Marian Mazur - Społeczne znac...ybernetyki [1980

Strona 1 z 15

Prof. Marian Mazur - Społeczne znaczenie cybernetyki. [w:] Nowe

Drogi, nr 5, 1980, s. 152-163.

W ciągu trzydziestu lat istnienia cybernetyka stała siĊ czymĞ tak powszechnie

znanym, Īe trudno byłoby znaleĨü człowieka ze Ğrednim wykształceniem, który by o

niej nie słyszał. Niestety, ta optymistyczna ocena dotyczy s ł y s z e n i a o

cybernetyce; na pytanie, czym jest i co wnosi, choüby przybliĪoną odpowiedĨ

zdołałaby daü tylko niewielka liczba ludzi, a sens cybernetyki wymyka siĊ czĊsto

nawet rozumieniu specjalistów korzystających z niej w pracy zawodowej.

W wydawnictwach popularnych wspomina siĊ, Īe wyraz „cybernetyka”

pochodzi

z greckiego

„kybernetiken”

znaczącego

umiejĊtnoĞü

kierowania

(„kybernetes” – sternik okrĊtu). Według dialogu Gorgiasz Platona wyrazu tego miał

uĪyü Sokrates w zdaniu: „Cybernetyka chroni od najwiĊkszych niebezpieczeĔstw nie

tylko dusze, lecz równieĪ ciała i dobytek”. Ampère w swoim Eseju o filozofii nauki z

1834 r. nazywa cybernetyką tĊ czĊĞü polityki, która zajmuje siĊ metodami rządzenia.

W tym samym znaczeniu uĪywał tego wyrazu Trentowski w pracy Stosunek filozofii

do cybernetyki.

Te historyczne ciekawostki mogą byü interesujące o tyle, Īe wyjaĞniają

pochodzenie nazwy „cybernetyka”, a poza tym ujawniają, jak dawno juĪ dopatrzono

siĊ podobieĔstwa miĊdzy sterowaniem okrĊtu i sterowaniem paĔstwa (co póĨniej

utrwaliło siĊ teĪ w wyraĪeniu „sterowanie nawą paĔstwową”). Natomiast nie

wyjaĞniają przyczyn powstania cybernetyki jako nauki ani jej Īywiołowego rozwoju w

naszych czasach. Przeciwnie, dają do myĞlenia, Īe skoro wstĊpne idee

cybernetyczne pojawiły siĊ juĪ ponad dwa tysiące lat temu, ale zaczĊły siĊ nagle

rozwijaü dopiero w połowie dwudziestego wieku, to przyczyną tego musiało staü siĊ

coĞ, co zaszło dopiero w naszych czasach.

Uzupełniając dane historyczne naleĪy dodaü, Īe za datĊ powstania

cybernetyki uwaĪa siĊ rok 1948, w którym ukazała siĊ ksiąĪka N. Wienera

Cybernetyka, czyli komunikacja i sterowanie w zwierzĊciu i maszynie. Tytuł tej

ksiąĪki stał siĊ pierwszą definicją cybernetyki. NaleĪy przy tym mieü na uwadze, Īe

zarówno w ksiąĪce Wienera, jak i w całej literaturze cybernetycznej, równieĪ i

obecnie,

wyraz

„komunikacja”

odnosi

siĊ

przekazywania

informacji,

porozumiewania siĊ, przekazywania komunikatów, komunikowania (komunikacja na

Strona 2 z 15

odległoĞü nazywa siĊ „telekomunikacją”) i nie ma nic wspólnego z transportem

(przewozem). Aby uniknąü błĊdów i nieporozumieĔ na tym tle, dobrze jest pamiĊtaü

jĊzykową zasadĊ, Īe „komunikacja słu

Īy do komunikowania, a transport do

transportowania”. Niestety, panuje u nas ogromny zamĊt pod tym wzglĊdem, i to

podtrzymywany urzĊdowo, czego przykładem moĪe byü „Ministerstwo Komunikacji”

(zamiast: Ministerstwo Transportu), „PaĔstwowa Komunikacja Samochodowa”

(zamiast: PaĔstwowy Transport Samochodowy). W niniejszym artykule wyraz

„komunikacja” bĊdzie uĪywany wyłącznie w jego omówionym powyĪej znaczeniu.

