Ludzie, miejsca, wydarzenia L u d z i e , m i e j s c a , w y d a r z e n i a Wychowanie przedszkolne w latach 1918 1939 (cz. I) % AGATA SAMSEL (Bia"ystok) Releksje dotyczÄ…ce dziejów wychowania przedszkolnego w Polsce mogÄ… byç podsta- wÄ… do okreĘlenia kierunków rozwoju tej dyscypliny równieÅ» w dobie wspó"czesnej. tatorki ochron Stanis"awa Oko"owiczówna Sieç i organizacja przedszkoli i Lucyna MolendziÅ‚ska-Wernerowa. Podsta- wowym zadaniem Referatu by"a reorganizacja U progu odzyskania niepodleg"oĘci peda- istniejÄ…cych placówek opiekuÅ‚czych dla dzieci godzy i dzia"acze oĘwiatowi stan´li przed pro- w wieku przedszkolnym i ustalenie dla nich blemem ujednolicenia szkolnictwa w trzech by- jednolitych form organizacyjnych. Nad cz´Ä˜ciÄ… "ych zaborach i ustalenia zasad prawnych jego z nich roztoczono nadzór ministerstwa i nazwa- funkcjonowania. Zarówno podczas pierwsze- no je przedszkolami, w odróŻnieniu od ogród- go, jak i drugiego zjazdu nauczycielskiego ków dzieci´cych i ochronek3). W"adze paÅ‚stwo- w Krakowie, w latach 1917 i 1918, ich uczestni- we zleci"y ustalenie liczby placówek przed- cy zwrócili uwag´ na potrzeb´ zorganizowania szkolnych na ziemiach wszystkich trzech by"ych racjonalnej opieki dla dzieci w wieku przed- zaborów. Wed"ug obliczeÅ‚ w 1918 r. w ca"ym szkolnym. Komisja Pedagogiczna Stowarzysze- kraju istnia"o 1041 instytucji obejmujÄ…cych nia Nauczycielstwa Polskiego sprecyzowa"a opiekÄ… 33944 dzieci w wieku przedszkolnym4), podstawowe zadania ochron jako placówek nie a takÅ»e dzieci starsze, którym placówki te za- tylko opiekuÅ‚czych, ale takÅ»e wychowawczych, pewnia"y poczÄ…tkowÄ… nauk´ szkolnÄ…. przygotowujÄ…cych dzieci do podj´cia nauki szkolnej1). PodkreĘlono znaczenie ochron i ich Zjazdy nauczycieli rol´ w koncepcji trzystopniowego systemu szkolnictwa i siedmioklasowej szko"y po- Pierwszy Ogólnopolski Wielki Zjazd Nauczy- wszechnej2). cielski (zwany Sejmem Nauczycielskim), w 1919 W wyniku dyskusji prowadzonych na zjaz- r., powo"a" Sekcj´ Wychowania Przedszkolnego, dach oĘwiatowych, jeszcze podczas trwania która uchwali"a nast´pujÄ…ce postulaty: I wojny Ęwiatowej, opracowano Tymczasowy regulamin ochron , okreĘlajÄ…cy zakres obowiÄ…z- 1) Historia wychowania: wiek XX, t. 1, pod red. ków wychowawczyÅ‚ i zasady organizacji pracy. J. MiÄ…so, Warszawa 1980, s. 99. Przewidywa" on finansowanie ochron z budÅ»etu 2) M. Wróbel, Wychowanie przedszkolne w Polsce paÅ‚stwa i samorzÄ…dów terytorialnych. w latach 1918-1939, Wroc"aw-Warszawa-Kraków Z chwilÄ… utworzenia Ministerstwa WyznaÅ‚ Religijnych i OĘwiecenia Publicznego powo"a- 1967, s. 26. 3) Historia wychowania: wiek XX, op. cit., s. 100. no w nim Referat Wychowania Przedszkolnego 4) W. Bobrowska-Nowak, Historia wychowania pod kierownictwem Marii Weryho-Radziwi""o- wiczowej. Jej wspó"pracownicami zosta"y wizy- przedszkolnego, Warszawa 1978, s. 255. 