
nie dostrzegalne, a także przebiegają
w sposób coraz bardziej kompleksowy, często o charakterze konfliktowym,
prowadząc do destabilizacji wartości, postaw i więzi moralnych w społe-
czeństwie. W sytuacji rozchwianych systemów wartości i norm, zwłasz-
cza ludzie młodzi czują się zagubieni i pozbawieni autorytetów (niestabil-
ne i rozchwiane aksjologicznie społeczeństwo, zdezorientowane społeczeń-
stwo). Moralność, która była powiązana z religią historycznie, empirycznie
i systematycznie, traci swoje ontologiczne podstawy w religii. Coraz więcej
ludzi nabiera przekonania, że można żyć bez Boga (i religii), a nawet można
żyć lepiej. Religijne interpretacje życia ustępują miejsca świeckim (sekula-
ryzm), jedne interpretacje religijne są zastępowane innymi, komunikowanie
moralne zmienia się w komunikowanie na temat moralności, postępowanie
moralne  w dyskurs etyczny.
Pogorszenie się kondycji moralnej społeczeństwa polskiego w warun-
kach transformacji ustrojowej nie wyklucza procesów rewitalizacji w wa-
runkach stabilizowania się ładu instytucjonalnego. Społeczeństwo nie jest
poddane tylko procesom rozkładu wartości i norm moralnych, w rzeczy-
wistości działają w nim osoby, grupy społeczne i instytucje, które przy-
czyniają się do kształtowania nowych więzi społecznych i moralnych,
utrwalania wartości i norm o charakterze uniwersalnym. (Po)nowoczesny
człowiek, rozczarowany postępem, dotknięty niepewnością i niestabilno-
ścią, jaką niesie za sobą pluralizm i globalizacja, może wracać do tradycji
i na nowo odkrywać jej wartości, widząc w niej zbiór kulturowych modeli
pomocnych w interpretacji złożonego świata społecznego, w poszukiwa-
niu punktów orientacyjnych. Pogłębiający się niehumanitarny, globalny
nieporządek może wzmagać w przyszłości pragnienie przeobrażania świa-
ta w imię sprawiedliwości i godności ludzkiej. Pragnienie poszukiwania
wspólnych wartości i branie odpowiedzialności za lepszy świat może być
także religiotwórcze. Jeśli każda istota ludzka powinna wybierać między
dobrem i złem, to wybór dobra stanowi konstytutywny atrybut człowie-
czeństwa. Etyka wartości uniwersalnych może tylko pomóc w realizacji
człowieczeństwa.
Dzisiaj  także z socjologicznego punktu widzenia  nie tyle jest ważne
pytanie: jak możliwe jest społeczeństwo?, lecz: jak należy budować dobre
PRZEDMOWA 9
i przyzwoite społeczeństwo? Porządek społeczny nie utrzyma się bez war-
tości, norm i więzi moralnych, a moralność nie da się zastąpić mechanizma-
mi rynkowymi, moralności nie da się uzasadnić wyłącznie ekonomicznie.
W polu widzenia dzisiaj stoi godność osoby ludzkiej i związane z nią war-
tości, jak sprawiedliwość, wolność, uczciwość, solidarność, humanizm itd.
Moralność ma zawsze w sobie coś z uniwersalizmu, a kompetencje etyczne
obywateli są niezbędne do budowania dobrego społeczeństwa. Ważne jest,
by przekonać ludzi, że ich decyzje i wybory powinny orientować się na
wartości, choćby nie były to wartości z ,,najwyższej półki . Jeżeli każdy
jest odpowiedzialny za kształt własnego życia, to musi poczuwać się do
obowiązku uczynienia z niego czegoś sensownego. Tylko trwałe wartości
są warunkiem sensownego życia. Jeżeli ich byt zależy od autonomii jed-
nostki, albo są one zawsze i tylko wytworem społecznym, wówczas muszą
być one ze swej istoty zmienne i nietrwałe oraz z trudem będą gwarantować
sens ludzkiemu życiu. W sytuacji, gdy relatywizuje się wszystko, nie można
już wtedy odróżnić dobra od zła, sprawiedliwości od niesprawiedliwości,
wolności od niewoli itp. W świecie bez wartości moralnych trudno jest od-
nalez
ć podstawy dla ostatecznego sensu życia. Także społeczeństwo, które
mogłoby  teoretycznie rzecz biorąc  trwać bez wartości i norm, nie mo-
głoby funkcjonować zbyt długo.
