PODSTAWY ROBOTYKI PR W 3.1-3.3 1 Budowa robotów przemysÅ‚owych 1. Podstawowe zespoÅ‚y i ukÅ‚ady robotów przemysÅ‚owych Obecnie produkowane typy przemysÅ‚owych robotów nie sÄ… zbudowane wg jednego schematu konstrukcyjnego. W zależnoÅ›ci od zastosowaÅ„ robotów, zakresu parametrów technicznych oraz w dużej mierze od specyfiki poszczególnych wytwórców istnieje duża różnorodność schematów kinematycznych i stosowanych elementów konstrukcyjnych. BÄ™dÄ… one omówione w dalszej części wykÅ‚adu. SpoÅ›ród kilkuset obecnie produkowanych typów robotów przemysÅ‚owych można jednakże wyodrÄ™bnić grupy typowych rozwiÄ…zaÅ„, charakteryzujÄ…cych siÄ™ podobnymi cechami konstrukcyjnymi oraz zbliżonymi parametrami technicznymi. Przyczyn jest kilka, głównÄ… jest niewÄ…tpliwie szybko postÄ™pujÄ…ca specjalizacja konstrukcji maszyn manipulacyjnych pod wzglÄ™dem wybranych zastosowaÅ„, wykazujÄ…ca wyrazne analogie do specjalizacji wyrobów w innych dziedzinach produkcji maszynowej, zwÅ‚aszcza obrabiarkowej, gdzie osiÄ…gnęła już bardzo wysoki stopieÅ„ i to nie tylko rozwiÄ…zaÅ„, ale także rozwoju produkcji. Na obecnym etapie rozwoju techniki produkcyjnej wystÄ™puje podobieÅ„stwo wymagaÅ„ dotyczÄ…cych Å›rodka automatyzacji wprowadzanego do tych samych procesów technologicznych, a zwÅ‚aszcza podobieÅ„stwo: Øð udzwigu, Øð ruchliwoÅ›ci i struktury kinematycznej, Øð zakresu i sposobu realizacji ruchu, w tym żądanych prÄ™dkoÅ›ci i dopuszczalnych przyspieszeÅ„, Øð potrzeb programowalnoÅ›ci i sposobu programowania, Øð współpracy maszyny z operatorem i Å›rodowiskiem produkcyjnym, szczególnie z urzÄ…dzeniami technologicznymi procesu. Zmusza to konstruktorów robotów do szukania z jednej strony podobnych, jeÅ›li nie identycznych, rozwiÄ…zaÅ„ technicznych, z drugiej zaÅ› do korzystania z zestawu technicznie podobnych lub pochodzÄ…cych wrÄ™cz od jednego producenta podzespołów mechanicznych, hydraulicznych, elektrycznych i elektronicznych. Należy przy tym wspomnieć o zwiÄ…zkach techniki robotyzacyjnej z technikÄ… współczeÅ›nie produkowanych maszyn technologicznych, a przede wszystkim obrabiarek. Dotyczy to zwÅ‚aszcza ukÅ‚adów napÄ™dowych, pomiarowych i sterujÄ…cych, które mogÄ… być i chÄ™tnie sÄ… stosowane do budowy robotów przemysÅ‚owych. Równie ważne jak techniczne sÄ… komercyjne przyczyny wyodrÄ™bnienia siÄ™ grup podobnych rozwiÄ…zaÅ„ maszyn manipulacyjnych. Należy tu wymienić: Øð wykorzystywanie przez część producentów rozwiÄ…zaÅ„ licencyjnych, Øð kooperacje miÄ™dzy poszczególnymi firmami zarówno w zakresie produkcji kompletnych maszyn, jak i ich podzespołów, Øð wykorzystanie zapożyczonych, ale już sprawdzonych w praktyce, idei konstrukcyjnych w celu przyspieszenia rozpoczÄ™cia produkcji wÅ‚asnych maszyn, Øð chęć ,,uszczkniÄ™cia" rynku użytkowników maszyn zdobytego przez produkty innych firm, przez podobne lub identyczne konstrukcje. Każdy robot, poczynajÄ…c od prostych dwuosiowych programowanych ogranicznikami manipulatorów do obsÅ‚ugi pras, a koÅ„czÄ…c na doÅ›wiadczalnych modelach ze sztucznÄ… inteligencjÄ…, może być przedstawiony jako ukÅ‚ad skÅ‚adajÄ…cy siÄ™ z zespołów mechanicznych, napÄ™dów, czujników, efektorów (np. chwytaków) i sterowania. SkÅ‚ada siÄ™ on najczęściej z nastÄ™pujÄ…cych podstawowych ukÅ‚adów, stanowiÄ…cych odrÄ™bne zespoÅ‚y: 2 Øð zespół ruchu, jak to wczeÅ›niej zdefiniowano, zwany manipulatorem lub jednostkÄ… kinematycznÄ…, czyli podstawowy mechanizm robota wraz z doÅ‚Ä…czonymi napÄ™dami, czujnikami i koÅ„cówkÄ… roboczÄ… (zwanÄ… efektorem), Øð ukÅ‚ad zasilania napÄ™dów i koÅ„cówki roboczej, Øð ukÅ‚ad sterowania. ZespoÅ‚y mechaniczne i napÄ™dy, powodujÄ…c ruch organów roboczych robota o wymaganych jakoÅ›ciowo i iloÅ›ciowo parametrach, integrujÄ… elementy konstrukcji mechanicznej w jednÄ… caÅ‚ość. Czujniki sÅ‚użą do zbierania informacji o otaczajÄ…cym Å›rodowisku i stanie zespołów konstrukcyjnych robota. KoÅ„cówki robocze (efektory), np. chwytaki, zapewniajÄ… bezpoÅ›rednie współdziaÅ‚anie robota z obiektem manipulacji. Do zasilania napÄ™du jednostek kinematycznych robotów jest wykorzystywana energia w tych samych podstawowych postaciach, jakie sÄ… spotykane w napÄ™dach maszyn i urzÄ…dzeÅ„ produkcyjnych, tzn. mechanicznej (jako przeniesienie napÄ™du od obsÅ‚ugiwanej maszyny lub urzÄ…dzenia), pneumatycznej, hydraulicznej