463 8/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU Ludzie, miejsca, wydarzenia L u d z i e , m i e j s c a , w y d a r z e n i a 1. Zjazd uznaje, Å»e paÅ‚stwo powinno rozta- biegów propagatorek instytucjonalnego wycho- czaç opiek´ nad dzieçmi od najm"odszego ich wania ma"ych dzieci nie zosta" wydany Å»aden wieku za poĘrednictwem odpowiednich instytu- dokument prawny, regulujÄ…cy zasady zak"ada- cji wychowawczych, które majÄ… byç powszech- nia i finansowania przedszkoli. W dalszym ciÄ…- nie dost´pne. gu rozwija"y si´ one g"ównie dzi´ki organiza- 2. Zjazd uznaje, Å»e ze wzgl´du na specjalnie cjom spo"ecznym i wyznaniowym, zak"adom waÅ»ne zadania ochrony naleÅ»y jÄ… oddzieliç od produkcyjnym, osobom prywatnym, a takÅ»e sa- szko"y i nadaç jej charakter instytucji wy"Ä…cznie morzÄ…dom terytorialnym. Wprawdzie nadzór wychowawczej. i opiek´ nad nimi mieli sprawowaç kuratorzy 3. Zjazd uznaje, Å»e paÅ‚stwo powinno rozto- i inspektorzy, jednak w zwiÄ…zku z brakiem czyç nadzór nad wszystkimi ochronami, udzie- norm prawnych wszystkie dzia"ania zwiÄ…zane laç pozwoleÅ‚ na otwieranie ochron jedynie z zak"adaniem i finansowaniem przedszkoli za- tym, którzy poddadzÄ… si´ wymaganym przepi- leÅ»a"y wy"Ä…cznie od dobrej woli w"adz samorzÄ…- som. Kierownikami ochron mogÄ… byç tylko dowych, a nie od zapotrzebowania na funkcjo- osoby fachowo przygotowane. UposaÅ»enie kie- nowanie tego typu placówek na danym terenie. rowniczek ochron ma byç sta"e i dostateczne. Brak regulacji prawnych uniemoÅ»liwia" tworze- 4. Zjazd uznaje, Å»e paÅ‚stwo powinno nie jednolitej sieci przedszkoli, czyli w zasadzie w moÅ»liwie najkrótszym czasie za"oÅ»yç w wi´k- Referat Wychowania Przedszkolnego nie móg" szych Ęrodowiskach i utrzymywaç ochronki, realizowaç g"ównego zadania, do którego zo- które by"yby wzorem i zach´tÄ… dla okolicznych sta" powo"any, co w konsekwencji doprowadzi- ochron. "o do jego likwidacji w 1926 r. Mimo wszystko 5. Zjazd uznaje, Å»e naleÅ»y dÄ…Å»yç do tego, by w okresie swojej dzia"alnoĘci Referat mia" nie- w Ministerstwie WRiOP powsta" fundusz zapo- ma"e osiÄ…gni´cia: mogowy ochron, z którego b´dÄ… wydawane za- okreĘli" charakter i zasady w"aĘciwie dzia- si"ki ochronom prywatnym potrzebujÄ…cym po- "ajÄ…cej placówki dla ma"ych dzieci; mocy i zas"ugujÄ…cym na nie. wyda" zarzÄ…dzenia w sprawie higieny, za- 6. Zjazd uznaje, Å»e Ministerstwo WRiOP opatrzenia w pomoce dydaktyczne i bibliotecz- powinno podjÄ…ç wydawnictwo pisma, które by ki pedagogiczne; dostarczy"o wskazówek, jak kierowaç ochronÄ…, zlikwidowa" dotychczasowe ochronki- urzÄ…dza"o konkursy na pomoce naukowe, pra- -szko"y (dzieci powyÅ»ej siódmego roku Å»ycia ce z metodyki i literatury dzieci´cej oraz u"a- musia"y odejĘç do szkó"); twia"o zwiedzanie wzorcowych instytucji zagra- zorganizowa" kontrol´ nad przedszkolami; nicznych. unormowa" spraw´ kwalifikacji zawodo- 7. Zjazd uznaje, Å»e paÅ‚stwo jak najszybciej wej wychowawczyÅ‚ i roztoczy" nadzór nad ich powinno przystÄ…piç do tworzenia kursów kszta"ceniem6). ochroniarskich i kursów dla piastunek Å»"obków. W zwiÄ…zku z duÅ»ym zapotrzebowaniem na 8. Zjazd