Definicja cybernetyki z tytułu ksiąĪki Wienera okazała siĊ zbyt wąska, nie

obejmowała bowiem innych organizmów (ludzi, roĞlin), a przy tym rozróĪniała

komunikacjĊ i sterowanie niepotrzebnie, gdyĪ komunikacja jest integralnym

składnikiem sterowania. OkolicznoĞci te uwzglĊdnia sformułowana przez Williama

Ross Ashby'ego (w ksiąĪce WstĊp do cybernetyki z 1956 r.) definicja, według której

cybernetyka jest to ogólna nauka o sterowaniu. Obecnie mówi siĊ po prostu, Īe

cybernetyka jest to nauka o sterowaniu.

RównieĪ w 1948 r. ukazała siĊ praca C. E. Shannona Matematyczna teoria

komunikacji, która dała początek teorii informacji.

I wreszcie takĪe w 1948 r. W. R. Ashby w pracy pt. Homeostat przedstawił

konstrukcjĊ zbudowanego przez siebie zespołu kilku sprzĊĪonych z sobą

regulatorów, zespołu niezwykle odpornego na zakłócenia zewnĊtrzne. Było to

uogólnieniem i przeniesieniem na grunt cybernetyki koncepcji homeostazy, tj.

utrzymywania siĊ równowagi funkcjonalnej organizmów dziĊki współdziałaniu wielu

obwodów regulacyjnych.

Jednym z podstawowych pojĊü cybernetyki jest „system”, ale niezaleĪnie od

tego było ono przedmiotem powstającej jednoczeĞnie ogólnej teorii systemów, którą

Bertalanffy ogłosił w 1955 r., ale jej wstĊpne załoĪenia sformułował juĪ w 1945 r.

Nauka zaczĊła zajmowaü siĊ problemami decyzyjnymi. Przejawiło siĊ to z

jednej strony we wzmoĪonym zapotrzebowaniu na fachowych doradców, komisje

ekspertów, a nawet osobne instytucje zajmujące siĊ usprawnianiem organizacji i

kierownictwa, z drugiej zaĞ strony w rozszerzeniu nauki takĪe na problemy decyzyjne

i to nawet z połoĪeniem szczególnego nacisku na te problemy.

Wszystko to wyjaĞnia, Īe cybernetyka jako nauka o sterowaniu, a wiĊc o

wszelkim celowym działaniu, z decydowaniem włącznie, powstała dlatego, Īe

powstaü m u s i a ł a , gdyĪ była bardzo potrzebna. Nie ci, to inni naukowcy, wczeĞniej

Strona 3 z 15

czy póĨniej, zajĊliby siĊ tymi sprawami, jak to siĊ zawsze dzieje przy powstawaniu

wielkich prądów intelektualnych wskutek wymagaĔ zmienionego stanu rzeczy.

Pod wpływem potrzeb powstało wiele nauk specjalnych i gdyby cybernetyka

była jedną z nich, byłoby to juĪ niemałym osiągniĊciem. Ale cybernetyka nie jest

specjalnoĞcią, ani nawet jedną z dyscyplin (dziedzin) naukowych. Cybernetyka jest

nauką interdyscyplinarną, zajmującą siĊ problemami ogólnymi, konkretnymi. W

strukturze całej nauki przypada jej miejsce poĞrednie miĊdzy dyscyplinami

specjalnymi, zajmującymi siĊ problemami szczególnymi, konkretnymi, a matematyką,

zajmującą

siĊ

problemami

ogólnymi,

abstrakcyjnymi.

Odczucie

potrzeby

poĞrednictwa nauki interdyscyplinarnej stało siĊ jedną z przyczyn Īywiołowego

rozwoju cybernetyki.

SprzĊĪenie zwrotne (ang. Feedback)

Do najbardziej znanych pojĊü cybernetycznych naleĪy „sprzĊĪenie zwrotne”,

ale nawet ludzie posługujący siĊ nim jako wyraĪeniem potocznym nie znają

twierdzeĔ dotyczących tego pojĊcia.

SprzĊĪeniem nazywa siĊ powiązanie miĊdzy systemami polegające na

oddziaływaniu miĊdzy nimi. SprzĊĪenie, w którym jeden system oddziałuje na drugi,

stanowi „sprzĊĪenie proste”. SprzĊĪenie, w którym nie tylko jeden system oddziałuje

na drugi, ale i drugi system oddziałuje na pierwszy, stanowi „sprzĊĪenie zwrotne”.

Ta kluczowa zasada cybernetyki generalnie podwaĪa rozumienie kierowania

i zarządzania w taki sposób, jak gdyby to miało byü sprzĊĪenie proste: kierujący czy

rządzący wydają rozkazy, a kierowani czy rządzeni je wykonują. Tymczasem

wystĊpowanie samego sprzĊĪenia prostego jest niemoĪliwe. Zawsze wystĊpuje

sprzĊĪenie zwrotne, albo w ogóle nie ma sprzĊĪenia. PojĊcie sprzĊĪenia prostego

jest przydatne tylko do objaĞnienia sprzĊĪenia zwrotnego jako złoĪonego ze

sprzĊĪeĔ prostych przeciwnie skierowanych. KaĪde oddziaływanie jednego

człowieka na drugiego nieuchronnie powoduje oddziaływanie drugiego na

pierwszego; w ten sposób zamyka siĊ cykl sprzĊĪenia zwrotnego miĊdzy nimi.

W istocie wiĊc pierwszy z nich znajduje siĊ w stanie, jaki sam spowodował swoim

oddziaływaniem na drugiego.

Co wiĊcej, przebieg sprzĊĪenia zwrotnego nie koĔczy siĊ na jednym cyklu,

podobnie

bowiem

jak

oddziaływanie

pierwszego

kontrahenta

powoduje

Strona 4 z 15

oddziaływanie drugiego, tak samo oddziaływanie drugiego powoduje nastĊpne

oddziaływanie pierwszego, które powoduje nastĊpne oddziaływanie drugiego itd.

NastĊpuje ciąg cyklów sprzĊĪenia zwrotnego, trwający teoretycznie nieskoĔczenie

długo, praktycznie zaĞ do czasu, gdy sprzĊĪenie zostanie przerwane. Tym siĊ

objaĞnia doniosłoĞü „pierwszego kroku” uruchamiającego długi ciąg nastĊpstw.

Na podstawie twierdzeĔ cybernetyki o sprzĊĪeniu zwrotnym moĪna takie

nastĊpstwa przewidzieü. W zaleĪnoĞci od sposobu reagowania obu kontrahentów

(wyraĪającego siĊ współczynnikami, których nie bĊdziemy tu bliĪej omawiaü)

sprzĊĪenie zwrotne moĪe byü dodatnie (oddziaływania kontrahentów zmieniają siĊ w

tym samym kierunku) albo ujemne (oddziaływania kontrahentów oscylują to w

jednym kierunku, to w przeciwnym). KaĪde z tych sprzĊĪeĔ jest przy tym albo

zbieĪne (oddziaływania stopniowo zanikają), albo ustabilizowane (oddziaływania

pozostają nie zmienione), albo teĪ rozbieĪne (oddziaływania coraz bardziej

wzrastają). Na przykład, wojny mają przebieg typowy dla sprzĊĪenia dodatniego

rozbieĪnego (obustronna eskalacja). Natomiast wszelka regulacja polega na

sprzĊĪeniu ujemnym ustabilizowanym (wahania w dół i w górĊ wzglĊdem stałego

poziomu).

Metoda systemowa

InterdyscyplinarnoĞü cybernetyki wyraĪa siĊ takĪe w ogólnoĞci terminologii.

Jako nazwĊ ogólną wszelkich obiektów rozwaĪaĔ cybernetycznych przyjĊto termin

„system” zdefiniowany jako zbiór elementów i wystĊpujących miĊdzy nimi relacji.

System jest pojĊciem odgrywającym w cybernetyce tak istotną rolĊ, Īe z

powodzeniem moĪna by okreĞliü cybernetykĊ jako naukĊ o zachowaniu siĊ

systemów.

Gdy system składa siĊ z elementów, które same są systemami, kaĪdy z nich

okreĞla siĊ jako „podsystem”. Ponadto systemy mogą byü elementami innego

systemu, który wtedy okreĞla siĊ jako „nadsystem”. Taka terminologia pozwala

przedstawiaü rozmaite skomplikowane obiekty jako nadsystemy złoĪone z systemów,

które z kolei składają siĊ z podsystemów.

W rozwaĪaniach cybernetycznych istotne są relacje (oddziaływania) miĊdzy

elementami systemu, a jego elementy są interesujące tylko w zakresie właĞciwoĞci

wpływających na relacje. Zbiór samych relacji jest okreĞlony jako struktura systemu.

