Roz wój no wo cze s nej
go spo dar ki wie j skiej
czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
Dwie stra te gie roz wo ju
dla wschod nich wo je wództw Pol ski
To masz Grze gorz Gros se
Nr 71
02/2007
ei
ni
p
O i
y
zil
a
n
A
A
n
a
ly
se
s
&
O
p
in
io
n
s
l
Jed nym z dy le ma tów roz wo ju ob sza rów wschod niej Pol ski jest to,
czy stra te gia w³adz pu b li cz nych po win na je dy nie po bu dzaæ roz wój
nowo cze s ne go ro l ni c twa i wy ko rzy sty waæ wa lo ry tu ry sty cz ne, czy
mo¿e po win na bu do waæ no wo czesn¹ i in no wa cyjn¹ go spo dar kê.
l
Roz wój ob sza rów pery fe ry j nych nie po wi nien kon cen tro waæ siê
je dy nie
na
wy ko rzy sta niu
ist niej¹cych
wa lo rów
ob sza rów
wie j skich, gdy¿ tego typu stra te gia, w do bie in ten sy w nej ry wa li za cji
na ryn kach eu ro pe j skich i glo ba l nych, daje sto sun ko wo nie wie l kie
mo ¿ li wo œci po pra wy konku rency j no œci. Le p szym wy bo rem jest wiêc
stwo rze nie
wie lo le t niej
po li ty ki
pu b li cz nej
na sta wio nej
na
bu do wa nie no wych za so bów re gio nów pery fe ry j nych, któ re po
pe w nym cza sie umo ¿ li wi¹ za ini cjo wa nie pro ce sów wy so ko
inno wa cy j nej go spo dar ki.
l
Pod jê cie wy ¿ej wspo mnia nej stra te gii wy ma ga dzia³añ pu b li cz nych
w d³ugim, kilku dzie siêcio let nim okre sie. Wa run kiem zbu do wa nia
no we go za so bu we wnê trz ne go w re gio nach pery fe ry j nych jest
ist nie nie si l ne go Na ro do we go Sy ste mu Inno wacy j ne go, a wiêc
in sty tu cji i po li tyk pu b li cz nych roz wi jaj¹cych in no wa cyjn¹
go spo dar kê. Czê œci¹ tego sy ste mu po win na byæ po li ty ka re gio na l na
rz¹du, skie ro wa na na rzecz po bu dza nia po ten cja³u no wo cze s nej
go spo dar ki na ob sza rach s³abiej roz wi jaj¹cych siê. Du¿e zna cze nie
ma
rów nie¿
od po wied nia
wspó³pra ca
w³adz
cen tra l nych
i re gio na l nych, w tym: de cen tra liza cja nie któ rych in stru men tów
po li tyk
rz¹do wych.
Ponad to,
na le ¿a³oby
od po wie d nio
ukie run ko waæ i wy ko rzy staæ po li ty ki po mo co we Unii Eu ro pe j skiej,
zw³asz cza po li ty kê spó j no œci oraz po li ty kê in no wa cyjn¹.
Wpro wa dze nie
ed nym z naj wiê kszych wy zwañ dla Pol -
ski jest kwe stia za ini cjo wa nia pro ce sów
roz wo ju w s³abiej roz wi jaj¹cych siê wo -
je wó dztwach Pol ski wschod niej, okre œla nych
w na ukach spo³ecz nych i eko no mi cz nych ta k ¿e
mia nem re gio nów pery fe ry j nych. Mo ¿ na zna -
leŸæ ki l ka ty pów de fi ni cji od nosz¹cych siê do
ob sza rów (re gio nów) pery fe ry j nych. Pie r wsza
gru pa de fi niu je pe ry fe rie jako ob sza ry od da lo ne
od cen trów go spo da r czych i trud no do stê p ne
pod wzglê dem komu nika cy j nym. Dru ga gru pa
od no si siê do kry te riów eko no mi cz nych. W po li -
ty ce spó j no œci UE ta kim kry te rium dla pe ry fe -
ry j no œci jest ni ski po ziom roz wo ju go spo dar cze -
go, prze de wszy stkim mie rzo ny PKB po ni ¿ej
75% œred niej w UE na jed ne go mie sz ka ñ ca
(wed³ug pa ry te tu si³y na by w czej). Nie któ re de -
fi ni cje od nosz¹ siê do za le ¿ no œci eko no mi cz nej
ob sza rów pery fe ry j nych od cen trów go spo da r -
czych i po li ty cz nych. Mo¿e byæ ona rea li zo wa na
m.in. przez eks ploa to wa nie za so bów re gio nów
pery fe ry j nych (m.in. za so bów pra cy, su ro w ców,
ryn ku zby tu).
Kon ce pcje teo re ty cz ne do tycz¹ce roz wo ju
re gio nów pery fe ry j nych mo ¿ na po dzie liæ na
dwie za sad ni cze gru py. Pie r wsza od no si siê do
roz wo ju ba zuj¹cego na czyn ni kach ze w nê trz -
nych (egzo ge ni cz nych). Pun ktem wyj œcia tej
kon ce pcji jest prze ko na nie, ¿e nie mo ¿ na za ini -
cjo waæ roz wo ju pe ry fe rii je dy nie w opa r ciu
o ich we wnê trz ny po ten cja³, któ ry jest nie wy star -
czaj¹cy i naj czê œciej g³êbo ko uœ pio ny. Oz na cza
to wiêc ko nie cz noœæ siê g niê cia po in wes ty cje
ze w nê trz ne – pu b li cz ne lub pry wa t ne – a ta k ¿e
trans fer ze w nê trz nych do œwia d czeñ i in sty tu cji.
