LOGIKA LOGIKA wykład 3 wykład 3 III. Nazwy c.d. Zastanówmy się obecnie nad mo\liwością takiego doboru cech, które określiłyby treść nazwy w sposób jednoznaczny, a równocześnie takich wyró\nionych cech byłoby jak najmniej. Posłu\ymy się w tym celu przykładem dotyczącym cech kwadratu. Otó\, kwadrat jest to: 1) figura płaska, 2) figura czworoboczna, 3) figura równoboczna, 4) figura prostokątna, 5) figura o bokach parami równoległych, 6) figura o przekątnych równych, 7) figura o przekątnych przecinających się w połowach swoich długości, 8) figura o przekątnych prostopadłych, 9) figura o najmniejszym obwodzie przy zadanej uprzednio powierzchni, 10) figura wpisywalna w koło, 11) figura opisywalna na kole itd. Wszystkie kwadraty mają taki zespół cech i tylko kwadraty mają taki zespół cech. Oczywiste jest, \e nie ma potrzeby komuś, kogo chcemy zapoznać z treścią nazwy kwadrat , wyliczać a\ tyle cech, aby wiedział, jak odró\niać kwadrat od nie-kwadratu. Aatwo spostrzec, \e wystarczy podać cechy l, 2, 3, 4 albo l, 2, 3, 6, albo l, 2, 9 albo l, 2, 6, 7, 8, bowiem ju\ powinno wystarczyć, aby odró\niać kwadraty od nie-kwadratów. Dla odmiany nie wystarczy jednak podać cech l, 2, 4, 6, 7, choć jest ich więcej ni\ w poprzednich przypadkach. Zespół cech, który wystarcza do tego, a\eby odró\nić desygnaty danej nazwy od innych przedmiotów, nazywamy konstytutywnym zespołem cech, zaś same cechy tworzące taki zespół nazywamy cechami konstytutywnymi. Jeśli jakiś przedmiot ma cechy konstytutywne, to ju\ przez to samo jest desygnatem danej nazwy, a w związku z tym ma on tak\e wszystkie inne cechy wspólne ka\demu z desygnatów danej nazwy. Te pozostałe cechy wspólne nazywamy w tym przypadku cechami konsekutywnymi względem poprzednio wymienionych. Wróćmy do przykładu kwadratu jeśli coś ma cechy l, 2, 9, to na pewno jest kwadratem (cechy konstytutywne), a stąd ma te\ z konieczności cechy 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11 (cechy konsekutywne). Koniecznie nale\y odnotować, \e zespół cech konstytutywnych mo\na zestawić na ró\ny sposób, a zale\nie od tego pewne cechy będą raz odgrywać rolę cech konstytutywnych, a innym razem cech konsekutywnych. Cechy konstytutywne bywają czasem nazywane cechami istotnymi. Jednak wyra\enie cecha istotna bywa ró\nie rozumiane. Niekiedy mówi się o cechach istotnych dla desygnatów danej nazwy, mając na myśli te cechy, które mówiący ze swego punktu widzenia uwa\a za szczególnie wa\ne, a to przecie\ zupełnie co innego! Najprościej wytłumaczyć komuś, co to jest kwadrat, podając zespół cech l, 2, 3, 4. Natomiast znacznie trudniej byłoby mu zrozumieć, co to jest kwadrat, gdybyśmy podali np. cechy l, 2, 9. Taki konstytutywny zespół cech, który np., jako najprościej wyjaśniający, o co chodzi, znajdziemy w encyklopedii czy w słowniku, nazywamy treścią leksykalną, czyli słownikową nazwy. Z uwagi na fakt, \e nazwy generalne mają pewną treść, mogą one spełniać rolę nazwy dla ka\dego przedmiotu, który posiada zespół cech wskazany w treści owych nazw. Bywa, \e nazwy te mogą być wieloznaczne np. słowu koza mo\e odpowiadać Bywa, \e nazwy te mogą być wieloznaczne np. słowu koza mo\e odpowiadać treść: rogate zwierzę domowe z brodą albo \elazny piecyk na wysokich cienkich nó\kach , albo młoda i jeszcze niezbyt stateczna dziewczyna . Mimo, \e mamy tu do czynienia z jednym słowem koza , to nale\y z zasadzie mówić o kilku osobnych nazwach koza , albowiem właśnie odmienna treść jest tym, co odró\nia jedną nazwę od drugiej. Nazwą jest więc pewien napis czy zespół dzwięków brany w jakimś jednym swym znaczeniu brany z jakąś jedną treścią. S U P O Z Y C J A N A Z W Y Ka\da nazwa generalna mo\e występować w trzech ró\nych rolach znaczeniowych, czyli w trzech supozycjach. 