oraz elektrycznej. CzÄ™ste jest wykorzystywanie energii w kilku postaciach. np. elektrycznej w napÄ™dzie ruchu globalnego, hydraulicznej w napÄ™dach ruchów lokalnych, chwytaków, a także narzÄ™dzi. UkÅ‚ad zasilania, stanowiÄ…cy obecnie najczęściej osobne urzÄ…dzenie wykonane w postaci wolno stojÄ…cej szafy, zawiera w zależnoÅ›ci od rodzaju napÄ™dów robota: Øð w przypadku napÄ™dów hydraulicznych - zasilacz hydrauliczny (zbiornik, pompÄ™, filtry i czÄ™sto ukÅ‚ad chÅ‚odzenia i grzania oleju) oraz niezbÄ™dny osprzÄ™t hydrauliczny, Øð w przypadku napÄ™du elektrycznego - tyrystorowe lub tranzystorowe kÅ‚ady zasilania silników lub ukÅ‚ady prostownikowe oraz przemienniki czÄ™stotliwoÅ›ci (falowniki), a także niezbÄ™dne ukÅ‚ady przekaznikowe. UkÅ‚ad sterowania robota - szafa sterownicza zawiera zwykle: Øð główny pulpit sterowniczy z przyciskami sÅ‚użącymi do uruchamiania robota i ewentualnie rÄ™cznego sterowania, Øð przenoÅ›ny sterownik rÄ™czny poÅ‚Ä…czony z szafÄ… dÅ‚ugim kablem, sÅ‚użący do programowania robota i doprowadzania do kolejnych punktów pracy, Øð jednostkÄ™ sterujÄ…co-logicznÄ… (komputer), zawierajÄ…cÄ… pamięć operacyjnÄ… programów pracy robota i współpracujÄ…cÄ… przez ukÅ‚ady wejÅ›cia-wyjÅ›cia (interfejsy) z: " serwonapÄ™dami mechanizmu ruchu, " ukÅ‚adami pomiarowymi przemieszczeÅ„, " czujnikami poÅ‚ożeÅ„ dwustanowych urzÄ…dzeÅ„ robota (chwytaki, narzÄ™dzia), " czujnikami stanu pracy maszyn i urzÄ…dzeÅ„ współpracujÄ…cych z robotem. Ze wzglÄ™du na bezpieczeÅ„stwo obsÅ‚ugi i wygodÄ™ napraw szafy ukÅ‚adu zasilania i sterowania sÄ… odsuniÄ™te od robota i znajdujÄ… siÄ™ poza przestrzeniÄ… jego dziaÅ‚ania. 2. Roboty monolityczne o szeregowej strukturze kinematycznej WÅ›ród szeregowych jednostek kinematycznych robotów wyróżnia siÄ™ kilka (omówionych dalej) grup typowych rozwiÄ…zaÅ„ charakteryzujÄ…cych siÄ™ w praktyce podobnym ukÅ‚adem zespołów ruchu regionalnego i strukturÄ… kinematycznÄ…. Oprócz konstrukcji typowych w każdej grupie urzÄ…dzeÅ„ sÄ… także rozwiÄ…zania nietypowe. 2.1. Roboty o strukturze kinematycznej przegubowej Roboty o strukturze kinematycznej przegubowej (rys. 1), nazywane również robotami przegubowymi lub manipulatorami obrotowymi, lub antropomorficznymi, majÄ… wszystkie 3 obrotowe osie zespołów ruchu regionalnego. Roboty przegubowe z obrotowymi osiami przemieszczeÅ„ sÄ… na ogół wykonywane jako wolno stojÄ…ce, lżejsze konstrukcyjnie, o mniejszym udzwigu. Roboty przegubowe znajdujÄ… bardzo szerokie zastosowanie. Na rys. 2 pokazano przestrzeÅ„ roboczÄ… robota przegubowego. Rys. 1. Robot przegubowy z zaznaczonymi osiami sterowania 1- 6 Roboty przegubowe sÄ… również oferowane w wersji podwieszonej. PrzykÅ‚adem może tu być robot z piÄ™cioma sterowanymi osiami, pokazany na rys. 3. Jest on napÄ™dzany silnikami prÄ…du staÅ‚ego. 2.2. Roboty o strukturze kinematycznej sferycznej Robot w ukÅ‚adzie sferycznym o jednym liniowym oraz dwóch obrotowych zespoÅ‚ach ruchu regionalnego jest przedstawiony na rys. 4. PrzykÅ‚adem manipulatora o takiej konfiguracji jest manipulator Stanforda. PrzestrzeÅ„ robocza manipulatora sferycznego jest przedstawiona na rys. 5. Jest to konfiguracja o biegunowym ukÅ‚adzie osi współrzÄ™dnych oraz sferycznych przestrzeniach ruchu. Rys. 2. PrzestrzeÅ„ robocza robota przegubowego IR-L 28/6 4 Rys. 3. Robot przegubowy podwieszony (IR-L firmy Krupp Mak) z zaznaczonymi osiami sterowanymi 1 - 5 2.3. Roboty o strukturze kinematycznej cylindrycznej Konfiguracja robota cylindrycznego jest przedstawiona na rys. 6. Pierwszy przegub (oÅ› 1) jest obrotowy i wykonuje obrót wokół podstawy, gdy przeguby drugi i trzeci (osie 2 i 3) sÄ… przesuwne. Jak sugeruje nazwa, zmienne przegubowe sÄ… zarazem współrzÄ™dnymi cylindrycznymi koÅ„cówki roboczej wzglÄ™dem podstawy. Konfiguracja cylindryczna ma walcowy ukÅ‚ad osi współrzÄ™dnych oraz cylindryczne przestrzenie ruchu. PrzestrzeÅ„ robocza jest przedstawiona na rys. 7. Rys. 4. Robot o konfiguracji sferycznej 5 Rys. 5. PrzestrzeÅ„ robocza manipulatora sferycznego Rys. 6. Robot o strukturze cylindrycznej przeznaczony do spawania i ciÄ™cia laserowego Rys. 7. PrzestrzeÅ„ robocza manipulatora cylindrycznego 6 2.4. Roboty o strukturze kinematycznej SCARA Robot o strukturze kinematycznej SCARA - rys. 8, zaprojektowano z myÅ›lÄ… o zadaniach