Dru ga gru pa kon ce pcji teo re ty cz nych od wo -
³uje siê do roz
wo
ju, któ
ry opie
ra siê prze
de
wszy stkim na czyn ni kach wewn¹trzre gio na l -
nych (endo ge ni cz nych). Zwo len ni cy tego po dej -
œcia uz naj¹, ¿e za ini cjo wa nie tego typu pro ce -
sów po zwa la na trwa³y, sa mo dzie l ny i d³ugo -
okre so wy roz wój. Roz wój endo ge ni cz ny sta no -
wi wiêc szan sê uni k niê cia przez pe ry fe rie roz -
wo ju za le ¿ ne go od cen trów krajo wych, tzn. opar -
te go na przyk³ad na trans fe rze in wes ty cji o cha -
ra kte rze so cja l nym i po li ty cz nym (m.in. w celu
utrzy ma nia legi ty mi za cji spo³ecz nej mie sz ka ñ -
ców pe ry fe rii dla sy ste mu poli ty cz ne go lub okre -
œlo nych pa r tii po li ty cz nych). Zmnie j sza tak ¿e ry -
zy ko nad mie r ne go uza le ¿ nie nia od in wes to rów
ze w nê trz nych, tworz¹cych mo no kul tu rê re gio -
naln¹ (przyk³ad jed ne go do mi nuj¹cego pra co -
daw cy w re gio nie) i mog¹cych ³atwo prze nieœæ
swoj¹ in wes ty cjê w inne mie j s ce. Po zwa la rów -
nie¿ unikn¹æ roz wo ju go spo dar ki du a l nej, gdzie
wpro wa dza ne jest wy ra Ÿ ne zró¿ ni co wa nie miê -
dzy in stru men ta mi roz wo ju dla ob sza rów cen -
tra l nych i pery fe ry j nych lub san kcjo no wa ny jest
„po dzia³ pra cy”, w ra mach któ re go pe ry fe rie (ich
mie sz ka ñ cy, za so by ka pi ta³owe i ry nek zby tu)
„pra cuj¹” prze de wszy stkim na do bro byt re gio -
nów cen tra l nych.
W
przy pa d ku
re gio nów
pery fe ry j nych,
z uwa gi na s³aboœæ ich we wnê trz nych cech go -
spo da r czych i spo³ecz nych, szcze gó l nie trud no
za ini cjo waæ pro ce sy aku mu la cji ka pi ta³u, wie -
dzy i in no wa cji, a ta k ¿e roz wo ju ka pi ta³u spo -
³ecz ne go i insty tucjo nal ne go (wspó³dzia³a nie
mie j s co wych li de rów spo³ecz nych, przed siê bior -
ców oraz in sty tu cji zwi¹za nych z roz wo jem re -
gio na l nym). Ciê ¿ ko jest rów nie¿ zmie niæ tra dy -
cy j ne œcie ¿ ki roz wo ju. Mimo to, uz na je siê, ¿e
na le ¿y ta k ¿e w tym przy pa d ku od no siæ siê do
we wnê trz ne go po ten cja³u roz wo jo we go tych
ob sza rów i bu do waæ stra te gie roz wo ju skie ro -
wa ne w³aœ nie na po bu dza nie we wnê trz nych pro -
ce sów roz wo jo wych.
Jed no z naj wa¿ nie j szych py tañ do tycz¹cych
roz wo ju re gio nów pery fe ry j nych brzmi: czy mo¿ -
na roz wi jaæ tam go spo dar kê in no wa cyjn¹, wy -
ko rzy stuj¹c¹ no wo cze s ne te ch no lo gie i za so by
opie raj¹ce siê na wie dzy? Czy mo ¿ na prze ska ki -
waæ eta py roz wo ju i bu do waæ zupe³nie now¹
stra te giê roz wo ju, po mi mo s³abe go po ten cja³u
we wnê trz ne go? W przy pa d ku re gio nów pery fe -
ry j nych in no wa cyj na zmia na mo¿e byæ rea li zo -
wa na na dwa spo so by. Po pie r wsze, jako wpro -
wa dza nie no wych te ch no lo gii do wcze œ nie j -
szych (tra dy cy j nych) dzia³añ roz wo jo wych (np.
te ch no lo gie info rma ty cz ne do bran ¿y tu ry sty cz -
nej). Jest to zmia
na, któr¹ mo
¿
na na
zwaæ
unowo cze œ nie niem we wnê trz nych za so bów
2
Roz wój no wo cze s nej go spo dar ki wie j skiej czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
Instytut Spraw Publicznych
Analizy i Opinie, 71
J
re gio na l nych. Po dru gie, jako dywe rsy fi ka cjê
doty ch cza so wych dzia³añ i sto p niow¹ zmia nê
pro fi lu go spo dar ki re gio na l nej. Ten typ stra te gii
mo ¿ na na zwaæ bu do wa niem no we go za so bu
we wnê trz ne go.
Po ni ¿ej zo sta³y przed sta wio ne dwa przy -
k³ady po li ty ki pu b li cz nej wo bec ob sza rów pery -
fe ry j nych, któ re nawi¹zuj¹ do kon ce pcji roz wo -
ju endo geni cz ne go. W pie r wszym przy pa d ku,
za pre zen towa ne do œwia d cze nia fi ñ skie s¹ zgod -
ne z za pro po no wan¹ prze ze mnie stra te gi¹ bu -
do wa nia no we go za so bu we wnê trz ne go. Na to -
miast przyk³ad po rtu ga l ski nawi¹zuje do stra te -
gii uno wo czeœ nie nia za so bów we wnê trz nych,
choæ w tym wy pa d ku nie jest to prze my œla na
i sko ordy no wa na po li ty ka w³adz pu b li cz nych,
a je dy nie „spon ta ni cz nie” rozwijany kierunek
rozwoju.
Bu do wa nie go spo dar ki opa r tej na wie dzy – przyk³ad Fin lan dii
in lan dia w osta t nich dwu dzie stu la tach
do ko na³a spe kta kula rne go awan su go -
spo dar cze go. Z kra ju pery fery j ne go,
wyspe cjali zowa ne go w pro du kcji ro l ni czej i le œ -
nej, sta³a siê jedn¹ z naj bar dziej no wo cze s nych
i kon ku ren cyj nych w ska li œwia to wej go spo da -
rek. W ba da niu Œwia to we go Fo rum Eko nomi cz -
ne go Fin lan dia trzy kro t nie w osta t nich la tach
za j mo wa³a pie r wsze mie j s ca pod wzglê dem
konku rency j no œci. Jest to ba da nie an kie to we
me na d¿e rów oce niaj¹ce kli mat in wes tycy j ny
i wa run ki pro wa dze nia dzia³al no œci go spo da r -
czej.