1) supozycja prosta Nazwa generalna mo\e być u\ywana w wypowiedzi jako znak dla poszczególnego przedmiotu tego właśnie rodzaju, jako znak dla określonego desygnatu tej nazwy. Przykładowo w takiej supozycji u\ywamy słowa zając mówiąc: Zając przebiegł mi drogę . Chodzi nam wówczas o poszczególny desygnat tej nazwy. 2) supozycja formalna Wyraz mo\e być nazwą dla całego gatunku przedmiotów, jak np. w wypowiedzi: Zając jest pospolity w Polsce . O jakimś określonym zającu nie mo\na powiedzieć, \e jest pospolity. Pospolity jest gatunek zając , co oznacza ni mniej ni więcej, \e gatunek zajęcy ma w Polsce wielu przedstawicieli i w związku z mniej ni więcej, \e gatunek zajęcy ma w Polsce wielu przedstawicieli i w związku z tym łatwo się na takiego przedstawiciela natknąć. Nazwa u\ywana w tej supozycji staje się w ka\dym przypadku nazwą abstrakcyjną. Nie ma bowiem takiego fizycznego przedmiotu, o którym mo\na by trafnie powiedzieć: To jest gatunek zając . Gatunek zając to jedynie nasz twór myślowy, powstały z uogólnienia myśli o cechach wspólnych wszystkim zającom. Zając w supozycji prostej biega i je, zając w supozycji formalnej nie biega ani te\ nie je, bo gatunek zajęcy jako całość nie ma nóg ani zębów. To poszczególne zające mają zęby, ale ka\dy swoje (to właśnie mamy na myśli mówiąc ogólnie: ,,Zając ma ostre zęby ). 3) supozycja materialna Supozycją materialną nazywamy u\ycie jakiegoś wyrazu jako znaku dla niego samego. Zając w supozycji materialnej składa się z dwóch sylab, z pięciu liter i wielokrotnie występuje w tej części wykładu. U\ywając słowa w tej supozycji, stawiamy je w cudzysłowie. Cudzysłów zaznacza, \e chodzi nam o samo słowo np. zając , a nie o jakiegoś poszczególnego zająca czy gatunek zając . Dla odmiany nazwy indywidualne mogą siłą rzeczy występować tylko w supozycji 1) prostej (Jan jest mę\czyzną) albo 2) materialnej ( Jan jest sylabą). Dodajmy jeszcze, \e nie mo\na mieszać " cech nazwy (np. \e jest ona pięcioliterowa itp.) " cech desygnatów nazwy (np. \e desygnaty te są twarde, okrągłe, zielone, miedziane itp.) III.6 Zakres nazwy Zakresem nazwy nazywamy klasę wszystkich desygnatów tej nazwy. W określeniu tym celowo mówi się raczej o klasie , a nie zaś o zbiorze wszystkich desygnatów. Czyni się tak z uwagi na wieloznaczność słowa zbiór . Zbiór w sensie dystrybutywnym (czyli właśnie klasa elementów) charakteryzowany jest przez cechy, na podstawie których zalicza się do tej klasy poszczególne elementy. W związku z tym klasa charakteryzuje się jakąś mniejszą czy większą liczebnością tych elementów. Z kolei zbiór w sensie kolektywnym określa pewien agregatu, to znaczy jakąś całość rzecz zło\onej z części składowych. Tak więc np. księgozbiór to zbiór (agregat), jaki tworzą systematycznie zgromadzone przez kogoś ksią\ki łącznie wzięte, podobnie stowarzyszenie to zbiór (agregat), jaki tworzą ludzie zorganizowani w pewien sposób. (agregat), jaki tworzą ludzie zorganizowani w pewien sposób. Zauwa\my więc, \e czym innym jednak