montażowych. Robot o konfiguracji SCARA ma trzy osie równolegÅ‚e, dwie o ruchu obrotowym osie 1 i 2, a jednÄ… o postÄ™powym oÅ› 3. PrzestrzeÅ„ roboczÄ… robota SCARA zobrazowano na rys. 9. Rys. 8. Robot SCARA z zaznaczonymi osiami sterowania Rys. 9. PrzestrzeÅ„ robocza manipulatora SCARA Do nietypowych rozwiÄ…zaÅ„ można zaliczyć roboty (rys. 3.10) bÄ™dÄ…ce skrzyżowaniem robota montażowego o kinematyce SCARA z podnoÅ›nikiem pionowym. SÄ… one wykorzystywane do: Øð przenoszenia palet, Øð obsÅ‚ugi obrabiarek i pras, Øð montażu dużych części, Øð transportu części. Udzwig robota pokazanego na rys. 10 wynosi 50 kg, powtarzalność pozycjonowania 0,5 mm, Å›rednica obszaru manipulacji w pÅ‚aszczyznie poziomej jest równa 1930 mm, a zakres przesuwu pionowego 1850 mm. PodstawowÄ… zaletÄ… robota M-400 jest znaczna przestrzeÅ„ manipulacji (14 m3), przy maÅ‚ych wymiarach zajmowanej powierzchni. Serwosilniki 7 zastosowane do napÄ™du we wszystkich osiach zapewniajÄ… duże prÄ™dkoÅ›ci ruchu (oÅ› 1 800mm/s, osie 2 i 3 - 135Ú/s i oÅ› 4- 150Ú/s) i jednoczeÅ›nie dobre wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci dynamiczne. Rys. 10. Konstrukcja i ukÅ‚ad osi robota M-400 firmy GMF Robotics 2.5. Roboty o strukturze kinematycznej PUMA Robot PUMA jest specjalnie przeznaczony do realizacji zadaÅ„ montażowych. Na rys. 11 przedstawiono robota montażowego o kinematyce PUMA. Rys. 11. Robot montażowy PUMA 260A firmy Staubli Unimation z zaznaczonymi osiami i zakresem ruchów w poszczególnych osiach 8 Jest to robot o szeÅ›ciu osiach obrotu i udzwigu zaledwie l kg, ale jest robotem bardzo szybkim. Maksymalne osiÄ…gane prÄ™dkoÅ›ci (119Ú/s w osiach 1 i 2, 164º/s w osi 3, 577°/s w osi 4, 431°/s w osi 5 i 398°/s w osi 6) rzadko spotyka siÄ™ w robotach przegubowych, co stawia go wyraznie przed porównywalnymi rozwiÄ…zaniami konkurencyjnymi. Powtarzalność pozycjonowania wynosi Ä…0,05 mm. 2.6. Roboty o strukturze kinematycznej kartezjaÅ„skiej Roboty o strukturze kinematycznej kartezjaÅ„skiej majÄ… prostokÄ…tny ukÅ‚ad osi współrzÄ™dnych i liniowe zespoÅ‚y ruchu. Nazywane sÄ… także robotami bramowymi lub portalowymi. WÅ›ród robotów można wyróżnić: Øð roboty bramowe liniowe (rys. 12), Øð roboty bramowe powierzchniowe o prostopadÅ‚oÅ›ciennej przestrzeni ruchu (rys. 13). Roboty bramowe o strukturze kinematycznej kartezjaÅ„skiej sÄ… stosowane do wykonywania nastÄ™pujÄ…cych zadaÅ„: Øð pakowania i paletyzacji, Øð obsÅ‚ugi maszyn technologicznych. Do obsÅ‚ugi pojedynczych maszyn technologicznych, a w szczególnoÅ›ci obrabiarek skrawajÄ…cych, tzn. do ich automatycznego zaÅ‚adunku i rozÅ‚adunku, sÄ… wykorzystane przede wszystkim roboty liniowe. Roboty te mogÄ… być też użyte do obsÅ‚ugi niewielkiej liczby obrabiarek usytuowanych w jednej linii. Roboty bramowe typu liniowego próbuje siÄ™ czasem sprzÄ™gnąć z zamocowanymi do tej samej bramy urzÄ…dzeniami podajnikowymi i magazynami. Do obsÅ‚ugi caÅ‚ych kompleksów technologicznych, np. gniazd czy systemów obróbkowych, sÄ… stosowane roboty powierzchniowe, czasem o dużych zakresach przesuwów w poszczególnych osiach. WspółczeÅ›nie rozwój konstrukcji robotów bramowych o liniowych zespoÅ‚ach ruchu dotyczy przede wszystkim koncepcji budowy moduÅ‚owej, co omówi siÄ™ w dalszej kolejnoÅ›ci. 9 Rys. 12. Robot bramowy liniowy firmy Fibro z przegubowym ramieniem i jego obszar manipulacyjny: 1 ukÅ‚ad napÄ™du obrotu ramienia, 2, 3 prowadnice przesuwu pionowego i poziomego, 4, 5 zabezpieczenia kraÅ„cowe, 6, 7 ukÅ‚ady napÄ™dowe osi X i Z, 8 sanie krzyżowe, 9 prowadnice toczne, 10 zgarniacz zanieczyszczeÅ„, 11 listwy prowadnicowe, 12 obrotowe ramiÄ™ przegubowe, 13 stojak, 14 Å‚Ä…czniki kraÅ„cowe Rys. 13. Robot bramowy powierzchniowy Za istotnÄ… nowość konstrukcyjnÄ… w omawianej grupie robotów należy uznać wyposażenie w przegubowe ramiÄ™ (rys. 14). RozwiÄ…zanie takie, zastosowane w robocie liniowym pokazanym na rys. 11, umożliwia uzyskanie powiÄ™kszonego obszaru manipulacyjnego, zbliżonego do typowego dla robota powierzchniowego. Rys. 14. Przegubowe ramiÄ™ jako wyposażenie robotów bramowych firmy Fibro: a) do c) różne możliwoÅ›ci wykorzystania 2.7. Roboty wielokorbowe 10 IstotÄ… budowy robotów - manipulatorów wielokorbowych jest zastosowanie mechanizmu z równolegÅ‚owodem ukoÅ›nym. PrzykÅ‚ad budowy dwóch