Pod staw¹ po li ty ki rz¹du by³a na ro do wa stra -
te gia zbu do wa nia no wo cze s nej go spo dar ki kon -
sek wen t nie wdra ¿a na przez ko le j ne rz¹dy,
pocz¹wszy od ko ñ ca lat 60. ubieg³ego stu le cia.
Wa ¿ nym aspe ktem tej stra te gii by³o wy ra Ÿ ne
przy wó dz two po stro nie pre mie ra i skon cen tro -
wa nie naj wa¿ nie j szych de cy zji stra te gi cz nych
w rz¹do wej Ra dzie Po li ty ki Na uko wej i Tech -
nolo gi cz nej. Fun kcjo nu je ona od po³owy lat 80.
pod kie run kiem sze fa rz¹du i przy udzia le naj -
wa¿ nie j szych mi ni strów odpo wie dzia l nych za
dzia ³ania w sfe rze roz wo ju. W szcze gó l no œci po -
wi¹zano dzia³ania w za kre sie po li ty ki na uko wej
i oœwia to wej, tech nolo gi cz nej i badaw czo- roz -
wo jo wej, wspa r cia przed siê bior czo œci oraz po li -
ty ki re gio na l nej. Dziê ki temu po li ty ka rz¹du
by³a w wy so kim sto p niu sko ordy no wa na na naj -
wy ¿szym szcze b lu, zw³asz cza w za kre sie po dej -
mo wa nia
stra te gi cz nych
de cy zji
pro gra mo -
wych, fi nan so wych i orga niza cy j nych. Wa r to
jed no cze œ nie za uwa ¿yæ, ¿e si l ne przy wó dz two
i ko or dy na cja na szcze b lu krajo wym nie utrud -
ni³y de cen tra liza cji wdra ¿a nia po li tyk rz¹du,
a ta k ¿e sto sun ko wo du ¿e go za kre su ko or dy na cji
zarz¹dzania miêdzy rozmaitymi programami na
szczeblu regionalnym.
Wa ¿ nym in stru men tem po li ty ki rz¹du by³y
dzia³ania na rzecz roz
wo
ju na
uki i oœwia
ty.
Szcze gó l ny wy miar tej po li ty ki (powi¹za ny
z po li tyk¹ wo bec re gio nów pery fe ry j nych) sta -
no wi³o two rze nie przez pa ñ stwo no wych uni -
wer sy te tów, zw³asz cza ucze l ni te ch ni cz nych.
W kraju licz¹cym oko³o 5 mln mie sz ka ñ ców
liczba tych ucze l ni wzros³a do ponad 20. Isto t -
nym ele men tem po li ty ki na uko wej by³a roz bu -
do wa i dofi nan so wa nie Aka de mii Fi ñ skiej.
Inny kie ru nek po li ty ki rz¹du to roz wój po li -
ty ki inno wa cy j nej. Zo sta³a ona skie ro wa na na
trzy prio ry te to we za da nia. Z jed nej stro ny roz -
bu do wy wa³a i wzma c nia³a po ten cja³ pu b li cz -
nych in sty tu cji ba da w czych, z dru giej – po ma -
ga³a w roz wo ju ba dañ pro wa dzo nych przez
przed siê bio r stwa, z trze ciej – sty mu lo wa³a
dzia³ania ap li ka cyj ne miê dzy in sty tu cja mi na -
uko wy mi i ba da w czy mi a go spo dark¹. W ra -
mach tych dzia³añ wspie ra no roz wój za rów no
in sty tu cji cen tra l nych, jak i re gio na l nych. Na
po zio mie cen tra l nym, naj wa ¿ niejsz¹ bo daj rolê
od gry wa³y dwie agen cje: 1) Te kes – ini cjuj¹ca
pro gra my tech nolo gi cz ne ³¹cz¹ce cen tra ba da w -
cze i uni wer syte c kie z bi z ne sem oraz 2) Si tra –
pe³ni¹ca fun kcjê fun du szu ven tu re ca pi tal dla
nowo po wstaj¹cych przed siê biorstw ko rzy -
staj¹cych z no wo cze s nych te ch no lo gii. Na po -
zio mie re gio na l nym powo³ano 16 tzw. cen trów
wie dzy, któ re za j mo wa³y siê imple men to wa -
niem
ró ¿ no rod nych
pro gra mów
rz¹do wych
zwi¹za nych z roz wo jem nauki, badañ, inno wa -
cy j nej przedsiêbiorczoœci itp.
Roz wój no wo cze s nej go spo dar ki wie j skiej czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
3
Analizy i Opinie, 71
Instytut Spraw Publicznych
F
Wy
da
je siê, ¿e stra
te
gia rz¹du zmie
rza³a
w dwóch za sad ni czych kie run kach. Po pie r wsze,
sty mu lo wa³a roz wój i kon cen tra cjê ka pi ta³ow¹
i te ch no lo giczn¹ naj wiê kszych fi ñ skich ko r po -
ra cji, wspie raj¹c ich eks pan sjê ze w nêtrzn¹ na
ryn kach glo ba l nych. Jed nym z g³ów nych be ne fi -
cjen tów tej po li ty ki by³a No kia, któ ra na ta m te j -
szym ryn ku jest pra wdzi wym po ten ta tem (oko³o
25% ca³ego fi ñ skie go eks po rtu). Dziê ki wspa r -
ciu ze stro ny pa ñ stwa roz bu do wa³a w³asne in -
sty tu ty ba da w cze (w roku 2001 mia³a 55 oœro d -
ków w 15 pa ñ stwach), a ta k ¿e nawi¹za³a gêst¹
sieæ wspó³pra cy z in ny mi in sty tu ta mi ba da w czy -
mi, fi ñ ski mi uni wer syte ta mi, a pó Ÿ niej ta k ¿e
z naj le p szy mi ucze l nia mi i oœro d ka mi ba da w -
czy mi na œwie cie. Po dru gie, po li ty ka pa ñ stwa
sty mu lo wa³a in no wa cyj ny roz wój ma³ych i œred -
nich przed siê biorstw, za chê caj¹c je do ko o pe ra -
cji tech nolo gi cz nej z naj wiê kszy mi kor po ra cja -
mi (np. No kia ma ponad 300 lo ka l nych firm ko -
operacyjnych w ca³ej Fin lan dii). W ten spo sób
dzia³ania w³adz fi ñ skich ³¹czy³y ze sob¹ dwa
pod sta wo we cele. Z jed nej stro ny wzma c nia³y
si³ê naj wiê kszych ko r po ra cji i gron prze mys -
³owych (kla ste rów) wy so kiej te ch ni ki, kon ku -
ren cyj nych na ryn kach ze w nê trz nych. Z dru giej
zaœ po bu dza³y roz wój re gio nów pery fe ry j nych,
m.in. przez pro mo wa nie przed siê bior czo œci
i w³¹cza nie pery fe ry j nych ma³ych i œred nich
firm w sie ci koo pera cy j ne z du ¿y mi kon ce r na mi
lub in ny mi fi r ma mi z re gio nów cen tra l nych.