jest zbiór (klasa) z osobna rozpatrywanych ksią\ek z danej biblioteki, a czym innym zbiór (agregat) ksią\ek nazywany jako całość biblioteką. Wobec powy\szego zakres nazwy student , to klasa wszystkich z osobna wziętych osób, z których ka\da jest studentem. Natomiast nie chodzi tu o całość taką, jak chocia\by ogólnoświatowa organizacja studencka. Często mo\na spotkać się z tym, i\ ktoś uto\samia agregat całość Często mo\na spotkać się z tym, i\ ktoś uto\samia agregat całość zło\oną z części z klasą wszystkich tych części składowych. Jest to błędem. Np. co innego spółdzielnia jako całość, a co innego klasa wszystkich członków tej spółdzielni. Spółdzielnia jako całość (będąc tzw. osobą prawną ) mo\e np. zaciągnąć po\yczkę, ale nie mo\na by mówić wtedy o po\yczce zaciągniętej przez klasę członków tej spółdzielni. Powstawać mogą dalsze niejasności związane z tym, \e zakres nazwy ustala się z milcząco zakładanym odniesieniem do określonego okresu, zazwyczaj mamy bowiem na myśli klasę tych przedmiotów, które w danej chwili są desygnatami nazwy. Z pewnością przyjąć nale\y, i\ wykładowca uniwersytecki nie jestem elementem zakresu nazwy student . Chocia\ w przeszłości bez wątpienia był studentem, to jednak aktualnie nim nie jest. Zakres nazwy indywidualnej z zało\enia obejmuje tylko jeden desygnat. Zakres nazwy generalnej wyznaczony jest przez treść tej nazwy. Jeśli do zespołu cech tworzących treść nazwy dołączymy dalsze cechy Jeśli do zespołu cech tworzących treść nazwy dołączymy dalsze cechy (determinowanie treści początkowo rozwa\anej nazwy), to przechodzimy w ten sposób do innej nazwy, o bogatszej treści, a równocześnie na ogół o wę\szym zakresie (np. człowiek, lekarz, internista). Jeśli z kolei pomijamy niektóre istotne cechy składające się na treść nazwy (abstrahowanie), przechodzimy w ten sposób do innej nazwy, ubo\szej w treść, a równocześnie na ogół mającej szerszy zakres (np. notariusz, prawnik, człowiek). Ze względu na to, ile desygnatów obejmuje zakres danej nazwy, rozró\niamy nazwy ogólne, jednostkowe i puste. 1. 1. Nazwy ogólne to takie, które mają więcej ni\ jeden desygnat. (np. szafa, koń, \ołnierz, babka Adama Mickiewicza) 2. 2. Nazwy jednostkowe to takie, które mają tylko jeden desygnat. (np. naturalny księ\yc naszej planety, najdłu\sza rzeka w Polsce, matka Adama Mickiewicza, Adam Mickiewicz) 3. 3. Nazwy puste (bezprzedmiotowe), to takie, które wcale nie mają desygnatów (np. błękitny kwiat ró\y, stupiętrowy drapacz chmur w Kielcach, syn bezdzietnej matki). Nazwy puste niczego nie oznaczają, niemniej coś znaczą. Jeśli są nazwami generalnymi, mają pewną treść, o ile są to dodatkowo nazwy konkretne, to ka\ą szukać osób czy rzeczy o określonych cechach; tyle tylko, \e przedmiotów o takich cechach nie ma, względnie nawet być nie mo\e. Czasem znając treść nazwy nie umiemy mimo to określić, czy dana nazwa jest nazwą ogólną, jednostkową czy pustą. Mówiąc przykładowo ten, co stłukł tę szybę mo\emy przecie\ nie wiedzieć, czy taki był jeden, czy te\ kilku ludzi coś razem niosło i tym przedmiotem wybiło szybę, czy te\ mo\e nikt tej szyby nie stłukł, a pękła z powodu wypaczenia się ramy. te\ mo\e nikt tej szyby nie stłukł, a pękła z powodu wypaczenia się ramy. Pamiętajmy, \e nazw jednostkowych nie mo\na uto\samiać z nazwami indywidualnymi. Najstarszy \yjący w dniu 20 pazdziernika 2008r. człowiek to nazwa