pierwszych stopni swobody manipulatora pokazano na rys. 15. Rys. 15. Dwa pierwsze stopnie swobody manipulatora robota wielokorbowego: a) podstawa i pierwszy czÅ‚on z równolegÅ‚owodem wewnÄ…trz, b) odsÅ‚oniÄ™ta konstrukcja równolegÅ‚owodu Na rys. 15b powÅ‚okÄ™ czÅ‚onu pierwszego usuniÄ™to, aby wyraznie pokazać konstrukcjÄ™ równolegÅ‚owodu. W rozwiÄ…zaniu tym zastosowano dwa silniki bezpoÅ›redniego napÄ™du zamontowane współosiowo w podstawie. Osie silników sÄ… usytuowane pionowo. Pierwszy czÅ‚on ruchomy manipulatora jest poÅ‚Ä…czony bezpoÅ›rednio z silnikiem zamontowanym na pÅ‚ycie podstawy. Drugi silnik jest zamocowany do tej pÅ‚yty od spodu za poÅ›rednictwem waÅ‚u i równolegÅ‚owodu ukoÅ›nego umieszczonego wewnÄ…trz czÅ‚onu pierwszego. AÄ…czniki tego równolegÅ‚owodu wykonujÄ… wzglÄ™dem czÅ‚onu pierwszego pÅ‚askie ruchy postÄ™powe po torach koÅ‚owych. ObudowÄ… mechanizmu (rys. l5a) jest lekka konstrukcja powÅ‚okowa w postaci ukoÅ›nej pustej korby o ksztaÅ‚cie wewnÄ™trznym opisanym powierzchniÄ… ekwidystalnÄ… wzglÄ™dem możliwych trajektorii Å‚Ä…czników, dopasowanÄ… do rownolegÅ‚owodów. Zapewnia ona lekkość konstrukcji przy dużej sztywnoÅ›ci na skrÄ™canie i zginanie, umożliwia także zastosowanie w wiÄ™kszej liczby rownolegÅ‚owodów ukoÅ›nych usytuowanych koncentrycznie na zewnÄ…trz, jak i wewnÄ…trz powÅ‚oki. MogÄ… one być wykorzystywane do napÄ™du nastÄ™pnych stopni swobody. W obudowie znajdujÄ… siÄ™ gniazda Å‚ożysk krzyżowo-rolkowych. które umożliwiajÄ… jednoczeÅ›nie wychylenie równolegÅ‚owodów i obrót korby. IstniejÄ…ca wewnÄ…trz obudowy przestrzeÅ„ może być wykorzystana do prowadzenia elastycznych przewodów. KonstrukcjÄ™ manipulatora wielokorbowego pokazano na rys. 16. 11 Rys. Rys. 16. Manipulator wielokorbowy: a) schemat konstrukcyjny, b) przestrzeÅ„ robocza Trzy pierwsze stopnie swobody o osiach pionowych sÄ… napÄ™dzane przez silniki bezpoÅ›redniego napÄ™du, które sÄ… zamontowane współosiowo w nieruchomej podstawie. Z silnikiem M jest bezpoÅ›rednio zwiÄ…zany ukoÅ›ny czÅ‚on 1, drugi silnik M za poÅ›rednictwem 1 2 waÅ‚u W i równolegÅ‚owodu R napÄ™dza czÅ‚on 2. Silnik M przez waÅ‚ W i dwa 1 1 3 2 równoleglowody R i R napÄ™dza czÅ‚on 3. CharakterystycznÄ… cechÄ… takiego rozwiÄ…zania jest 2 3 zachowanie orientacji przez czÅ‚on, którego silnik napÄ™dowy jest zatrzymany, niezależnie od ruchów wykonywanych przez pozostaÅ‚e czÅ‚ony. CzÅ‚on 3 ma ksztaÅ‚t kolumny, w której sÄ… umieszczone silniki z przekÅ‚adniami napÄ™dzajÄ…cymi czwarty stopieÅ„ swobody ramienia oraz kiść. Czwarty stopieÅ„ swobody zrealizowano z użyciem dwóch korb ukoÅ›nych 4 i 5 o identycznej dÅ‚ugoÅ›ci, sprzężonych za pomocÄ… równolegÅ‚owodu zewnÄ™trznego R i 4 napÄ™dzanych przez ten sam silnik z tÄ… samÄ… prÄ™dkoÅ›ciÄ…, ale w przeciwnych kierunkach. W ten sposób uzyskano niezbyt skomplikowany mechanizm prostowodu, zapewniajÄ…cy pionowe ruchy koÅ„cówki ramienia. Sprzężenie dynamiczne zrealizowanego w ten sposób czwartego stopnia swobody z trzema pierwszymi stopniami swobody jest bardzo maÅ‚e. Przez odpowiednie rozmieszczenie silników napÄ™dowych na czÅ‚onie trzecim można również Å‚atwo zapewnić jego odsprzężenie dynamiczne od dwóch pierwszych stopni swobody, co uÅ‚atwia sterowanie szybkimi ruchami. Manipulator jest zakoÅ„czony kiÅ›ciÄ… o dwóch stopniach swobody, skÅ‚adajÄ…cÄ… siÄ™ z czÅ‚onów 6 i 7. W celu zapewnienia lekkoÅ›ci i odpowiedniej sztywnoÅ›ci konstrukcji kolejne czÅ‚ony manipulatora sÄ… poÅ‚Ä…czone ze sobÄ… za pomocÄ… pojedynczych Å‚ożysk krzyżowo-rolkowych o wysokiej jakoÅ›ci. Aożyska główne równolegÅ‚owodów sÄ… również tego typu. PrzestrzeÅ„ robocza ramienia ma ksztaÅ‚t walca (rys. 16b). W znacznym obszarze, obejmujÄ…cym ok. 60° przestrzeni roboczej, ramiÄ™ ma bardzo dobre, zbliżone do izotropowych, wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci kinematyczne. Pierwszy i drugi czÅ‚on ramienia sÄ… napÄ™dzane silnikami umieszczonymi na podstawie i majÄ… nieograniczone zakresy ruchów obrotowych. Ruch trzeciego czÅ‚onu jest ograniczony do kilku obrotów ze wzglÄ™du na skrÄ™canie siÄ™ kabli silników zamocowanych na tym czÅ‚onie. KoÅ„cówka ramienia może wykonywać ruchy pionowe o zakresie równym sumie dÅ‚ugoÅ›ci czÅ‚onów 4 i 5, przy nieograniczonym zakresie obrotu silnika napÄ™dzajÄ…cego. Warto zwrócić uwagÄ™ na możliwość wykorzystania trzeciego stopnia swobody ramienia do sterowania orientacjÄ… kiÅ›ci. Istotne jest również, że przy zatrzymanym silniku M , ruchy ramienia nie wywoÅ‚ujÄ… zmian orientacji czÅ‚onów 6 i 7. 