uznaje, Å»e w celu u"atwienia wy- placówki wychowawcze dla ma"ych dzieci liczba chowania przedszkolnego miasta powinny za- przedszkoli stale ros"a aÅ» do 1931 r., jednak k"adaç na gruntach w"asnych lub wynaj´tych w roku szkolnym 1926/1927 znalaz"o si´ w nich zagonki i place zabaw dla dzieci5). zaledwie 4% ogó"u dzieci w wieku przedszkol- nym, z czego wynika, Å»e sieç placówek nie by"a Dzia"alnoĘç MWRiOP wystarczajÄ…ca. Przedszkola na ÂlÄ…sku Referat Wychowania Przedszkolnego mia" niezwykle trudne zadanie. Mimo usilnych za- PomyĘlny rozwój przedszkoli na ÂlÄ…sku by" 5) O szko"´ polskÄ…. Pierwszy Ogólnopolski Wielki wynikiem celowej polityki w"adz, którym zale- Zjazd Nauczycielski w Warszawie, t. 3, Warszawa- Å»a"o na obj´ciu wychowaniem najm"odszych -Lwów 1920, s. 237. mieszkaÅ‚ców tej cz´Ä˜ci kraju w zwiÄ…zku z pro- 6) M. Wróbel, op. cit., s. 47. cesem scalania z macierzÄ…. LiczebnoĘç i organi- 464 8/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU Ludzie, miejsca, wydarzenia L u d z i e , m i e j s c a , w y d a r z e n i a zacja przedszkoli w poszczególnych wojewódz- dla ma"ych dzieci zyska"a podstaw´ prawnÄ…, twach, a nawet w naleŻących do tego samego okreĘlona bowiem zosta"a w ustawie paÅ‚stwo- województwa powiatach, róŻni"a si´ w zaleÅ»no- wej. Ustalone teÅ» zosta"y konkretne ramy orga- Ęci od stosunku do nich w"adz samorzÄ…dowych nizacyjne (warunki zak"adania przedszkoli, i organizacji spo"ecznych. Szczególnie zas"uÅ»y" stosunki mi´dzy pracownikami, organizacja si´ tu starosta powiatu cz´stochowskiego, inÅ»y- nadzoru, wiek dzieci). Ponadto ustawa ujedno- nier Kazimierz Kuhna oraz jego wspó"pracow- lici"a system kszta"cenia wychowawczyÅ‚ i zrów- nicy: referent oĘwiatowy Bobowicz i inspektor na"a je pod wzgl´dem zawodowym z nauczycie- samorzÄ…dowy Cencel. Dzi´ki ich zabiegom lami róŻnego typu szkó", na równi z którymi w powiecie cz´stochowskim, jako jedynym powinny posiadaç wiedz´, przygotowanie pe- w kraju, wszystkie przedszkola by"y samorzÄ…do- dagogiczne i spo"eczno-obywatelskie9). we, bezp"atne i mia"y odpowiednie pomiesz- Ustawa nie w pe"ni jednak satysfakcjono- czenia. Placówki te by"y przewaÅ»nie jednood- wa"a propagatorki wychowania przedszkolne- dzia"owe i liczy"y po osiemnaĘcioro dzieci, nad go Zarzuca"y one w"adzom, iÅ» nie uwzgl´dni"y rozwojem których czuwa"a wysoko wykwalifi- ich postulatów, dotyczÄ…cych bezp"atnoĘci i po- kowana kadra. Niestety, w pozosta"ych cz´- wszechnoĘci przedszkoli, oraz nie okreĘli"y ak- Ęciach kraju sytuacja nie przedstawia"a si´ tak tem prawnym, do kogo naleÅ»y obowiÄ…zek za- korzystnie. k"adania tych placówek, uzaleÅ»niajÄ…c tym sa- mym ich byt materialny od dotacji organizacji Ustawa u ustroju szkolnictwa spo"ecznych i samorzÄ…dowych. W Sprawozda- niu z dzia"alnoĘci ZarzÄ…du G"ównego ZwiÄ…zku W"adze dostrzega"y niedociÄ…gni´cia orga- Nauczycielstwa Polskiego za lata 1932 i 1933 nizacyjne instytucji przedszkolnych. Problem czytamy: Liczba przedszkoli w obecnej chwili ten próbowano