jednostkowa, lecz generalna. Nie wskazuje ona bowiem na określone indywiduum, lecz na jakąś osobę posiadającą określoną cechę, przy czym taka osoba mo\e być tylko jedna. III.7 Nazwy zbiorowe Nazwy przysługiwać mogą w danym języku nie tylko poszczególnym przedmiotom, ale te\ agregatom pewnych przedmiotów. Są wiec takie nazwy, jak las (agregat drzew), biblioteka (agregat ksią\ek), stado (agregat zwierząt), spółdzielnia (agregat osób) itd. Nazwy, których desygnatami są nie poszczególne rzeczy, lecz takie przedmioty, które traktujemy jako agregaty zło\one z poszczególnych rzeczy, nazywamy nazwami zbiorowymi (kolektywnymi). Wobec tego wyró\niamy nazwy zbiorowe i niezbiorowe. Przykładowo desygnatem nazwy zbiorowej Sejm Rzeczypospolitej nie jest ktoś, kto jest desygnatem nazwy ,,poseł na Sejm Rzeczypospolitej i odwrotnie. Co innego poseł, a co innego Sejm, agregat posłów. Fakt, czy jakaś nazwa jest nazwą zbiorową, czy nie, zale\y w pewnej Fakt, czy jakaś nazwa jest nazwą zbiorową, czy nie, zale\y w pewnej mierze od sposobu spojrzenia na przedmioty oznaczone daną nazwą. Dla prawnika warsztat jest nazwą jednostki niepodzielnej, dla technika natomiast jest nazwą pewnego agregatu, zespołu ró\nych urządzeń i narzędzi, a więc nazwa zbiorowa. III.8 Nazwy a funktory nazwotwórcze Przypomnijmy zatem według czego na jakie rodzaje mo\emy dzielić nazwy: " według liczby wyrazów składowych na proste i zło\one " według charakteru tego, do czego się odnoszą na konkretne i abstrakcyjne " według sposobu wskazywania desygnatów na generalne i indywidualne " według liczby desygnatów na ogólne, jednostkowe i puste " według struktury desygnatów na zbiorowe i niezbiorowe Odnotujmy wa\ne spostrze\enie. Mianowicie niektóre słowa, zaliczane w sensie gramatyki podziału do rzeczowników, spełniają z syntaktycznego punktu widzenia rolę funktorów nazwotwórczych od argumentów nazwowych. Są to takie słowa, jak syn , ojciec , matka , dłu\nik , pozwany , poręczyciel , pośrednik itd. Np. słowo syn uzupełnione nazwą (najczęściej indywidualną) tworzy nazwy zło\one: syn Jana Kowalskiego , syn Maryśki spod piątki , syn rzemieślnika itp. Słowa takie jak syn , ojciec , pozwany nie są samodzielne co do znaczenia, lecz dopiero uzupełnione w odpowiedni sposób tworzą nazwy. Pomimo, i\ mówi się niekiedy: Jan Kowalski jest ojcem, dłu\nikiem, pozwanym, pośrednikiem , to jednak domyślamy się wówczas, \e w takiej wypowiedzi chodzi o to, \e jest on ojcem jakichś dzieci, \e jest on czyimś dłu\nikiem, \e jest pozwany przez kogoś w jakimś procesie, \e jednorazowo czy zawodowo pośredniczy między jakimiś ludzmi w jakichś sprawach. III.9 Ostrość zakresu nazwy Kto zna się na wiolinistyce i ma kształcony słuch muzyczny, ten słysząc wykonanie dowolnego utworu skrzypcowego potrafi rozstrzygnąć, czy w utworze tym pojawił się desygnat nazwy fla\olet . Jeśli znając nale\ycie dany język, umiemy bez wątpliwości rozstrzygnąć o ka\dym napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio o ka\dym napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio zapoznaliśmy się, czy jest on, czy nie jest desygnatem pewnej określonej nazwy, to mówimy, \e w danym języku nazwa ta ma ostry zakres, skrótowo \e jest nazwą ostrą. Je\eli natomiast o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania się z ich cechami, nie umiemy orzec, czy są, czy nie są desygnatami danej