3 Typowe konfiguracje manipulatora przedstawiono na rys. 17. 12 Rys. 17. Typowe konfiguracje manipulatora 3. Roboty o budowie moduÅ‚owej i szeregowej strukturze kinematycznej 3.1. WiadomoÅ›ci wstÄ™pne W ostatnich latach producenci zaczÄ™li zwracać znacznie wiÄ™kszÄ… uwagÄ™ na prostotÄ™ budowy i technologiczność robotów, majÄ…c na wzglÄ™dzie zmniejszenie kosztów wytwarzania i ceny tych urzÄ…dzeÅ„, ale bez ograniczenia ich możliwoÅ›ci i pogarszania wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci eksploatacyjnych. Uproszczenie budowy powoduje zmniejszenie czasów napraw i przeglÄ…dów, minimalizacjÄ™ liczby części zamiennych oraz zwiÄ™kszenie trwaÅ‚oÅ›ci eksploatacyjnej. Zmniejszenie ceny robotów przez ich uproszczenie skutkuje nie tylko poprawÄ… konkurencyjnoÅ›ci, ale i rozszerzeniem rynku. Na tanie roboty mogÄ… sobie pozwolić bowiem Å›rednie i maÅ‚e firmy, których w przemyÅ›le jest najwiÄ™cej. Taniość oznacza również opÅ‚acalność stosowania robotów w produkcji maÅ‚oseryjnej. Do zalet rozwiÄ…zaÅ„ moduÅ‚owych można też zaliczyć znaczne skrócenie czasów projektowania i wykonywania konkretnego robota z wykorzystaniem istniejÄ…cych modułów oraz wzrost elastycznoÅ›ci systemu wytwarzania dziÄ™ki możliwoÅ›ci przebudowy stosowanego robota. Obecnie sprzedane mogÄ… być przede wszystkim roboty robione na miarÄ™". Aby oferować je tanio, producenci zaczÄ™li powszechnie stosować w swych konstrukcjach zasadÄ™ moduÅ‚owoÅ›ci. Budowa moduÅ‚owa polega na tym, że żądane rozwiÄ…zanie techniczne jest tworzone przez kombinacjÄ™ przygotowanych wczeÅ›niej pojedynczych części i zespołów (modułów funkcjonalnych). KonstrukcjÄ… moduÅ‚owÄ… charakteryzujÄ… siÄ™ ukÅ‚ady maszyn, zespołów i pojedynczych części, które jako moduÅ‚y, czÄ™sto o różniÄ…cych siÄ™ miÄ™dzy sobÄ… rozwiÄ…zaniach, realizujÄ… za pomocÄ… kombinacji różne funkcje ogólne ukÅ‚adu. Budowa moduÅ‚owa w porównaniu z konwencjonalnymi, indywidualnymi rozwiÄ…zaniami konstrukcyjnymi jest korzystniejsza pod wzglÄ™dem techniczno-ekonomicznym wówczas, gdy wszystkie lub pojedyncze warianty rozwiÄ…zaÅ„ przewidziane w programie produkcyjnym mogÄ… być dostarczone na rynek w okreÅ›lonych pojedynczych partiach i jeżeli 13 uda siÄ™ zrealizować wymagany zbiór funkcji jednym lub kilkoma podstawowymi i kilkoma dodatkowymi moduÅ‚ami funkcjonalnymi. Podczas wykonania okreÅ›lonego zadania konieczne jest rozÅ‚ożenie wytworu na moduÅ‚y funkcjonalne, tzn. funkcjÄ™ ogólnÄ… rozkÅ‚ada siÄ™ na funkcje odpowiadajÄ…ce wymaganiom produkcji, które sÄ… tworzone w aspekcie realizacji funkcji technicznych. Można wyróżnić moduÅ‚y speÅ‚niajÄ…ce nastÄ™pujÄ…ce funkcje: 1) Funkcje podstawowe sÄ… w systemie funkcjami niezbÄ™dnymi, do których ciÄ…gle siÄ™ powraca. MogÄ… one wystÄ™pować pojedynczo lub w powiÄ…zaniu z innymi funkcjami. Realizuje je moduÅ‚ podstawowy, który może być wykonany w jednym lub kilku stopniach wielkoÅ›ci konstrukcyjnych. ModuÅ‚y podstawowe sÄ… nazywane modularni niezbÄ™dnymi. 2) Funkcje pomocnicze sÄ… na ogół funkcjami Å‚Ä…czÄ…cymi i sÄ…siadujÄ…cymi, realizowanymi za pomocÄ… modułów pomocniczych, którymi najczęściej sÄ… elementy Å‚Ä…czÄ…ce i przyÅ‚Ä…czajÄ…ce. ModuÅ‚y pomocnicze sÄ… najczęściej projektowane do stopni wielkoÅ›ci konstrukcyjnych modułów podstawowych. W strukturze konstrukcyjnej sÄ… one najczęściej niezbÄ™dne. 3) Funkcje specjalne sÄ… funkcjami uzupeÅ‚niajÄ…cymi, specyficznymi dla danego wariantu. WystÄ™pujÄ… one nie we wszystkich wariantach funkcji ogólnej. Wykonywane sÄ… za pomocÄ… modułów specjalnych, stanowiÄ…cych uzupeÅ‚nienie dla modułów podstawowych, sÄ… wiÄ™c elementami alternatywnymi. 