rozwiÄ…zaç poprzez uchwalenie nie moÅ»e pomieĘciç potrzebujÄ…cych tej opieki ustawy O ustroju szkolnictwa z 11 marca dzieci mimo znacznych wysi"ków dokonywa- 1932. Wprowadzi"a ona oficjalnÄ… nazw´ nych przez spo"eczeÅ‚stwo. Statystyka za rok przedszkole dla wszystkich placówek wycho- szkolny 1932/1933 wykazuje, niestety, spadek wania przedszkolnego, okreĘlajÄ…c tym samym liczby przedszkoli: w r. 1931/1932 liczba przed- ich miejsce w systemie oĘwiaty jako instytucji szkoli wynosi"a 1920, liczba dzieci 103 687; w r. poprzedzajÄ…cej szko"´ i przygotowujÄ…cej do niej. 1932/1933 liczba przedszkoli spad"a do 1726, Artyku" 4. postanowieÅ‚ szczegó"owych ustawy liczba dzieci 87 306 10). mówi": Dla dzieci w wieku od 3 lat ukoÅ‚czo- Âwiatowy kryzys ekonomiczny nie ominÄ…" nych do czasu rozpocz´cia obowiÄ…zku szkolnego teÅ» m"odego paÅ‚stwa polskiego. Stale pogar- organizuje si´ przedszkola, które majÄ… na celu szajÄ…ca si´ sytuacja gospodarcza odbi"a si´ nie- wychowanie fizyczne i psychiczne przez stworze- korzystnie na dalszym rozwoju sieci przedszko- nie odpowiednich ku temu warunków 7). Okól- li ich liczba od 1932 stale spada"a. Zmniejsza- nikiem numer 166 z 7 listopada 1932 r. nadzór "a si´ liczba placówek samorzÄ…dowych, gdyÅ» nad przedszkolami prywatnymi przekazano ku- borykajÄ…ce si´ z problemami finansowymi sa- ratorom okr´gów szkolnych8). morzÄ…dy mia"y pilniejsze potrzeby, szczególnie, Ustawa O ustroju szkolnictwa z 1932 r. Å»e rzÄ…d nie wyda" zapowiadanej ustawy o regulowa"a podstawy prawne dzia"ania przed- 7) Dziennik Urz´dowy Ministerstwa WRiOP z 30 szkoli, ich charakter, zadania i wiek ucz´szcza- VI 1932 r., nr 4, poz. 39. jÄ…cych tam dzieci, okreĘla"a takÅ»e rodzaj kwali- 8) W. LeÅ»aÅ‚ska, Wychowanie przedszkolne w refor- fikacji zawodowych wychowawczyÅ‚. Formalnie mie J´drzejewiczowskiej, Kwartalnik Pedagogiczny , przedszkola zosta"y w"Ä…czone do polskiego sys- 1995, nr 4, s. 154. temu oĘwiaty jako instytucje oĘwiatowo-wycho- 9) Ibidem, s. 62. wawcze, poprzedzajÄ…ce szko"´ podstawowÄ… 10) Sprawozdanie z dzia"alnoĘci ZarzÄ…du G"ówne- i przygotowujÄ…ce do niej, czyli stanowiÄ…ce go ZwiÄ…zku Nauczycielstwa Polskiego za lata 1932 pierwszy szczebel w systemie oĘwiaty i wycho- i 1933, G"os Nauczycielski 1934, nr 31, s. 623. wania. Organizacja placówek wychowawczych 465 8/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU Ludzie, miejsca, wydarzenia L u d z i e , m i e j s c a , w y d a r z e n i a szkolnictwie samorzÄ…dowym, okreĘlajÄ…cej jasno przedza"o wychowanie w bezp"atnych, dost´p- obowiÄ…zki samorzÄ…dów wzgl´dem zak"adania nych dla wszystkich dzieci przedszkolach. Rok przedszkoli. Ponadto okreĘlone ustawÄ… kryteria póęniej ten postulat umieĘcili w rezolucji dla przedszkoli sprawi"y, Å»e znaczna cz´Ä˜ç pla- uczestnicy Zjazdu StowarzyszeÅ‚ Spo"eczno- cówek zosta"a zlikwidowana, gdyÅ» nie spe"nia"y -OĘwiatowych w Obronie OĘwiaty Powszechnej. wymaganych warunków. W miejsce likwidowa- W"adze dostrzega"y potrzeb´ roztaczania nych