nazwy, to nazwę taką określamy jako nazwę nieostrą. Rozwa\my nazwę kartka papieru . Je\eli mamy kawałek papieru o x rozmiarach 15 20 cm, to wiadomo, \e jest to kartka papieru. Dla x x odmiany, jeśli ma l l cm albo 80 120cm, to nikt tego nie nazwie kartką. Ale od jakich rozmiarów zaczyna się kartka? Na jakich rozmiarach kończy się kartka? Tego nie wiemy, póki nie umówimy się jakoś co do kończy się kartka? Tego nie wiemy, póki nie umówimy się jakoś co do tego. Z kolei czy ten, kto przez 5 minut dziennie w czasie godzin pracy pró\nuje, jest pró\niakiem? Na pewno nie. A kto pró\nuje 10, 15, 20, 25, 30, 60, 120, 300, & minut? Kiedy zaczyna się pró\niactwo? Aby uzmysłowić sobie istotę pojęć nazw ostrych i nieostrych dobrze jest dokonać wizualizacji na wykresach, umieszczając na nich okręgi, które obrazują granice zakresów nazw. Wezmy dwie przykładowe nazwy ostrą sędzia i nieostrą pró\niak . Przy czym nazwę sędzia rozumiemy w ścisłym znaczeniu tego słowa; póki ktoś ma nominację sędziowską, jest sędzią; skoro go zwolnią z tej pracy albo umrze, to sędzią być przestaje. nie-pró\niak ? ? ? sędzia ? pró\niak ? ? nie-sędzia Nazwy nieostre sprawiają wiele kłopotu (w tym tak\e prawnikom i urzędnikom). Wyobrazmy sobie, jakie trudności wiązałyby się z wykonaniem przepisów ustawy takich, jak np.: Złoczyńcy nie mogą być urzędnikami , Wolno łowić ryby siecią w rzekach, ale nie wolno łowić urzędnikami , Wolno łowić ryby siecią w rzekach, ale nie wolno łowić ryb siecią w potokach , Ludzie w sile wieku zobowiązani są pomagać przy wa\nych pracach publicznych itd. Co więcej je\eli uwa\niej się przyjrzymy, to dostrze\emy, \e w języku potocznym niemal wszystkie nazwy są nazwami w pewnym stopniu nieostrymi. Bo np. gdy prokurator umiera, to od jakiej chwili przestaje być desygnatem nazwy prokurator ? Czy od chwili śmierci klinicznej, czy biologicznej, czy od momentu zapisanego w akcie zgonu przez urzędnika stanu cywilnego? Oczywiście, w tym przypadku taka nieostrość nazwy nie ma praktycznego znaczenia. Bywa jednak tak, \e wątpliwości co do tego, czy pewne przedmioty nale\ą do zakresu danej nazwy, znaczenie praktyczne mają! Nieostrość zakresu wią\e się z tym, i\ niektóre nazwy nie mają wyraznej treści, czyli nawet ten, kto dobrze zna dany język nie umiałby podać takiego zespołu cech, które pozwoliłyby w sposób stanowczy odró\niać desygnaty danej nazwy od innych przedmiotów. Zastanówmy się przykładowo, jaka jest treść nazwy rzeka . Mo\emy powiedzieć, \e to szeroka struga wody bie\ącej . Szeroka, ale jak szeroka począwszy od ilu metrów, mo\na strugę wodną traktować w danym miejscu jako rzekę? Taką nieostrość mo\emy w razie potrzeby usunąć za pomocą odpowiedniej definicji (o definicjach będziemy jeszcze mówić) Nazwy stają się nazwami ostrymi dzięki temu, \e są: nazwami wyraznymi to znaczy, umiemy podać zespół cech wystarczających dla odró\nienia desygnatów danej nazwy od innych przedmiotów, przedmiotów, lub te\ dzięki temu, \e są: nazwami intuicyjnymi to znaczy, \e na podstawie ogólnego wyglądu danego przedmiotu, bez zastanawiania się nad treścią danej nazwy, umiemy określić, czy jest on, czy nie jest desygnatem tej nazwy. Na podstawie ogólnego wyglądu przeciętny prawnik doskonale odró\nia konwalię od nie-konwalii, choć zapewne nie umiałby podać takiego zespołu cech, który przysługiwałby wszystkim konwaliom i tylko konwaliom. Dla