4) Funkcje adaptacyjne sÄ… nieodzowne w sytuacji dopasowania siÄ™ systemu do innego systemu i konstrukcyjnych warunków brzegowych. Wykonywane sÄ… za pomocÄ… modułów adaptacyjnych, o częściowo tylko wyznaczonych wymiarach, ponieważ w poszczególnych przypadkach jest wymagane dopasowanie wymiarów Å‚Ä…cz na skutek nie dajÄ…cych siÄ™ przewidzieć konstrukcyjnych warunków brzegowych. ModuÅ‚y adaptacyjne wystÄ™pujÄ… jako moduÅ‚y niezbÄ™dne lub alternatywne. Czasami zamawiajÄ…cy okreÅ›la szczególne warunki i zdarzajÄ… siÄ™ wtedy funkcje specjalne, których może nie wykonywać żaden z modułów proponowanych systemów. Funkcje te sÄ… realizowane przez elementy niemoduÅ‚owe, konwencjonalne, które muszÄ… być specjalnie projektowane zgodnie z konkretnym sformuÅ‚owaniem zadania przez klienta. Stosowanie takich rozwiÄ…zaÅ„ prowadzi do powstania systemu mieszanego, tzn. systemu skÅ‚adajÄ…cego siÄ™ z kombinacji konstrukcji moduÅ‚owych i konstrukcji konwencjonalnych. KażdÄ… konstrukcjÄ™ moduÅ‚owÄ… można oceniać pod wzglÄ™dem jej rozdzielczoÅ›ci. Dla każdego moduÅ‚u wyznacza siÄ™ stopieÅ„ rozdrobnienia na części podstawowe, uwarunkowane funkcyjnoÅ›ciÄ… i wykonawstwem. Dla caÅ‚ego systemu moduÅ‚owego opisuje siÄ™ liczbÄ™ modułów i możliwoÅ›ci ich kombinacji. W budowie moduÅ‚owej można rozróżnić dwa rodzaje systemów: 1) System skoÅ„czony, który można zestawić ze skoÅ„czonej liczby wariantów konstrukcyjnych. 2) System nieskoÅ„czony, który charakteryzuje siÄ™ dużą różnorodnoÅ›ciÄ… możliwoÅ›ci kombinacyjnych tak, że nie można ich w caÅ‚oÅ›ci zaplanować. WspółczeÅ›nie dominujÄ… dwa kierunki w budowie moduÅ‚owych robotów przemysÅ‚owych. Pierwszy - to roboty o konstrukcji opartej na aluminiowych profilach konstrukcyjnych, drugi zaÅ› to skÅ‚adanie robotów o żądanej konfiguracji modułów realizujÄ…cych funkcje podstawowe, projektowanych specjalnie dla potrzeb robotyki i manipulacji. Oba te kierunki przenikajÄ… siÄ™, gdyż moduÅ‚y robotyczne bywajÄ… budowane czÄ™sto także z wykorzystaniem aluminiowych profili konstrukcyjnych. 3.2. Aluminiowe profile konstrukcyjne PrzykÅ‚adem nowoczesnej moduÅ‚owej budowy robotów przemysÅ‚owych i urzÄ…dzeÅ„ wchodzÄ…cych w skÅ‚ad systemów wytwarzania sÄ… zestawy zÅ‚ożone z aluminiowych profili 14 konstrukcyjnych. Elementy moduÅ‚owe, w których wykorzystuje siÄ™ profile aluminiowe, sÄ… stosowane w budowie maszyn, urzÄ…dzeÅ„, linii technologicznych, stanowisk pracy, konstrukcji regałów magazynowych itp. Z modułów sÄ… budowane systemy manipulacyjne do obsÅ‚ugi maszyn, roboty przemysÅ‚owe, caÅ‚e gniazda i linie produkcyjne, wieloosiowe maszyny sterowane numerycznie, stanowiska kontrolno-pomiarowe itp. Zestaw profili aluminiowych, elementów zÅ‚Ä…cznych oraz elementów pomocniczych pozwala na racjonalne projektowanie i budowÄ™ różnorodnych maszyn, urzÄ…dzeÅ„ i innych konstrukcji wytwarzanych głównie w produkcji jednostkowej. Konstrukcja opiera siÄ™ na poÅ‚Ä…czeniach rozÅ‚Ä…cznych poszczególnych wÄ™złów konstrukcyjnych i ma wiele zalet, gdyż charakteryzuje siÄ™: Øð krótkim czasem projektowania robotów i urzÄ…dzeÅ„, których poszczególne funkcje realizujÄ… kolejne moduÅ‚y, Øð istotnym ograniczeniem nakÅ‚adów na obliczenia konstrukcyjne dziÄ™ki możliwoÅ›ci wspomagania komputerowego oraz znacznie taÅ„szym wprowadzaniem zmian konstrukcyjnych w już pracujÄ…cym urzÄ…dzeniu, Øð skróceniem czasu przeznaczonego na testowanie i wdrażanie urzÄ…dzenia do produkcji lub pracy, Øð szybkim i Å‚atwym montażem i demontażem oraz szybkim usuwaniem skutków awarii, Øð lekkoÅ›ciÄ… i dużą wytrzymaÅ‚oÅ›ciÄ… konstrukcji, Øð ponownym wykorzystaniem sprawnych jeszcze modułów do budowy innych urzÄ…dzeÅ„, Øð nowoczesnoÅ›ciÄ… i estetykÄ… rozwiÄ…zaÅ„, Øð odpornoÅ›ciÄ… na korozjÄ™ i zadrapania, dziÄ™ki anodowanej powierzchni. ProdukcjÄ… profili aluminiowych zajmuje siÄ™ wiele firm (np. BOSCH ITEM. Firmy te opracowaÅ‚y moduÅ‚owy zestaw do montażu urzÄ…dzeÅ„ wytwórczych, warsztatowych, pomocniczych na bazie duraluminiowych profili zamkniÄ™tych i szerokiej gamy elementów funkcjonalnych, wykorzystujÄ…c oryginalnÄ… technikÄ™ poÅ‚Ä…czeÅ„ Å›rubowych. PrzykÅ‚adowe przekroje profili systemu BOSCH pokazano na rys. 18. RozwiÄ…zanie oparto na zunifikowanych powtarzalnych i podobnych elementach podstawowych. Elementy te różniÄ… siÄ™ tyko wielkoÅ›ciÄ…, a ich ksztaÅ‚t jest identyczny lub zbliżony. Rys. 18. PrzykÅ‚adowe przekroje profili systemu BOSCH PrzykÅ‚adem profili aluminiowych stanowiÄ…cych podstawÄ™ do caÅ‚ej bazy elementów o budowie moduÅ‚owej sÄ… profile firmy ITEM MB System. W skÅ‚ad zestawu MB wchodzÄ… różne kombinacje profilu podstawowego (rys. 19). 15 Profil 5 40x20 Profil 5 20x20 Profil 5 40x40 Rys. 19. PrzykÅ‚ady ksztaÅ‚tu profili zestawu MB Kolejne profile sÄ… modyfikacjami wersji pierwotnej, majÄ… tylko wiÄ™ksze gabaryty, a tym samym lepsze wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci technologiczne. Kolejne elementy powstajÄ… z profilu podstawowego przez dodawanie do niego jego wielokrotnoÅ›ci. W skÅ‚ad systemów o budowie moduÅ‚owej, oprócz profili, wchodzÄ…: Øð listwy i pokrywy maskujÄ…ce i osÅ‚onowe aluminiowe i z tworzyw sztucznych, Øð elementy zÅ‚Ä…czne, zawiasy, wsporniki, rolki, kółka, stopki, elementy blokujÄ…ce itp., Øð podzespoÅ‚y przemieszczeÅ„ liniowych z kasacjÄ… luzów, napÄ™dzane rÄ™cznie, pneumatycznie lub elektrycznie (za pomocÄ… pasków zÄ™batych lub Å›rub tocznych), Øð podzespoÅ‚y i elementy instalacyjne do elektrotechniki i elektroniki, Øð elementy i podzespoÅ‚y do budowy Å›cianek, przegród i drzwi. W ofercie firm jest wiele rozwiÄ…zaÅ„ poÅ‚Ä…czeÅ„ Å›rubowych. Rodzaj poÅ‚Ä…czenia Å›rubowego jest dobierany w zależnoÅ›ci od wymagaÅ„ wytrzymaÅ‚oÅ›ciowych, technologicznych, funkcjonalnych czy estetycznych. Jednym z nich jest poÅ‚Ä…czenie Å›rubÄ… centralnÄ… samogwintujÄ…cÄ… (rys. 20). NiewÄ…tpliwÄ… zaletÄ… tego rozwiÄ…zania jest jego niewielka cena (koszt Å›ruby i wykonania otworu bez gwintowania). Jest to idealne rozwiÄ…zanie, kiedy panel albo szyba wchodzi w szczelinÄ™. Innym możliwym rozwiÄ…zaniem jest poÅ‚Ä…czenie Å›rubami mÅ‚oteczkowymi za pomocÄ… kÄ…townika, poÅ‚Ä…czenie sworzniowe za pomocÄ… Å›ruby mÅ‚oteczkowej (rys. 21). DziÄ™ki specjalnej konstrukcji Å‚ba Å›ruby możliwe jest jej wprowadzenie w dowolnym miejscu rowka i unieruchomienie przez obrót o 90°, nawet gdy czoÅ‚o rowka nie jest dostÄ™pne. Umożliwia to bardzo szybki montaż (także w pózniejszym stadium powstawania konstrukcji). Gdy sÄ… konieczne poÅ‚Ä…czenia profili pod kÄ…tem, można użyć Å‚Ä…czników kÄ…towych; o staÅ‚ym kÄ…cie miÄ™dzy dwoma profilami (rys. 22) lub o kÄ…cie zmiennym. PoÅ‚Ä…czenia o staÅ‚ym kÄ…cie sÄ… bardzo stabilne, o dużej wytrzymaÅ‚oÅ›ci. Uzyskuje siÄ™ to dziÄ™ki podobnym poÅ‚Ä…czeniom sworzniowym jak w przypadku poprzednim. 16 Rys. 20. PoÅ‚Ä…czenia profili za pomocÄ… Å›ruby centralnej Rys. 21. PoÅ‚Ä…czenie za pomocÄ… Å›ruby mÅ‚oteczkowej Rys. 22. PoÅ‚Ä…czenie kÄ…towe o staÅ‚ym kÄ…cie miÄ™dzy dwoma profilami 17 PodstawowÄ… zaletÄ… wszystkich poÅ‚Ä…czeÅ„ jest to, że nie wymagajÄ… one specjalnego przygotowania Å‚Ä…czonych elementów, a tylko w nielicznych przypadkach konieczne jest wykonanie otworu lub wyfrezowanie rowka. Nie stanowi to jednak utrudnienia, dlatego że rodzaj materiaÅ‚u, z którego sÄ… wykonane profile, a także wszystkie rodzaje poÅ‚Ä…czeÅ„ sÄ… skatalogowane. Dodatkowo firmy oferujÄ… wiele sprawdzonych rozwiÄ…zaÅ„ konstrukcyjnych podzespołów realizujÄ…cych podstawowe funkcje. Zestaw moduÅ‚owego montażu zawiera wiÄ™c jeszcze wiele innych, wygodnych i estetycznych poÅ‚Ä…czeÅ„ i rozwiÄ…zaÅ„ konstrukcyjnych umożliwiajÄ…cych nie tylko szybki montaż, ale także przebudowÄ™ czy rozbudowÄ™ urzÄ…dzenia. Na rys. 23 przedstawiono mechanizm przesuwu liniowego z przekÅ‚adniÄ… Å›rubowÄ… tocznÄ…. SkÅ‚ada siÄ™ on z: Øð szyny noÅ›nej (profil aluminiowy), Øð wózka przesuwnego, Øð Å›ruby z nakrÄ™tkÄ… tocznÄ…. Rys. 23. ModuÅ‚owy mechanizm przesuwu liniowego ze Å›rubÄ… tocznÄ… Na rys. 24 pokazano mechanizm przesuwu liniowego z napÄ™dem koÅ‚o zÄ™bate-zÄ™batka. ModuÅ‚ przesuwu liniowego z pasem zÄ™batym przedstawiono na rys. 25. ModuÅ‚ ten skÅ‚ada siÄ™ z: Øð szyny noÅ›nej (profil), Øð wózka przesuwnego, Øð napÄ™du pasa zÄ™batego, Øð jednostki zwrotnej. Z modułów przesuwu liniowego oraz odpowiednich profili można budować roboty bramowe, które sÄ… czÄ™sto stosowane w zrobotyzowanych systemach obróbkowych. Na rys. 26 przedstawiono dwa roboty bramowe zbudowane z profili aluminiowych. 