przedszkoli samorzÄ…dowych powstawa"y opieki nad ma"ymi dzieçmi, jednak wobec kry- spo"eczne i zakonne, które by"y raczej instytu- zysu ekonomicznego i ciÄ…g"ych niedoborów cjami opiekuÅ‚czymi niÅ» oĘwiatowo-wychowaw- w budÅ»ecie nie widzia"y moÅ»liwoĘci dofinanso- czymi. Ucz´szcza"y do nich dzieci z rodzin naj- wania przedszkoli przez paÅ‚stwo. Zdawa"y so- biedniejszych, a potrzeba doÅ»ywiania ich i za- bie spraw´ takÅ»e z trudnoĘci materialnych sa- pewnienia odzieÅ»y spycha"a na dalszy plan za- morzÄ…dów lokalnych, toteÅ» zmuszone by"y za- dania wychowawcze, poza tym brak naleÅ»ytych akceptowaç funkcjonowanie placówek opie- podstaw materialnych nie pozwala" na zatrud- kuÅ‚czych dla dzieci w wieku przedszkolnym. nienie wykwalifikowanej kadry. Wyrazem tego by" okólnik ministra WRiOP z dnia 30 V 1936 r. o zak"adach dla dzieci Zas"uÅ»eni dla wychowania w wieku 3 7 lat, które mia"y niewiele wspólne- przedszkolnego go z okreĘlonymi ustawÄ… z 1932 r. placówkami oĘwiatowo-wychowawczymi. By" to w zasadzie Z takim stanem rzeczy nie mog"y si´ pogo- powrót do dawnych ochronek11). dziç czo"owe organizatorki wychowania przed- Organizatorki wychowania przedszkolnego szkolnego. Zofia Úukiewiczowa i Helena Czer- nie zniech´ca"y si´ jednak i nie zaprzestawa"y wiÅ‚ska protestowa"y na "amach Przedszkola swych akcji propagujÄ…cych upowszechnianie przeciwko obracaniu wniwecz trudu w"oÅ»onego przedszkoli. W kwietniu 1938 r. odby" si´ Kon- w przemian´ dawnych ochron w placówki gres Spo"eczno-Obywatelskiej Pracy Kobiet, na o charakterze wychowawczym. Mimo regresu którym przedstawicielki Sekcji Wychowania propagatorki wychowania przedszkolnego nie Przedszkolnego ZwiÄ…zku Nauczycielstwa Pol- zaprzesta"y swej pracy. Usi"owa"y utrzymywaç, skiego przedstawi"y nast´pujÄ…ce postulaty: a nawet rozwijaç dotychczasowe osiÄ…gni´cia organizowanie i utrzymywanie przedszko- w dziedzinie wychowania ma"ych dzieci, upo- li przez samorzÄ…dy lokalne; wszechniajÄ…c je przez wydawane broszury i pu- opracowanie sieci przedszkolnej dla ca"e- blikacje w periodykach, a takÅ»e starajÄ…c si´ s"u- go kraju z uwzgl´dnieniem potrzeb Ęrodowi- Å»yç radÄ… i pomocÄ… wychowawczyniom. Szcze- skowych; gólnie aktywnie dzia"a"y na tej niwie: Maria otoczenie opiekÄ… paÅ‚stwa i samorzÄ…dów Weryho-Radziwi""owiczowa, Stefania Marci- przedszkoli spo"ecznych; szewska-Posadzowa, Zofia Úukiewiczowa, Zo- powo"anie wizytatorek przedszkolnych fia Bogdanowiczowa, Helena CzerwiÅ‚ska, Ma- przy kuratoriach; ria Dzierzbicka, Antonina Juriewicz. zapewnienie przedszkolom opieki higie- W 1935 r. uczestnicy Zjazdu ZwiÄ…zku Na- niczno-lekarskiej; uczycielstwa Polskiego ponownie wystÄ…pili z Żą- dokszta"canie wychowawczyÅ‚ przedszkoli12). daniem, by nauk´ w szkole powszechnej po- AGATA SAMSEL 11) Uniwersytet w Bia"ymstoku, Biblioteka Wydzia"u Pe- Historia wychowania: wiek XX, op. cit., s. 102. 12) dagogiki i Psychologii W. LeÅ»aÅ‚ska, op. cit., s. 160. 466 8/2003 WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU