Filozofia współczesna
Henri Bergson (1859-1941)
Nagroda Nobla  1928
" Ewolucja twórcza (1907)  rozprawa z europejskim racjonalizmem w teorii poznania
" Pozytywizm sądził, że organizacja społeczeństwa jest wynikiem praw niezależnych od
człowieka, a prawa te są przedłużeniem praw przyrody. Porządek społeczny jest naturalny;
nie wymaga moralnych uzasadnień. Rzeczywistość składa się ze zdarzeń empirycznie
stwierdzalnych, poznawana jest przez wrażenia. Poznawanie jest procesem pasywnym, (przez
kojarzenie). Powtarzalność zdarzeń; prawidłowości. Matematyczny opis, analityczność. Nie
istniejÄ…  istota rzeczy i  jaz
Å„ .
 Dwoistość poznania: nauka  filozofia (poezja i sztuka)
 Tę dwoistość Bergson wyprowadził z krytyki Kantowskiej koncepcji czasu i przestrzeni.
 Kant potraktował czas i przestrzeń jako jednorodne, tzn. czas został przez Kanta
sprowadzony do przestrzennego ujęcia jako miary trwania
 Jest to rezultat  twierdził Bergson  poznania intelektualnego (zarówno potocznego
jak i naukowego), służącego celom praktycznym
 Intelekt poznaje to, co dla życia jest ważne.
Poznanie takie jest jednak zafałszowane i zniekształcone z kilku istotnych powodów:
1) jest częściowe,
2) za pomocą ogólnych pojęć, gdy tymczasem istnieją tylko jednostkowe rzeczy,
3) jest uproszczone dla wygody użytkownika ze względu na działanie (fabrication,
wytwarzanie)
4) wynika z potrzeb komunikacji
" Poznanie rzeczy  to umiejętność posługiwania się nimi
 Poznawcza czynność intelektu polega na ujmowaniu wszystkiego w stałości
(statyczności) i nieciągłości
 Ruch i zmiana traktowane są jako przemieszczanie się elementów; w sposób
mechaniczny i deterministyczny, co zaprzecza wolności i twórczości
 Funkcjonowanie intelektu przyrównywał do funkcjonowania kinematografu
 Cechą intelektu jest jego analityczność: rozkład złożonego (niepoznawalnego dla
intelektu) na części, a następnie rekonstrukcja całości
 Ujmowanie cech gatunkowych i powtarzalnych jest uproszczeniem, a do tego dochodzi
jeszcze kwantyfikacja, czyli ilościowe ujęcie z wyeliminowaniem jakościowych, co wiąże się
z posługiwaniem wyobrażeniami przestrzennymi
 DalszÄ… cechÄ… intelektu jest relatywizacja, tzn. ujmowanie rzeczy w odniesieniu do
innych, (na tle innych)
 Wniosek Bergsona był radykalny: inteligencję charakteryzuje naturalne
niezrozumienie życia
Intelekt zatem:
a) unieruchamia ti, co zmienne
b) rozkłada rzeczy na części
c) upraszcza rzeczy i ujednostajnia
d) ujmuje rzeczy ilościowo (kwantyfikuje je)
e) mechanicyzuje rzeczy
f) relatywizuje je
" Czynności intelektu są charakterystyczne dla poznania ze względu na potrzeby życia i
poznania naukowego, a jest to niemożliwością poznania rzeczywistości
 Nauka nie odtwarza adekwatnie świata; jest jego znakiem
 Deformacja i symbolizm w poznaniu. Spostrzegamy w formach zapożyczonych ze
świata przestrzennego
 Stany psychiczne w rzeczywistości są wolne od form przestrzennych, które przysłaniają
rzeczywisty strumień świadomości.
" Prawdziwe poznanie rzeczywistości zapewnia intuicja
 Intuicja jako poznanie absolutne jest rodzajem współczucia (sympatii, Einfuhlüng),
 stopieniem siÄ™ z przedmiotem ,  uchwyceniem od wewnÄ…trz
 Intuicja  to przelotne i momentalne olśnienia (zależne od napięcia świadomości ),
prawie że nieuchwytne
 Intuicja wypowiedziana jest intuicją  zrujnowaną (słowa zastępują rzecz)
 Znaczenie metafory jako sugestii tego, co niewyrażalne.
" Intuicja Bergsonowska jest inna niż Kartezjusza, dla którego intuicja była postacią
intelektu: to natychmiastowy akt rozumu uznania prawdy (zasada sprzeczności, aksjomaty)
 Intuicja Bergsona zapewnia poznanie konkretnej rzeczywistości; poznanie
bezpośrednie zmienności, w ciągłości zmian i całości
 Przykładem takiego poznania są dzieła sztuki, gdzie przedmiot danego dzieła
uchwycony jest w jego całości i jedności
2
" Dwie strony świadomości:
1) statyczna  świadomość ujęta na wzór przestrzeni, jest to fikcja intelektu. Drogą
analizy tworzone są elementy (też fikcje)
2) autentyczna  czyste trwanie, świadomość płynąca. To, co przeżywane, stanowi
całość.
Co żywe  obdarzone jest instynktem i umysłem w różnych proporcjach.
" Dwoistość rzeczywistości:
a) PRZESTRZEC
 MATERIA  CIAA
O
b) CZAS  PAMI
Ć  ŻYCIE
" Dwoistość świadomości:
a) INTELEKT
 działanie, statyczny świadomość powierzchowna (profond)
b) INTUICJA
 bezinteresowne poznanie, autentyczna świadomość głęboka (profond)
1.a) INTELEKT:
 LiczÄ…cy, analizujÄ…cy i syntetyzujÄ…cy
 Panuje nad światem przy pomocy wynalezionych przez siebie narzędzi.