Dzia³ania rz¹du mia³y wy ra Ÿ ny pro fil po li ty -
ki re gio na l nej, skie ro wa nej na po bu dza nie ob -
sza rów pery fe ry j nych w œro d ko wej i pó³no c nej
czê œci kra ju. By³a ona zo rien to wa na na kszta³to -
wa nie po ten cja³u endo geni cz ne go tych ob sza -
rów, zw³asz cza „masy kry ty cz nej” do sa mo na -
pê dzaj¹cego siê roz wo ju no wo cze s nej go spo -
dar ki na tych ob sza rach. Dzia³ania te opie ra³y
siê na ufun do wa niu, a na stê p nie roz bu do wie re -
gio na l nych uni wer sy te tów i powi¹za nych z nimi
par ków tech nolo gi cz nych. Jed no cze œ nie in ten -
sy w nie wspie ra³y roz wój inno wa cy j nej przed -
siê bior czo œci, kszta³to wa nie sie ci wspó³pra cy
miê dzy ko o pe ruj¹cymi fi r ma mi, miê dzy ucze l nia -
mi, fi r ma mi i in sty tu cja mi ba da w czy mi, a ta k ¿e
k³ad³y na cisk na po dej mo wa nie wspó³pra cy
przed siê biorstw z pod mio ta mi poza regio nal ny -
mi (krajo wy mi i za gra nicz ny mi). S³u¿y³y tym
ce lom spe cja l ne pro gra my rea li zo wa ne przez re -
gio na l ne cen tra wie dzy. W ten spo sób przed siê -
bio r stwa i in sty tu cje ba da w cze z ob sza rów pery -
fe ry j nych by³y sto p nio wo w³¹cza ne w sie ci
wspó³pra cy ponad regio na l nej, a go spo dar ka re -
gio nów ko rzy sta³a z ze w nê trz nych ryn ków zby -
tu i otwie ra³a siê na dop³yw ze w nê trz nych wzo r -
ców i ka pi ta³u. Wa r to jed nak pod kre œliæ, ¿e pro -
ces „otwie ra nia na zewn¹trz” by³ zgod ny ze stra -
te gi¹ endo geni cz ne go roz wo ju, a wiêc s³u¿y³ bu -
do wa niu
we wnê trz ne go
po ten cja³u
re gio nu
pery fery j ne go. Wa ¿ ny aspekt dzia³añ pu b li cz -
nych sta no wi³o roz wi ja nie te ch no lo gii info rma -
ty cz nych w us³ugach pu b li cz nych (s³u¿ba zdro -
wia, edu ka cja), w tym rów nie¿ w pra cach lo ka l -
nych urzê
dów sa
morz¹do
wych oraz w celu
wzma c nia nia
spo³ecze ñ stwa
oby wate l skie go
i or ga ni za cji po zarz¹do wych.
Jak wcze œ niej wspo mnia no, do su kce su go spo -
dar ki fiñskiej w du ¿ej mie rze przy czy ni³ siê skan -
dy na wski mo del ka pi ta liz mu, któ ry cha ra k te -
ryzu je siê ki l ko ma isto t ny mi ce cha mi, ko rzy st -
nie wp³ywaj¹cymi na roz wój pery fe ry j nych ob -
sza rów tego kra ju. W ra mach tego mo de lu isto t -
nym ele men tem s¹ bar dzo du¿e (w po rów na niu
do in nych kra jów) wy da t ki na edu ka cjê i na ukê,
a ta k ¿e dzia³al noœæ ba dawcz¹ i roz wo jow¹.
Mia³o to bar dzo isto t ny udzia³ w kszta³to wa niu
kadr dla roz wo ju no wo cze s nej go spo dar ki. Mo -
del nor dy cki prze wi du je rów nie¿ (np. w po rów -
na niu do roz wi¹zañ mo de lu li be ral ne go) bar dzo
du¿¹ po moc pa ñ stwa w roz wo ju przed siê bior -
czo œci. In no wacj¹ Fi nów jest jed nak da le ko po -
su niê ta pry wa ty za cja przed siê biorstw u¿y te cz -
no œci pu b li cz nej (np. firm tele komu nika cyj -
nych), a ta k ¿e du¿e otwa r cie ryn ku fi nan so we go
na ka pi ta³ ze w nê trz ny i in wes ty cje za gra ni cz ne.
Wa ¿ nym ele men tem wp³ywu mo de lu skan dy -
na wskie go na roz wój no wo cze s nej go spo dar ki
w Fin lan dii by³y me cha ni z my dia lo gu spo³ecz -
ne go miê dzy pra cow ni ka mi a pra coda w ca mi
(za rów no na po zio mie krajo wym, jak rów nie¿
w po sz cze gól nych zak³adach pra cy). In sty tu cje
dia lo gu
spo³ecz ne go
u³atwi³y
niew¹tpli wie
trans fo r ma cjê z go spo dar ki le œ nej do wysoko -
tech nologi cz nej. Ko rzy st ne by³y rów nie¿ roz bu -
do wa ne pro gra my so cja l ne pa ñ stwa, zmnie j -
szaj¹ce
nie rów no œci
do cho do we
lud no œci.
Kszta³towa³y one spe cy ficzn¹ ku l tu rê or ga ni za -
4
Roz wój no wo cze s nej go spo dar ki wie j skiej czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
Instytut Spraw Publicznych
Analizy i Opinie, 71
cyjn¹ przed siê biorstw fi ñ skich, któr¹ ce chuj¹
po zio me stru ktu ry zarz¹dza nia oraz du¿y za kres
swo bo dy pra co w ni ków po³¹czo ny z ich wy sok¹
pro du ktyw no œci¹ i akty w no œci¹ (inno wacy j no -
œci¹) za wo dow¹. Wspo mnia ne regu³y ka pi ta liz -
mu skan dy na wskie go wp³ywa³y rów nie¿ na wy -
sok¹ ja koœæ ka pi ta³u spo³ecz ne go, a wiêc ta k ¿e
na bu do wa nie sie ci powi¹zañ koo pera cy j nych
miê dzy po szcze gól ny mi fi r ma mi i in sty tu cja mi
s³u¿¹cymi bu do wa niu no wo cze s nej go spo dar ki.
Na roz wój go spo dar ki re gio nów pery fe ry j nych
mia³y te¿ wp³yw skan dy na wskie roz wi¹za nia
do tycz¹ce ryn ku pra cy. Cha ra kte ry zuj¹ siê one
sto sun ko wo du¿¹ ela sty cz no œci¹ re gu la cji do -
tycz¹cych za trud nie nia, za to bar dzo wy so ki mi
sub sy dia mi dla bez ro bo t nych i szko le nia mi za -
pe w niaj¹cymi zmia nê kwa li fi ka cji za wo do wych
i po no w ne za trud nie nie. Jest to wiêc po li ty ka,
któ ra nie k³ad zie na ci sku na ochro nê doty ch cza -
so wych miejsc pra cy, ale na prze kwali fiko wa nie
za wo do we i utrzy ma nie doty ch cza so wych do -
cho dów osób po szu kuj¹cych pra cy. Taki do bór
prio ry te tów sty mu lu je zmia ny orga niza cy j ne
i in no wa cjê przed siê biorstw. Stwa rza ta k ¿e ko -
rzy st ne
wy ni ki
dla
wzrostu
zatrudnienia
w krajach skandynawskich, w tym zw³aszcza
w regionach peryferyjnych Finlandii.
Ka pi ta lizm skan dy na wski oraz ku l tu rê spo -
³eczn¹ tych kra jów ce chu je si l ne po czu cie wspól -
no ty i dumy na ro do wej. Po zwa la to na uni k niê cie
bezre fle ksyj ne go na œla dow nic twa ob cych wzo r -
ców insty tucjo na l nych, a ta k ¿e kszta³to wa nie
w³as ne go, od mien ne go nu r tu ka pi ta liz mu, po mi -
mo do mi nuj¹cej w la tach 90. do ktry ny li be ra l nej
w na ukach eko no mi cz nych. Jed no cze œ nie, jak
do wodz¹ pra ce eko no mi stów, mo del ten za cho -
wu je w wa run kach in te gruj¹cej siê Eu ro py wy -
sok¹ kon ku ren cyj noœæ eko no miczn¹, bez po trze -
by do ko ny wa nia wy bo ru miê dzy glo baln¹ konku -
rency j no œci¹ a rów no œci¹ spo³eczn¹.
Wy ko rzy sta nie wa lo rów ob sza rów ro l ni czych –
przyk³ad Po rtu ga lii
tra te gia fi ñ ska k³ad³a na cisk prze de
wszy st kim na bu do wa nie no we go za -
so bu we wnê trz ne go w re gio nach pery -
fe ry j nych, umo ¿ li wiaj¹cego roz wój no wo cze s -
nej go spo dar ki. Al te r na tywn¹ stra te gi¹ dla ro l ni -
czych re gio nów pery fe ry j nych mo¿e byæ uno -
wo czeœ nia nie doty ch cza sowe go, tra dycy j ne go
po ten cja³u tych ob sza rów, za miast two rze nia
pod staw do ca³kiem no wej tra je kto rii roz wo ju.
Pod sta wo wa œcie ¿ ka roz wo jo wa po le ga w tym
przy pa d ku na tym, aby le piej wy ko rzy staæ za so -
by na tu ra l ne i do ty ch czas roz wi ja ne bran ¿e (ro l -
nicz¹ i tu ry styczn¹), a ta k ¿e wpro wa dzaæ no wo -
cze s ne me to dy zarz¹dza nia i te ch no lo gie do
doty ch cza so wych dzia³añ roz wo jo wych. Jest to
zmia na okre œla na prze ze mnie jako uno wo czeœ -
nie nie we wnê trz ne go za so bu re gio nal ne go.
Przyk³adem tego typu po dej œcia mog³aby byæ
po ten cja l nie Po rtu ga lia. Jest to kraj wy ra Ÿ nie
po dzie lo ny na ob sza ry cen tra l ne, usy tu o wa ne
wokó³ sto li cy kra ju, i po zo sta³e re gio ny o spe cy -
fi ce pery fe ry j nej i go spo da r ce w du ¿ym sto p niu
za le ¿ nej od ro l ni c twa oraz tra dycy j ne go prze -
mys³u (od zie ¿o we go, obu wni cze go, drze w ne go,
me ta lo we go). W osta t nich la tach ob sza ry pe ry -
fe ryj ne wy ra Ÿ nie wzmo c ni³y do ty ch cza sow¹
bazê
we wnê trz nych
czyn ni ków
roz wo ju.
W szcze gó l no œci uno wo cze œ ni³y pro du kcjê rol -
n¹, w du ¿ym sto p niu zo rien to wan¹ na spe cy fi cz -
nie lo ka l ne i re gio na l ne pro du kty spo ¿y w cze.
Przyk³adem jest roz
wój prze
mys³u win
ne
go
w re gio nie Alen te jo. Przed siê bio r stwa za j mu -
j¹ce siê t¹ pro dukcj¹, naj czê œciej fi r my ro dzin ne
i lo ka l ne, zna laz³y ni szê ryn kow¹, któ ra po zwo -
li³a im za ist nieæ na ryn kach ze w nê trz nych.
DŸwi g niê eks pan sji ze w nê trz nej sta no wi³a m.in.
in ten sy w na dzia³al noœæ mar ke tin go wa, wy ko -
rzy stuj¹ca no wo cze s ny de sign i techniki info r -
ma ty cz ne.
Inn¹ bran¿¹ przy czy niaj¹c¹ siê do roz wo ju
re gio nów pery fe ry j nych by³a tu ry sty ka, ba zu -
j¹ca na lo ka l nych wa lo rach przy rod ni czych.