prawnika jest to jedynie nazwa intuicyjna. Dla prawnika jest to jedynie nazwa intuicyjna. Z kolei dla botanika jest to nazwa i intuicyjna, i wyrazna, bowiem botanik umie zestawić zespół cech odró\niających konwalię od innych przedmiotów do niej podobnych. III.10 Stosunki między zakresami nazw Jeden i ten sam przedmiot czy osoba mo\e być równocześnie desygnatem wielu ró\nych nazw. Przykładowo to, na czym w tej chwili siedzę, jest zarazem desygnatem nazwy krzesło , nazwy sprzęt , nazwy przedmiot o czterech nogach i wielu innych. krzesło , nazwy sprzęt , nazwy przedmiot o czterech nogach i wielu innych. Zdarza się więc, \e zakresy ró\nych nazw są klasami, które składają się w całości czy w części z tych samych elementów, ale bywa te\, \e \aden element jednej z tych klas nie jest elementem drugiej z nich. Znajomość stosunków między zbiorami (klasami) tworzącymi zakresy ró\nych nazw jest często konieczna do zrozumienia określonych wypowiedzi. W celu badania stosunków między zakresami nazw musimy między innymi wprowadzić pomocniczo pojęcie klasy uniwersalnej przedmiotów oraz klasy negatywnej w stosunku do jakiejś określonej klasy. Klasa uniwersalna przedmiotów to klasa obejmująca wszelkie przedmioty (w szerokim znaczeniu tego słowa) w świecie. Jest to klasa odpowiadająca zakresowi nazw takich, jak przedmiot , coś lub ktoś , cokolwiek które to nazwy są tak ubogie w treść, \e oznaczają wszystko, co napotkamy. Natomiast wszystkie desygnaty takiej nazwy (nazwy uniwersalnej) łącznie wzięte określamy jako całość (agregat) nazwą zbiorową uniwersum . W związku z tym, i\ w teorii mnogości przy klasycznych aksjomatach dowodzi się, i\ nie istnieje zbiór wszystkich zbiorów, to mówiąc o uniwersum , bardziej mamy na myśli wszystkie te desygnaty, które są istotne w bie\ących rozwa\aniach, ani\eli całą mnogość desygnatów, jakie tylko istnieją, bądz potencjalnie mogą istnieć. Z tego te\ względu uniwersum rozumieć będziemy raczej w sensie relatywnym. W konsekwencji więc w rozwa\aniach pojawić się mo\e nie koniecznie jedno jedyne uniwersum. Jeśli wypowiadamy jakąkolwiek nazwę, która posiada desygnaty, to przez to samo z klasy uniwersalnej przedmiotów wydzielamy w myśli klasę przedmiotów oznaczonych przez wypowiedzianą nazwę. Klasa ta stanowi podzbiór klasy uniwersalnej. Pozostałą część klasy uniwersalnej, czyli dopełnienie wydzielonego podzbioru do klasy uniwersalnej, nazywamy klasą negatywną w stosunku do klasy uprzednio wydzielonej. Zauwa\my, \e suma klasy desygnatów ustalonej nazwy oraz klasy negatywnej w stosunku do tej pierwszej klasy tworzy łącznie klasę uniwersalną. Oczywiście mo\emy te\ w naturalny sposób u\ywać terminu: nazwa negatywna. Jeśli przykładowo w obrębie klasy uniwersalnej wyró\niamy np. klasę przedmiotów będących desygnatami nazwy student , to dopełniającą klasą negatywną jest klasa wszelkich przedmiotów nie będących desygnatami nazwy student . Zło\ona jest ona z przedmiotów najró\norodniejszych rodzajów będących desygnatami nazwy: coś/ktoś, co/kto nie jest studentem , czyli, skrótowo formułując, nazwy ,,nie-student . Ewidentne jest, \e suma klas desygnatów nazwy student oraz desygnatów nazwy nie-student tworzy klasę uniwersalną wszystko, co jest studentem albo nie jest studentem, to razem biorąc klasa uniwersalna. Formułowanie nazw oznaczających przedmioty nie będące desygnatami jakiejś nazwy, a więc takich