18 Rys. 24. Mechanizm przesuwu liniowego z napÄ™dem koÅ‚o zÄ™bate-zÄ™batka Rys. 25. ModuÅ‚ przesuwu liniowego z pasem zÄ™batym Rys. 26. Roboty bramowe z profili aluminiowych 19 W celu skrócenia czasu przygotowywania projektu urzÄ…dzenia z moduÅ‚owych elementów konstrukcyjnych oraz zminimalizowania liczby bÅ‚Ä™dów wystÄ™pujÄ…cych we wczesnych fazach powstawania urzÄ…dzenia, firmy wprowadziÅ‚y na rynek oprogramowanie współpracujÄ…ce z systemem komputerowo wspomaganego projektowania AutoCAD. BOSCH udostÄ™pnia swoim klientom nakÅ‚adkÄ™ na AutoCAD umożliwiajÄ…cÄ… projektowanie w przestrzeni 2D i możliwość używania przestrzennych modeli modułów konstrukcyjnych. Firma ITEM natomiast wprowadziÅ‚a oprogramowanie, które umożliwia projektowanie na pÅ‚aszczyznie (2D) i w przestrzeni (3D). Oprogramowanie takie ma wiele funkcji wspomagajÄ…cych, takich jak: szybki wybór elementów konstrukcyjnych i ich parametrów oraz Å‚atwe edytowanie rysunku za pomocÄ… doÅ‚Ä…czonego menu pulpitu, wykonywanie podstawowych obliczeÅ„ konstrukcyjnych dotyczÄ…cych odksztaÅ‚ceÅ„ liniowych profili przy różnym charakterze obciążeÅ„, automatyczne generowanie listy użytych modułów konstrukcyjnych z podaniem ich ceny oraz innych funkcji, które czyniÄ… te oprogramowania profesjonalnym narzÄ™dziem wspomagajÄ…cym pracÄ™ konstruktora. 3.3. PrzykÅ‚ady budowy moduÅ‚owej Podstawowym moduÅ‚em nowoczesnych robotów, pracujÄ…cych we współrzÄ™dnych prostokÄ…tnych, jest zespół przesuwu liniowego. DysponujÄ…c takimi zespoÅ‚ami o różnej wielkoÅ›ci, oraz odpowiednimi elementami dopasowujÄ…cymi i uzupeÅ‚niajÄ…cymi, można Å‚atwo i szybko budować urzÄ…dzenia manipulacyjne o znacznym stopniu skomplikowania. PrzykÅ‚adem nowoczesnego systemu modułów do budowy robotów przemysÅ‚owych jest system MLS firmy Messma-Kelch-Robot. SkÅ‚ada siÄ™ on m.in. ze standardowych zespołów przesuwu liniowego, z których można montować ukÅ‚ady kilkuosiowe, np. bramowe manipulatory i roboty (rys. 27. W skÅ‚ad systemu wchodzÄ… również napÄ™dzane pneumatycznie zespoÅ‚y podnoszenia i obrotu. Rys. 27. System modułów firmy Messma-Kelch-Robot 20 Możliwość wyboru z różnych ukÅ‚adów napÄ™dowych pokazano na rys. 28, na przykÅ‚adzie moduÅ‚owego systemu firma WABCO. Typowy moduÅ‚ ruchu jest wyposażony w: ukÅ‚ad napÄ™dowy, ukÅ‚ad prowadnic, czujniki poÅ‚ożeÅ„ kraÅ„cowych, w napÄ™dach dwupoÅ‚ożeniowych dodatkowo w nastawne ograniczniki ruchu pozycjonowania współpracujÄ…ce z amortyzatorami, a także pÅ‚yty sprzÄ™gowe i bloki mocujÄ…ce umożliwiajÄ…ce Å‚Ä…czenie poszczególnych modułów itp. Jeżeli napÄ™d jest elektryczny, ruch liniowy uzyskuje siÄ™ za pomocÄ… bezluzowej Å›ruby tocznej lub zÄ™batego paska i kółka zÄ™batego. Rys. 28. ModuÅ‚owy system do budowy urzÄ…dzeÅ„ manipulacyjnych firmy WABCO: Robot zbudowany z elementów systemu, b) moduÅ‚ podstawowy systemu, c) moduÅ‚ przesuwu z napÄ™dem od Å›ruby pociÄ…gowej, d) moduÅ‚ przesuwu napÄ™dzany pneumatycznie, e) moduÅ‚ przesuwu z napÄ™dem pasowym W przypadku napÄ™du pneumatycznego stosuje siÄ™ siÅ‚owniki tÅ‚oczyskowe lub beztÅ‚oczyskowe i blok zaworów rozdzielajÄ…cych. PrzykÅ‚adem sÄ… rozwiÄ…zania firmy Fibro (rys. 29). Na rys. 30 przedstawiono komponenty robota o budowie moduÅ‚owej a mianowicie poszczególne moduÅ‚y oraz konfiguracje robotów z nich stworzonych. Na rys. 31 pokazano możliwoÅ›ci modyfikowania konstrukcji i cech robota przemysÅ‚owego z wykorzystaniem zmodyfikowanych modułów robota Robitius RC", japoÅ„skiej firmy Mitsubishi Heavy Ind. Z modułów przedstawionych na rysunku można skompletować m.in. nastÄ™pujÄ…ce roboty przcmysÅ‚owe: Øð z obrotowÄ… kolumnÄ… i dwoma ramionami prostoliniowo podnoszonymi i opuszczanymi po kolumnie (rys. 31 a), Øð przesuwny z obrotowÄ… kolumnÄ… i ramieniem pochylanym i podnoszonym (rys. 31 b), Øð przesuwny z obrotowÄ… kolumnÄ… i ramieniem prostoliniowo podnoszÄ…cym siÄ™ i opuszczajÄ…cym (rys. 31 c), 21 Øð podwieszony, przesuwny z jednym ramieniem (rys. 31 d), Øð z nieobrotowÄ… kolumnÄ… i jednym ramieniem przemieszczanym prostoliniowo góra-dół (rys. 31 e), Øð z obrotowÄ… kolumnÄ… i ramieniem wahajÄ…cym siÄ™ za pomocÄ… moduÅ‚u pochylania ramienia (rys. 31 f). Rys. 29. MożliwoÅ›ci systemu Fibromanta w zakresie budowy różnych urzÄ…dzeÅ„ manipulacyjnych Rys. 30. Komponenty robota o budowie moduÅ‚owej 22 Rys. 31. Schemat moduÅ‚owej konstrukcji robota przemysÅ‚owego rodziny Robitius RC i różne modyfikacje jego konstrukcji: 1 - teleskopowe ramiÄ™, 2 blok pochylenia ramienia góra-dół, 3 blok podnoszenia ramienia góra-dół, 4 zespół pochylania góra-dół, 5 zespół wahania dÅ‚oni, 6 zespół obrotu dÅ‚oni, 7 zespół obrotu kolumny z ramieniem, 8 zespół nieruchomej podstawy kolumny, 9 zespół podstawy obrotu kolumny z ramieniem, 10 zespół wzdÅ‚użnego przemieszczania moduÅ‚u obrotu kolumny z ramieniem, 11 zespół saÅ„ poprzecznego przemieszczania 23 Literatura Honczarenko J.: Roboty przemysÅ‚owe. Budowa i zastosowanie. WNT Warszawa, 2004. 24