Przyk³adem jest dy na mi cz ny roz wój re gio nu
Al ga r ve. Opie ra³ siê on na po pra wie in fra stru k -
tu ry komu nika cy j nej, a wiêc u³atwiaj¹cej do stêp -
noœæ tych ob sza rów dla tu ry stów. Ponad to, re -
Roz wój no wo cze s nej go spo dar ki wie j skiej czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
5
Analizy i Opinie, 71
Instytut Spraw Publicznych
S
gion roz wi ja³ siê dziê ki wpro wa dze niu do przed -
siê biorstw za j muj¹cych siê tu ry styk¹ no wo cze s -
nych spo so bów zarz¹dza nia i info rma ty cz nych
te ch nik mar ke tin go wych. Roz wój pery fe ry j nej
go spo dar ki by³ wiêc zwi¹zany z eks pansj¹ na
ryn ki ze w nê trz ne, po praw¹ in fra stru ktu ry ko -
mu nika cy j nej (tj. do stê p no œci pe ry fe rii) i uno -
wocze œ nie niem mie j s co wych przed siê biorstw.
W przy pa d ku Po rtu ga lii trud no jed nak mó wiæ
o doj rza³ej stra te gii roz wo ju re gio nal ne go, a ta k -
¿e o wy ra Ÿ nie ukie run ko wa nej po li ty ce rz¹du
wo bec pe ry fe rii. Roz wój ob sza rów wie j skich
w du ¿ym sto p niu jest zwi¹zany z akty w no œci¹
po li ty ki lo ka l nej (a nie re gio na l nej) lub wy ko -
rzy sta niem in stru men tów po li ty ki eu ro pe j skiej
w tym za kre sie. W³adze pu b li cz ne na po zio mie
re gio na l nym
maj¹
nie wie l kie
ko m pe ten cje
i ma³e mo ¿ li wo œci kszta³to wa nia w³as nej stra te -
gii roz wo ju. Po li ty ka rz¹du jest na to miast bar -
dzo s³abo sko ordy no wa na, zw³asz cza w od nie -
sie niu do po li tyk fi nan so wa nych ze œro d ków
UE. W nie wy sta r czaj¹cym sto p niu ³¹czy dzia -
³ania eu ro pe j skie z po li ty ka mi fi nan sowa ny mi
wy³¹cz nie ze œro d ków krajo wych. Zarz¹dza nie
pro gra ma mi re a li zuj¹cymi unijn¹ po li ty kê spó j -
no œci jest zo rien to wa ne prze de wszy stkim na
sprawn¹ ab so r pcjê œro d ków fi nan so wych, a nie
na ich umie jê t ne wy ko rzy sta nie do po bu dze nia
re gio nów pery fe ry j nych, zgod nie z ich spe cy -
fik¹ roz wo jow¹ i stra te gi¹ roz wo ju re gio nal ne -
go. Po li ty ka re gio na l na ma wiêc fa kty cz nie cha -
ra kter egzo ge ni cz ny, jest bo wiem kszta³to wa na
przez œro d ki fi nan so we i kie run ki pro gra mo we
ko le j nych edy cji eu ro pe j skiej po li ty ki spó j no -
œci, po li ty ki roz wo ju ob sza rów wie j skich i uni j -
nych do ta cji ro l nych. Jest rów nie¿ pa sy w na
i s³abo do sto so wu je kie run ki dzia³ania do uwa -
run ko wañ re gio na l nych. Ce chu je j¹ si l ne przy -
wi¹za nie do ru ty no wych spo so bów dzia³ania
(wg za sa dy „jak by³o, tak bê dzie”) oraz sk³on -
noϾ do reagowania przede wszystkim na
impulsy zewnêtrzne (pochodz¹ce z instytucji
unijnych).
Roz wój nie któ rych re gio nów po rtu ga l skich
trud no wiêc uz naæ za wy nik po li ty ki re gio na l nej
w³adz pu b li cz nych, œwia do mie skon cen tro wa -
nej na roz wo ju we wnê trz ne go po ten cja³u ob sza -
rów ro l ni czych. Jak siê wy da je, jest to ra czej re -
zu l tat ko rzy st ne go zbie gu ró ¿ nych oko li cz no œci,
w tym m.in. pro gra mów i do ta cji ro l ni czych po -
chodz¹cych z bu d¿e tu UE, akty w no œci lo ka l -
nych w³adz pu b li cz nych, a ta k ¿e spon ta ni cz nych
pro ce sów roz wo jo wych na ob sza rach pery fe ry j -
nych, zwi¹za nych w du ¿ym sto p niu z akty w no -
œci¹ lokalnych przedsiêbiorców.
W opi nii eks per tów tego typu „spon ta ni cz na
tra je kto ria roz wo ju” jest nie wy sta r czaj¹cym
czyn ni kiem do po bu dze nia roz wo ju i wpro wa -
dze nia zmian w go spo da r ce ob sza rów pery fe ry j -
nych. Re gion pó³no c ny i cen tra l ny w da l szym
ci¹gu bo ry kaj¹ siê z pro ble ma mi tra dy cy j nych
prze mys³ów, przy wi¹za nych do doty ch cza so -
wych me tod pro du kcy j nych i maj¹cych po wa ¿ ne
trud no œci roz wo jo we, zw³asz cza eks pan sji eks -
po rto wej. Nie zo sta³y rów nie¿ w pe³ni wy ko rzy -
sta ne atu ty ob sza rów ro l ni czych, a w nie któ rych
wi do cz ny jest wy ra Ÿ ny re gres eks ten sy w nej
i tra dy cy j nej pro du kcji ro l ni czej i drze w nej.