nazw, jak nie-pies , nie-człowiek , nie- samochód , ,,nie-stypendysta , stwarza okazję do nieporozumień związanych z tym, \e nazwy te bywają rozumiane jako określające klasę przedmiotów stanowiących dopełnienie określonej klasy nie do klasy przedmiotów stanowiących dopełnienie określonej klasy nie do klasy uniwersalnej, lecz do jakiejś wę\szej klasy. Przykładowo nazwa nie-człowiek mo\e być rozumiana jako: zwierzę nie będące człowiekiem , a nie: wszystko, cokolwiek nie jest człowiekiem . Podobnie nazwa ,nie-stypendysta mo\e być rozumiana jako student, który nie jest stypendystą . Dla zaznaczenia, \e chodzi o przedmioty tworzące klasę dopełniającą daną klasę do klasy uniwersalnej, a nie do jakiejś wę\szej klasy, przyjęło się umieszczać po słowie nie kreseczkę. Tak więc nie-stypendysta to tyle co: wszystko, cokolwiek nie jest stypendystą , natomiast niestypendysta to tyle co: uczeń, student, pracownik nauki itp. nie natomiast niestypendysta to tyle co: uczeń, student, pracownik nauki itp. nie pobierający stypendium . Czasem przedrostek nie (w sensie języka narodowego) w znaczący sposób zmienia sens słowa: (czyjś) nieprzyjaciel znaczy tyle co: (czyjś) wróg , a to ma inny sens ni\ ,,coś, co nie jest (czyimś) przyjacielem , czy nawet węziej: człowiek, który nie jest (czyimś) przyjacielem . III.11 Rodzaje stosunków między zakresami nazw Jeśli wezmiemy jakiekolwiek dwie nazwy, nazwę S i nazwę P (przy czym ograniczymy się do nazw, które mają choć jeden desygnat, a pominiemy nazwy puste) i będziemy chcieli opisać, jaki zachodzi stosunek między ich zakresami, to trafimy na jedną z następujących siedmiu mo\liwości. siedmiu mo\liwości. 1. 1. Stosunek zamienności zakresów. Istnieją przedmioty, które są jednocześnie desygnatami nazwy S i nazwy P, lecz nie ma takich desygnatów nazwy S, które nie byłyby desygnatami nazwy P i nie ma takich desygnatów nazwy P, które nie są S. Np.: S = jedno z pięciu najludniejszych miast nad Wisłą, P = miasto nad Wisłą posiadające uniwersytet (Kraków, Warszawa, Toruń, Bydgoszcz, Gdańsk). 2. 2. Stosunek podrzędności zakresów. Mówimy o podrzędności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P, je\eli istnieją przedmioty, które są desygnatami i nazwy S, i nazwy P, nie ma takich przedmiotów, które byłyby S nie będąc zarazem P, ale są takie, które są desygnatami P, choć nie są S. desygnatami P, choć nie są S. Np.: S = jabłoń, P = drzewo. 3. 3. Stosunek nadrzędności zakresów. Mówimy o nadrzędności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P, je\eli istnieją przedmioty, które są desygnatami nazwy S i nazwy P, prócz tego są przedmioty będące desygnatami nazwy S, które nie są desygnatami nazwy P, lecz nie ma takich, które byłyby desygnatami P nie będąc desygnatami S. Np.: S = lekarz, P = internista. 4. 4. Stosunek niezale\ności zakresów. Mówimy o niezale\ności zakresów nazw S i P, je\eli zakresy tych nazw krzy\ują się (czyli gdy istnieją wspólne desygnaty tych nazw i istnieją takie desygnaty ka\dej z tych nazw, \e nie są desygnatami pozostałej nazwy), a ponadto niektóre obiekty nie są desygnatami \adnej z tych nazw. ponadto niektóre obiekty nie są desygnatami \adnej z tych nazw. Np.: S = wykładowca, P = sportowiec. 5. 5. Stosunek podprzeciwieństwa zakresów. Mówimy o podprzeciwieństwie zakresów nazw S i P, je\eli zakresy tych nazw krzy\ują się oraz dopełniają się do klasy uniwersalnej. Np.: S = człowiek, P = nie-kobieta. Niezale\ność i podprzeciwieństwo ujmuje się wspólnym określeniem krzy\owania się zakresów nazw. 6. 