Mogą sobie socjologowie opisywać różne przejawy aksjonormatywnego
relatywizmu w społeczeństwie, mogą zachwycać się demontażem drogo-
wskazów etycznych w życiu codziennym w ponowoczesnych społeczeń-
stwach, mogą nawet lekceważyć wywody etyków na temat powszechno-
ści czy obiektywności wartości i norm moralnych, ale muszą zdawać sobie
sprawę, że ich przekonania o tym, iż ,,systemy aksjonormatywne zawsze są
produktem okoliczności kulturowych i historycznych, co oznacza, że by-
wają czymś stałym jedynie przez jakiś czas (T. Szlendak), to tylko część
prawdy o kondycji moralnej człowieka. Pluralizm czy relatywność warto-
ści moralnych w społeczeństwie jest faktem, ale nie normą czy ideałem.
Nie sposób wychowywać do relatywizmu moralnego według reguły: dzisiaj
przekazuję ci takie oto wartości i normy, ale są one tymczasowe, jutro mogą
być inne, lub nawet z pewnością będą inne. Potrzebne są stałe drogowska-
zy aksjologiczne i normatywne, przede wszystkim wartości o charakterze
uniwersalnym, które opierają się relatywizacji (swoiste pewniki moralne).
Społeczeństwo nie może prawidłowo funkcjonować bez określonego stop-
nia konsensu normatywnego (moralnego).
Aleksandra Jasińska-Kania
WARTOÅšCI I NORMY MORALNE A PROCESY PRZEMIAN
W POLSCE I W EUROPIE
W diagnozach kondycji moralnej społeczeństwa polskiego w pierwszej
dekadzie XXI wieku Janusz Mariański (2002) wskazywał na upowszech-
nianie siÄ™ tez o kryzysie moralnym, erozji zasad, relatywizmie i permisywi-
zmie, destrukcji normatywności, anomii, nasilającej się korupcji i wzrasta-
jącej delegitymizacji rządów politycznych. Tezy te były póz
niej wykorzy-
stywane do uzasadniania haseł rewolucji moralnej, która miałaby uzdrowić
państwo i zaprowadzić moralny ład. Gdy po wyborach parlamentarnych
2007 r. opadła gorączka rewolucyjna, sformułowano opinię, że jej  praw-
dziwą przyczyną było zniecierpliwienie pokolenia, które już dawno weszło
w wiek dorosły, lecz czuło się blokowane przez okrzepłe struktury i hie-
rarchie w życiu publicznym  w mediach i w polityce (Gadomski 2007:
18-19). Niezależnie jednak od możliwości różnych interpretacji przekonań
i nadziei głosicieli tych haseł, budziły one dość słyszalne echo w społe-
czeństwie polskim, odwołując się do wyznawanych w nim szeroko war-
tości i norm moralnych. Można wysunąć paradoksalną  zdawałoby się 
tezę, że podatność Polaków na hasła rewolucji moralnej wiąże się z tym, że
w porównaniu z innymi narodami europejskimi charakteryzuje ich większy
absolutyzm i rygoryzm moralny aniżeli relatywizm, permisywizm i erozja
świadomości moralnej (Jasińska-Kania 2007). Rygoryzm ten sprawia, że
nagłaśniane przez media zjawiska naruszania norm moralnych, zwłaszcza
w sferze życia publicznego, spotykają się z surowym potępieniem, budzą
szczególnie silne emocje oburzenia i gniewu, a także chęci ukarania naru-
szycieli porządku i ich eliminacji z życia publicznego.
16 Aleksandra Jasińska-Kania
Zmiany wartości a globalne, europejskie
i regionalne procesy przemian
Wyjaśnienia zarówno z
ródeł, jak i konsekwencji przemian wartości
i norm społeczeństwa polskiego wymagają rozpatrywania ich w kontekście
nakładających się i współoddziałujących na siebie procesów o różnym za-
sięgu terytorialnym i czasowym (Ziółkowski 2002). Pierwszy rodzaj zmian
wiąże się z globalnymi procesami modernizacji i przemian cywilizacyjnych.
Drugi rodzaj wynika z procesów, które w ciągu wieków wpływały na kultu-
rowe zróżnicowanie wartości europejskich i wiązały się przede wszystkim
z podziałami religijnymi. Trzeci rodzaj przemian to przekształcenia rewolu-
cyjne, polityczne i ustrojowe, które w XX wieku powodowały odmienność
doświadczeń historycznych społeczeństw w różnych częściach Europy,
a w szczególności w krajach dawnego obozu komunistycznego.