Fun du sze eu ro pe j skie prze zna czo ne dla ma³ych
i œred nich przed siê biorstw w nie wie l kim sto p niu
sty mu luj¹ ich in no wa cyjn¹ zmia nê. W za sa dzie
nie sprzy jaj¹ two rze niu sie ci wspó³dzia³ania
miê dzy mie js co wy mi fi r ma mi oraz powi¹zañ
z koo pe ran ta mi zew nê trz ny mi. Re gio ny pe ry fe -
ryj ne Po rtu ga lii nie bu duj¹ ta k ¿e no we go za so bu
we wnê trz ne go, któ ry umo ¿ li wi³by jej zbu do wa -
nie „masy kry ty cz nej” do roz wo ju no wo cze s nej
i kon ku ren cyj nej w ska li glo ba l nej go spo dar -
ki. No wo cze s na go spo dar ka oraz g³ówne oœro d -
ki ba da w cze s¹ skon cen tro wa ne g³ów nie w naj -
wiê k szych aglo me ra cjach, prze de wszy stkim
w Li z bo nie. Przy czyn¹ trud no œci po bu dze nia
roz wo ju endo geni cz ne go po zo sta³ych ob sza rów
jest:
1) brak od po wie d nio ukie run ko wa nej po li -
ty ki re gio na l nej rz¹du,
2) s³aboœæ re gio na l nych w³adz pu b li cz -
nych,
3) ni ski po ziom ka pi ta³u spo³ecz ne go, w tym
sk³on no œci do bu do wa nia sie ci wspó³pra cy,
4) brak in fra stru ktu ry re gio na l nej, któ ra po -
zwo li³aby na roz wój dzia³al no œci ba da w czej
i ro z wo jo wej (a nie ty l ko po pra wia³aby do stê p -
noœæ ko mu ni ka cyjn¹ tych ob sza rów),
5) nie umie jê t noœæ od po wied nie go ukie run -
ko wa nia pomocy regionalnej UE i jej wy ko rzy -
sta
nia do zainicjowania procesów rozwoju
endo geni cz ne go.
6
Roz wój no wo cze s nej go spo dar ki wie j skiej czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
Instytut Spraw Publicznych
Analizy i Opinie, 71
Wnio ski dla roz wo ju wo je wództw Pol ski wschod niej
nio ski p³yn¹ce z doty ch cza so wych
roz wa ¿añ mog¹ miêæ za sto so wa -
nie w roz wo ju re gio nów pery fe ry j -
nych o spe cy fi ce wo je wództw Pol ski wschod -
niej. S¹ to ob sza ry s³abiej roz wi jaj¹ce siê go -
spo da r czo (roz wój mie rzo ny PKB na mie sz ka ñ -
ca), w du ¿ym sto p niu sta no wi¹ce te re ny wie j -
skie, o wy so kiej za le ¿ no œci go spo dar ki od ro l -
ni c twa. Ce chuj¹ siê ni skim po zio mem: ka pi ta³u
lu dz kie go (m.in. edu ka cji i na uki), in fra stru k -
tu ry, do cho dów lud no œci i jed no stek sa morz¹du
tery to rial ne go oraz ogra ni czon¹ do stê p no œci¹
te ry to rialn¹ (ko mu ni ka cyjn¹ i in fo r ma tyczn¹).
S¹ to wiêc wo je wó dz twa spe³niaj¹ce kry te ria
de fi ni cyj ne sto so wa ne dla ob sza rów pery fe ry j -
nych.
W opa r ciu o do œwia d cze nia po rtu ga l skie i fiñ -
skie re ko men du jê stra te giê bu do wa nia no we go
po ten cja³u we wnê trz ne go w wo je wó dztwach
Pol ski wschod niej. Jak siê wy da je, go spo dar ka
eu ro pe j ska na d³u¿sz¹ metê nie mo¿e kon ku ro -
waæ ta ni mi mie j s ca mi pra cy w pra coch³on nych
ga³êziach prze mys³u lub opie raæ roz wo ju re gio -
nal ne go na sub sy diach ro l ni czych i ochro nie
ryn ku ro l ne go. Jed nym z wie lu przyk³adów
w tym wzglê dzie s¹ trud no œci prze mys³u: te kstyl -
ne go, od zie ¿o we go i obu wni cze go w cen tra l nym
i pó³no c nym re gio nie Po rtu ga lii. Ty l ko czê œcio -
wym roz wi¹za niem wy da je siê rów nie¿ spe cja li -
za cja w pro du kcji ni szo wej, w kie run ku to wa -
rów re gio na l nych (przyk³ad spe cjali sty cz nej
pro du kcji ro l nej Alen te jo). Stra te gia pu b li cz na
nie mo¿e wiêc za trzy maæ siê je dy nie na uno wo -
czeœ nia niu doty ch cza sowe go po ten cja³u we -
wnê trz ne go i po win na ra czej d¹¿yæ do dywe rsy -
fi ka cji spe cja li za cji re gio na l nej, w tym zw³asz -
cza do kon sek went ne go bu do wa nia no we go
po ten cja³u we wnê trz ne go w od nie sie niu do go -
spo dar ki inno wa cy j nej i tech nolo gi cz nej. Przy -
k³ad fi
ñ
ski wska
zu
je na to, ¿e jest to pro
ces
d³ugo le t ni – trans fo r ma cja fi ñ skiej go spo dar ki
roz po czê³a siê na prze³omie lat 60. i 70. Jed no -
cze œ nie przyk³ad tego kra ju do wo dzi, ¿e ra dy kal -
na zmia na pro fi lu go spo dar cze go ob sza rów
pery fe ry j nych mo¿e za ko ñ czyæ siê su kce sem.
Po trze b na jest jed nak d³ugo fa lo wa i od po wie d -
nio wy pro filo wa na po li ty ka w³adz pu b li cz nych,
w du ¿ej mie rze rz¹du krajo we go.
Du¿e zna cze nie dla roz wo ju no wo cze s nej go -
spo dar ki w s³ab szych re gio nach ma zbu do wa nie
si l ne go Na ro do we go Sy ste mu Inno wacy j ne go,
czy li ste ro wa ne go przez rz¹d sy ste mu in sty tu cji
i po li tyk pu b li cz nych, maj¹cych na celu roz wój
inno wa cy j nej go spo dar ki. Isto t nym uwa run ko -
wa niem dla po li tyk pu b li cz nych wo bec re gio -
nów pery fe ry j nych jest na ro do wy mo del ka pi ta -
liz mu. Wy da je siê, ¿e z roz wo jem tych ob sza rów
do brze wspó³graj¹ roz wi¹za nia mo de lu skan dy -
na wskie go (i koor dyna cyj ne go) – zna cz nie s³a -
biej na to miast in sty tu cje kapitalizmu an glo sa s -
kie go.