 Zasięg ograniczony do konstruowanego przez intelekt przestrzennego obrazu rzeczy
1.b.) INTUICJA:
 Odgadujący, odczuwający, wizjonerski instynkt, który spleciony jest ze światem przez
życie
2.a) PRZESTRZEC
:
 Zbiór punktów jednorodnych; od każdego punktu można dowolnie przejść do innego
 czas fizyków jest  uprzestrzenniony (zgeometryzowany).
2.b) CZAS:
 Czas jest szeregiem nieodwracalnym  każdy punkt jest nowy tworem, jedynym i
niepowtarzalnym;
 czas jest bezpośrednio przeżywany
 jest jednostajnie płynącym trwaniem (przechodzeniem od jednego do drugiego)
3.a) MATERIA:
 Materia  trwała w przestrzeni, cechuje ją stałość
3
  Prawa materii są prawami równości (między przyczyną a skutkiem zachodzi
równość ilościowa ).
 W mikroświecie procesy są odwracalne
3.b) ŚWIADOMOŚĆ (dusza)
 W świadomości nigdy nic się nie powtarza;
  to samo nie powraca  w każdy moment wplecione jest wspomnienie czegoś
wcześniejszego,  świadomość konserwuje .
 Pamięć i nakładanie się kolejnych, ciągłych obrazów.
Między światem fizycznym a światem psychicznym znajduje się świat biologiczny
 Rozwój gatunków nie jest celowy (celowościowy), ani typu Darwinowskiego, lecz
jest jednolitym nurtem płynącym ze z
ródÅ‚a, którym jest  pÄ™d życiowy (élan vital)
 Powstające formy organiczne świadczą o jedności pochodzenia.
" Intuicja zapewnia poznanie konkretnej rzeczywistości; poznanie zmienności
bezpośrednie; w ciągłości zmian i w całości. Intuicja jest rodzajem instynktu  ma
pochodzenie naturalne, dlatego też będąc tej samej natury co przyroda i życie  lepiej jest w
stanie je poznać.
 Poznajemy więc nie stosunki między rzeczami, a same rzeczy, w sposób
indywidualny i jakościowy.
 Bezpośrednie dane  to: jakość, trwanie, wolność
Problem: czy umysł przystosowuje się do rzeczy (tradycyjne stanowisko), czy rzecz do
umysłu (stanowisko Kanta) został rozwiązany przez intuicję  poznawane i poznający są
jednorodne. Intuicja jest odpowiednim sposobem poznania ponieważ jest:
 nieskończenie różnorodna, a zarazem całościowa,
 zmienna i dynamiczna,
 nieschematyczna,
 zjawiska wzajem siÄ™ przenikajÄ….
" Najlepiej znana jest rzeczywistość wewnętrzna  zmienna, żywa i całościowa. Suma
przeżyć nie jest jaz
nią; jedno głębokie przeżycie może być jej wyrazem.
Tradycyjna psychologia  asocjacja (mechaniczne łączenie wrażeń; Bergson  dysocjacja
(odrzucenie wyobrażeń niepotrzebnych).
Przyroda jest taka sama jak jaz
ń: nieustannie zmienna, w ciągłym rozwoju. Rozwój ten jest
samorzutny, twórczy; wypÅ‚ywa z siÅ‚ wewnÄ™trznych przyrody, z pÄ™du życiowego (élan vital).
4
"  Pęd życiowy  transcendentna i twórcza energia duchowa, której działanie wytwarza
świat materii, potem świat życia, dalej ludzki świat poznania i wolnej woli.
 Materia (bezwładna) powstrzymuje ten pęd. Traci on częściowo swą siłę, tworzy
mechanizmy, ale celem jest podporządkowanie materii świadomości
 Determinizm jest wytworem intelektu. W sferze przeżyć, w nieprzerwanym
strumieniu nie występują części wzajemnie się warunkujące: istnieje wolność. Wolność i
twórczość  to podstawowe zasady w poglądach Bergsona.
Filozofia jako wolność i twórczość. Nazwał to Bergson libertyzmem.
Dwoistość moralności i religii:
a) STATYCZNA
b) DYNAMICZNA
" y
ródła moralności
 społeczne (harmonia egoizmów), moralność statyczna, zachowanie stanu,
 własna, wewnętrzna inicjatywa, moralność dynamiczna, ulepszanie.
" Moralność statyczna, utrzymująca człowieka we wspólnocie, zamknięta. Moralność
nakazów i obyczajów. Kryje się za tym presja państwa.
" Moralność dynamiczna, wykraczająca poza zamkniętą wspólnotę ku jednej ludzkości.
Otwarta. Moralność indywidualnej miłości i tęsknoty powodującej wychodzenie poza siebie
ku wolnej od nienawiści wspólnocie wszystkich.
" y
ródła religii
 rekompensata cierpień, statyczna,
 wzory świętych, mistyków, rozszerzanie perspektyw życiowych, dynamiczna,
mistycyzm
 Statyczna religia (zamknięta)  narodowe, antyczne religie. Wiara w siły magiczne.
Utrzymuje istniejące wspólnoty.
 Dynamiczna religia (otwarta)  mistyczna religijność  głównie chrześcijaństwa i
jego mistyki. Jednoczy wszystkich w miłości do Boga Stwórcy Ojca. Wzory świętych,
mistyków zdobywajÄ… dla niej zwolenników. WÅ‚Ä…cza w nurt stawania siÄ™, w élan vital.
W człowieku następuje połączenie inteligencji, nauki, kodeksu moralnego z intuicją,
metafizyką i wolnością. Stąd nie można żyć wyłącznie życiem całkowitej wolności.
5