Najszerszy zasięg mają procesy modernizacji i globalizacji. Teorie mo-
dernizacji analizują związki między przemianami w gospodarce, polityce
i kulturze. Opisują i wyjaśniają współzależności między zmianami techniki,
wzrostem gospodarczym, industrializacjÄ… i urbanizacjÄ…, rozwojem edukacji,
przekształceniami struktury społecznej, powstawaniem państw narodowych,
demokratyzacją polityki a przemianami wartości, norm, postaw, dyspozycji
psychicznych, osobowości i tożsamości człowieka nowoczesnego (Inkeles,
Smith 1986; Giddens 2001). Procesy globalizacji oznaczajÄ… rozszerzanie siÄ™
w skali ogólnoświatowej powiązań i oddziaływań między zbiorowościami
ludzkimi, rosnące tempo przepływu technik, dóbr, usług, kapitału, siły ro-
boczej, informacji i idei. A
ączą się z dominacją wytworzonych w kręgu cy-
wilizacji zachodnioeuropejskiej standardów i mechanizmów rozwoju racjo-
nalności, produktywności i efektywności. Procesy modernizacji i rozwoju
gospodarczego prowadzą do podważania autorytetu tradycyjnych instytucji,
zwłaszcza religijnych, do pluralizacji światopoglądów, sekularyzacji i indy-
widualizacji wartości. Indywidualizacja oznacza rosnące uznawanie autono-
mii jednostek, które dokonują samodzielnego wyboru wartości i norm po-
stępowania, kierując się własnym interesem i preferencjami, a jednocześnie
uznają prawa innych do takich wyborów. Jest wiązana z relatywizacją zasad
moralnych i kryteriów odróżniania dobra od zła oraz liberalizacją stylów
życia i zachowań, a także ze spadkiem rygoryzmu ocen moralnych i wzro-
stem permisywizmu (skłonności usprawiedliwiania wykroczeń przeciw nor-
WARTOÅšCI I NORMY MORALNE A PROCESY PRZEMIAN... 17
mom). Towarzyszy temu instrumentalizacja, fragmentaryzacja i odrębność
wartości i norm regulujących działania w różnych sferach życia prywatnego
i publicznego (rodziny, pracy, religii, moralności, polityki), w których roz-
wijają się swoiste, odmienne logiki racjonalności działania.
Ronald Inglehart (Inglehart 1990; Inglehart, Welzel 2004) wyróżnia dwa
wymiary przemian wartości zależnych od rozwoju gospodarczego, moder-
nizacji i ponowoczesności: Wymiar pierwszy obejmuje zmiany na skali
 z jednej strony  od uznawania tradycyjnych wzorów rodziny, wartości
wychowawczych, instytucji i autorytetów, zwłaszcza religijnych, identyfi-
kacji z narodem i dumy narodowej, a z drugiej strony  do świecko-racjo-
nalnych wartości podkreślających indywidualne osiągnięcia, skuteczność
i niezależność, szeroką partycypację w życiu politycznym oraz racjonalno-
prawne legitymizowanie instytucji. Drugi wymiar przedstawia przejście od
orientacji na wartości materialistyczne, związane z potrzebami przetrwania
oraz bezpieczeństwa fizycznego i ekonomicznego, do wartości postmateria-
listycznych, wyrażających potrzeby samorealizacji i samoekspresji, zainte-
resowanie jakością i komfortem życia, a także wewnętrznymi, duchowymi
aspektami wierzeń religijnych.
Koncepcja Ingleharta nawiÄ…zuje do rozwijanej przez Abrahama Maslo-
wa teorii hierarchii potrzeb, według której rozwój człowieka ukierunkowa-
ny jest najpierw na zaspokajanie potrzeb podstawowych (fizjologicznych
i bezpieczeństwa), poprzez potrzeby społecznej przynależności i interakcji
(afiliacji, akceptacji i szacunku), następnie na potrzeby sukcesu i osiagnięć,
a w końcu na samourzeczywistnienie i samoekspresję. Podstawą hipotez
badawczych i wyjaśnień przemian norm moralnych są teorie poznawczo-
rozwojowe Jeana Piageta i Lawrence a Kohlberga, które zakładają, że w wy-
niku doświadczeń socjalizacyjnych i rozwoju struktur poznawczych nastę-
puje przechodzenie od fazy heteronomii (przyjmowania norm moralnych
jako danych  z góry , obiektywnych i niezmiennych) poprzez respekto-
wanie konwencjonalnych norm relacji interpersonalnych oraz przepisów
prawa do fazy autonomii moralnej (samodzielnego wyboru przez jednost-
ki reguł i zasad postępowania, podlegających społecznym negocjacjom).
Teorie te skłaniają do przewidywań, że w krajach bogatszych, o wyższych
wskaz
nikach rozwoju gospodarczego i poziomu edukacji oraz liberalizmu
i swobód politycznych, będzie występowała wyższa akceptacja wartości
świecko-racjonalnych oraz indywidualistycznych i postmaterialistycznych,
18 Aleksandra Jasińska-Kania
a także większa relatywizacja ocen moralnych i permisywizm, zwłaszcza
w zakresie moralności osobistej w życiu prywatnym.