Roz wój re gio nów pery fe ry j nych na le ¿y opie -
raæ na za so bach we wnê trz nych i endo ge ni cz nej
stra te gii roz wo ju, nie wy klu czaj¹c umie jê t ne go
wy ko rzy sta nia ze w nê trz nych do œwia d czeñ i ka -
pi ta³ów, a ta k ¿e d¹¿¹c do otwa r cia da ne go re gio -
nu na ze w nê trz ne ryn ki zby tu i ko o pe ran tów.
Jed no cze œ nie szcze gó³owy za kres dzia³añ po li -
ty ki pu b li cz nej po wi nien byæ po dej mo wa ny na
po zio mie re gio na l nym, zgod nie z re gio naln¹
stra te gi¹ roz wo ju. Do œwia d cze nia wie lu kra jów
wy ra Ÿ nie wska zuj¹ na to, ¿e do po bu dze nia roz -
wo ju re gio nów pery fe ry j nych nie zmie r nie isto t -
ne jest powi¹zanie po li ty ki pu b li cz nej w³adz
krajo wych i dzia³añ w³adz re gio na l nych. Wy -
zwa nie dla po li ty ki re gio na l nej sta no wi wiêc
umie jê t noœæ po³¹cze nia ste ruj¹cej roli rz¹du cen -
tra l ne go z pro gra mo wa niem i imple men to wa -
niem tej po li ty ki przez sa morz¹dy re gio na l ne.
Ogro m ne zna cze nie ma wy ra Ÿ nie ukie run ko -
wa na i d³ugo fa lo wa po li ty ka rz¹du krajo we go
wo bec re gio nów pery fe ry j nych. Brak tego typu
wspa r cia
pub li cz ne go
os³abia
ewen tu a l ne
dzia³ania ze stro ny w³adz re gio na l nych lub pro -
wa dzi do kszta³to wa nia „spon ta ni cz nych” pro -
ce sów roz wo jo wych na ob sza rach pery fe ry j -
nych. Ta kie pro ce sy nie za wsze uzy skuj¹ od po -
wied ni¹ „masê kry tyczn¹” do uru cho mie nia sa -
mo czyn ne go roz wo ju endo geni cz ne go. Po li ty ka
rz¹du po win na okre œlaæ je dy nie ogó l ne ramy
pro gra mo we i stwa rzaæ mo ¿ li wo œci du ¿e go wy -
bo ru indy widu a l nej œcie ¿ ki roz wo ju dla po -
Roz wój no wo cze s nej go spo dar ki wie j skiej czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
7
Analizy i Opinie, 71
Instytut Spraw Publicznych
W
szcze gó l nych wo je wództw. Pod sta wo wym za -
da niem rz¹du jest stwo rze nie pla t fo r my pro gra -
mo wej dla wszy stkich zain tere so wa nych wo je -
wództw, in stru men tów wspa r cia fi nan so we go,
a ta k ¿e in sty tu cji ko or dy na cji dzia³añ miê dzy
wo je wó dztwa mi, miê dzy sa morz¹dem re gio na l -
nym i sa morz¹dami lo ka l ny mi oraz miê dzy re -
gio na mi a rz¹dem. Sa morz¹dy wo je wództw po -
win ny mieæ na to miast du¿y za kres swo bo dy
w pro gra mo wa niu wspa r cia rz¹do we go, a ta k ¿e
jego pó Ÿ nie j szej imp le men ta cji. Po win ny mieæ
ta k ¿e mo ¿ li wo œci rea li zo wa nia w³as nych pro -
gra mów in wes tycy j nych. Ogro m nie isto t ne jest
rów nie¿ od po wied nie uz god nie nie po li ty ki re -
gio na l nej rz¹du z in ny mi po li ty ka mi rz¹do wy -
mi, zw³asz cza w za kre sie roz wo ju inno wa cy j noœ -
ci, na uki i oœwia ty, ma³ych i œred nich przed siê -
biorstw oraz po li ty ki roz wo ju ob sza rów wie j -
skich. Rz¹d po wi nien te¿ pro wa dziæ mo ni to ring
i oce nê ja ko œci wy ko rzy sta nia œro d ków bu d¿e tu
pa ñ stwa przez sa morz¹dy województw.
8
Roz wój no wo cze s nej go spo dar ki wie j skiej czy go spo dar ki opa r tej na wie dzy?
Dr To masz Grze gorz Gros se jest eks per tem In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych. Za j mu je siê miê dzy in ny mi pro ble ma tyk¹ eu ro pejsk¹
i fun kcjo no wa niem ad mi ni stra cji pu b li cz nej. Ni nie j szy tekst po wsta³ na pod sta wie ksi¹¿ki o dy le ma tach roz wo ju re gio nów pery fe ry j -
nych, przy go to wa nej przez au to ra dla In sty tu tu Spraw Pu b li cz nych.
Ana li zy i Opi nie
nr 71, luty 2007
„Ana li zy i Opi nie” – se ria kilku stro ni co wych ana liz do tycz¹cych wa ¿ nych te ma tów dla Pol ski i Eu ro py. W ten spo sób In sty tut Spraw Pu b -
li cz nych chce akty w nie w³¹czyæ siê w de ba tê pu b liczn¹ – po ka zy waæ isto t ne pro ble my, czê sto nie obe c ne w pol skiej i ogól noeu rope j skiej
de ba cie, oraz pro po no waæ kon kre t ne roz wi¹za nia. Te ma ty ka po ru sza na w „Ana li zach i Opi niach” obe j mu je za gad nie nia zwi¹zane m.in.
z in te gracj¹ eu ro pejsk¹, po li tyk¹ spo ³eczn¹, edu kacj¹, ad mi ni stracj¹ pu b liczn¹, po li tyk¹ mi gra cyjn¹ i po li tyk¹ wschod ni¹.
Redaguj¹:
Jacek Kucharczyk – Dyrektor Programowy ISP,
Jaros³aw Æwiek-Karpowicz, e-mail: jarek.cwiek@isp.org.pl
Piotr KaŸmierkiewcz, e-mail: piotr.kazmierkiewcz@isp.org.pl
Adres: Instytut Spraw Publicznych
ul. Szpitalna 5 lok. 22, 00-031 Warszawa
tel. 022 556 42 60, fax 022 556 42 62
e-mail: isp@isp.org.pl, www.isp.org.pl