6. Stosunek przeciwieństwa zakresów. Mówimy o przeciwieństwie zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P, je\eli \aden desygnat nazwy S nie jest desygnatem nazwy P oraz istnieją desygnaty w klasie uniwersalnej, które nie są ani desygnatami nazwy S, ani nazwy P. nazwy P. Np.: S = wieloryb, P = fili\anka. 7. 7. Stosunek sprzeczności zakresów. Mówimy o sprzeczności zakresu nazwy S względem zakresu nazwy P, je\eli \aden desygnat nazwy S nie jest desygnatem nazwy P, a ka\dy obiekt z klasy uniwersalnej jest desygnatem jednej z tych nazw. Np.: S = kot, P = nie-kot. Przeciwieństwo i sprzeczność ujmuje się wspólnym określeniem wykluczania się zakresów nazw. Ka\dy z powy\szych siedmiu stosunków między zakresami nazw niepustych mo\na przedstawić graficznie w ten sposób, \e jako zakres nazwy uniwersalnej pryzmujemy ustalony odcinek, a następnie zakresy nazw S i P obrazujemy jako pewne odcinki, stanowiące podzbiory tego większego odcinka. większego odcinka. Mamy zatem kolejno: S stosunek zamienności P S stosunek podrzędności P S stosunek nadrzędności P S stosunek niezale\ności P S stosunek podprzeciwieństwa stosunek podprzeciwieństwa P S stosunek przeciwieństwa P S stosunek sprzeczności P Ć W I C Z E N I E : W analogiczny sposób zobrazować graficznie stosunki zachodzące między zakresami nazw niepustych, przyjmując jako zakres nazwy uniwersalnej ustalony prostokąt, a za pomocą jednego lub dwu okręgów zaznaczać granice zakresów nazw. granice zakresów nazw. Przykładowo stosunek podrzędności P S względem P wygląda następująco: U S Przy ustalaniu stosunków między zakresami nazw niepustych (a do takich ograniczyliśmy nasze rozwa\ania) nale\y zwrócić uwagę na kilka spraw, co do których mogą powstawać nieporozumienia. Jeśli jakieś dwie nazwy są w danym języku dokładnie równoznaczne, czyli są synonimami (np. ziemniak i kartofel ), to oczywiście mają dokładnie takie same zakresy, a więc zakresy te są zamienne. Z tego jednak, \e zakresy dwóch nazw są zamienne, nie mo\na wnosić, \e są to nazwy równoznaczne. Z perspektywy 2009r. nazwy obecna stolica Polski oraz najludniejsze miasto na Mazowszu mają taki sam zakres, jednak odmienne znaczenie, bowiem te dwie nazwy generalne wskazują na odmienne cechy tego samego miasta. Oczywiście podrzędność czy nadrzędność zakresu jednej nazwy w stosunku do zakresu innej nie ma nic wspólnego z jakąś podrzędnością czy nadrzędnością merytoryczną przedmiotów pierwszego i drugiego rodzaju. Przy posługiwaniu się wykresami graficznymi do zobrazowania stosunków zakresów nazw nale\y pamiętać, \e zakres nazwy to klasa, a nie agregat jej desygnatów. Nale\y wyraznie odró\niać stosunki między zakresami nazw od stosunku miedzy całością i częścią jakiegoś zło\onego przedmiotu. stosunku miedzy całością i częścią jakiegoś zło\onego przedmiotu. Przykładowo nie zachodzi stosunek krzy\owania się zakresów nazw całość obszaru Europy oraz całość obszaru Turcji , gdy\ jedyny desygnat pierwszej nazwy nie jest to\samy z jedynym desygnatem drugiej nazwy, a to, \e fragment desygnatu pierwszej nazwy jest zarazem fragmentem desygnatu drugiej nazwy, nie ma w tym przypadku nic do rzeczy. Dziękuję za uwagę! Dziękuję za uwagę! Dziękuję za uwagę! Dziękuję za uwagę!