Wyniki badań porównawczych przeprowadzonych w 1990 r. w 46 kra-
jach, a następnie w latach 1999-2000 w 81 krajach (Inglehart, Basanez, Die-
z-Medrano, Halman, Luijkx 2004) w znacznej mierze potwierdzajÄ… te hipo-
tezy. Najwyższy stopień przyjmowania zarówno wartości świecko-racjonal-
nych, jak i postmaterialistyczno-indywidualistycznych występuje w krajach
o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, takich jak Japonia,
Szwecja, Norwegia, Dania, Holandia, Niemcy, Finlandia, Szwajcaria, Fran-
cja, Belgia. W latach 1990-2000 nastąpiło przesunięcie w kierunku wartości
postmaterialistycznych, które stały się dominujące w Stanach Zjednoczo-
nych, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, a także krajach skandynawskich
i zachodnioeuropejskich. Badania wykazywały także związek między po-
czuciem szczęścia i zadowoleniem z życia a orientacją na postmateriali-
styczne wartości samoekspresji. Wskaz
nik rozwoju społeczno-gospodar-
czego HDI1 w największym stopniu pozwala przewidywać permisywizm
 skłonność usprawiedliwiania odstępstw od norm moralnych. Jednakże
niezależnie od poziomu rozwoju gospodarczego, bogactwa i modernizacji
wpływ na konfiguracje wartości aprobowanych przez poszczególne naro-
dy wywierają różnice regionalne, odmienność tradycji kulturowych, w tym
przede wszystkim religijnych, a także doświadczeń historycznych związa-
nych z podziałami politycznymi i ustrojowymi.
W krajach protestanckich (lub o mieszanej religijności ze znacznymi
wpływami protestantyzmu) najszerzej przyjmowane są wartości indywidu-
alistyczne, świecko-racjonalistyczne i postmaterialistyczne, a także otwar-
tość kulturowa i tolerancja oraz postawy permisywne, przyzwalające na
odchylenia od norm w sferze życia prywatnego, seksu i stosunków inter-
personalnych. Rzadziej i wolniej wartości te i postawy dochodzą do gło-
su w katolickich krajach Unii Europejskiej. Charakterystyczne jest, że naj-
wyższe w Europie wskaz
niki tradycyjnych wartości rodzinnych, religijności
i dumy narodowej występują w krajach ulokowanych na obszarach peryfe-
ryjnych (obok Polski także na Malcie, w Portugalii, Irlandii, Grecji, Rumu-
nii), które w czasach formowania się nowoczesnych narodów pozbawione
1
Human Development Index  standaryzowane średnie produktu globalnego na głowę
ludności (GDP), populacji z wyższym wykształceniem i przewidywanej długości życia.
WARTOÅšCI I NORMY MORALNE A PROCESY PRZEMIAN... 19
były własnej państwowości, a kształtowanie się ich tożsamości narodowej
splatało się z identyfikacją religijną (Marody, Mandes 2007).
Postkomunistyczne kraje Europy Wschodniej, choć w większości lokują
się w wymiarze wartości świeckich i racjonalistycznych (dotyczy to zwłasz-
cza Estonii, A
otwy, Litwy, Bułgarii, Rosji, Białorusi i Ukrainy), pozosta-
ją wciąż przy wartościach materialistycznych, zaabsorbowane potrzebami
przetrwania i bezpieczeństwa. Znacznie rzadziej niż w Europie Zachodniej
wyrażane jest tam zadowolenie z różnych aspektów życia, potrzeby aktyw-
ności społecznej i politycznej, postawy zaufania i tolerancji, poparcie dla
demokracji. Państwa postkomunistyczne Europy Środkowej: Polska, Cze-
chy, Słowacja, Węgry, Słowenia i Chorwacja, nie tylko geograficzne, ale
i pod względem wskaz
ników akceptowanych wartości lokują się na pogra-
niczu Europy Wschodniej i Zachodniej, wartości tradycjonalnych (najsil-
niejszych w Polsce) i świecko-racjonalnych (w których przodują Czesi),
wartości materialistycznych (przeważajacych na Węgrzech) i postmateria-
listycznych (częstszych w Czechach i Słowenii). Społeczeństwo polskie
charakteryzował wyraz
ny wzrost orientacji na wartości materialistyczne po
1989 r. w porównaniu z czasami PRL, kiedy istotne znacznie dla Polaków
miały wartości swobód politycznych i wolności słowa (Siemieńska 2004),
których realizację blokował ówczesny system polityczny.
Przekształcenia wartości są powiązane z procesami modernizacji i prze-
mian systemowych, lecz przebiegają odmiennymi ścieżkami, według róż-
nych trajektorii, wyznaczonych nie tylko swoistością kultury i historycz-
nych doświadczeń, ale także wpływem szczególnych czynników sytuacyj-
nych, takich jak zmiany koniunktury gospodarczej lub kierunku polityki
państwa w wyniku wyborów parlamentarnych.