Strona 5 z 15

Cybernetyka nie szuka odpowiedzi na pytanie: „z czego to jest zrobione?”, lecz na

pytanie: „jak to funkcjonuje?”

Rodzajami systemów i ich funkcjonowania zajmuje siĊ w cybernetyce teoria

systemów. Na posługiwaniu siĊ pojĊciem systemu w problemach funkcjonowania

badanych obiektów polega m e t o d a

s y s t e m o w a rozwiązywania takich

problemów. Metoda systemowa jest bardzo uĪyteczna, wymaga jednak

przestrzegania nastĊpujących rygorów:

1. System powinien byü ĞciĞle okreĞlony, aĪeby było wiadomo, co do niego naleĪy, a

co nie. OkreĞlenie systemu moĪe byü nawet bardzo ogólne, ale nie moĪe byü

ogólnikowe.

2. OkreĞlenie systemu powinno byü niezmienne w całym toku rozwaĪaĔ. Jest

niedopuszczalne, Īeby jakieĞ elementy systemu były czasem traktowane jako

naleĪące do systemu, czasem zaĞ jako nie naleĪące.

3. Systemy powinny byü rozłączne, tj. nie moĪe byü elementów naleĪących do kilku

systemów naraz.

4. Ujecie systemu powinno byü zupełne, tj. powinno obejmowaü wszystkie elementy

systemu, a nie jedynie niektóre z nich.

W posługiwaniu siĊ metodą systemową bardzo uĪyteczne są schematy

cybernetyczne, w których poszczególne systemy są zwykle przedstawione za

pomocą prostokątów, a oddziaływania miĊdzy systemami – za pomocą linii prostych

lub łamanych, zaopatrzonych w strzałki wskazujące kierunki oddziaływaĔ. W bardziej

złoĪonych problemach stosowanie schematów cybernetycznych jest nieuniknione,

bez nich bowiem rozwiązanie problemu byłoby niemoĪliwe. Sprawy te nie bĊdą tu

jednak bliĪej omawiane, poniewaĪ w niniejszym artykule nie chodzi o instruowanie

czytelników, jak uprawiaü cybernetykĊ, lecz o zorientowanie w jej podstawach i

przydatnoĞci.

Liczenie relacji

Jednym z najprostszych zadaĔ dających siĊ rozwiązywaü metodą systemową

jest liczenie relacji czyli sporządzanie kompletnej listy moĪliwych powiązaĔ. Jest to

sprawa doniosła, jak bowiem wiadomo, do najprzykrzejszych błĊdów decyzyjnych

naleĪy przeoczenie czegoĞ istotnego.

Strona 6 z 15

Aby to zilustrowaü przykładem, rozpatrzmy zadanie zanalizowania wpływu

stosunków miĊdzyludzkich na funkcjonowanie instytucji, np. duĪego biura. Zadanie to

sprowadza siĊ do pytania, jakie stosunki z innymi pracownikami wywierają wpływ na

pracĊ dowolnego pracownika X.

Jest to pytanie, przed którym staje z reguły kaĪdy organizator mający

usprawniü funkcjonowanie okreĞlonej instytucji. Pierwsza myĞl, jaka siĊ w tej sytuacji

nasuwa, jest pytaniem o stosunek pracownika X do poleceĔ otrzymywanych od jego

zwierzchnika Z. Drugą myĞlą jest pytanie dotyczące poleceĔ pracownika X dla jego

podwładnych P. Dalej myĞlenie juĪ siĊ zaciera, wspomina siĊ coĞ na temat

„atmosfery pracy” w instytucji i to juĪ w zasadzie wszystko. W rezultacie wiĊc

wymienia siĊ dwie relacje, z pozostawieniem furtki do czegoĞ, co ewentualnie

mogłoby jeszcze siĊ nasunąü.

Tymczasem metoda systemowa pozwala stwierdziü, Īe relacji do rozpatrzenia

jest znacznie wiĊcej. Aby to zadanie rozwiązaü w podstawowym zakresie, weĨmy

pod uwagĊ cztery systemy: system rozpatrywany (pracownik X), system nadrzĊdny

(zwierzchnik Z pracownika X), system podrzĊdny (podwładny P pracownika X),

system równorzĊdny (kolega K pracownika X).

MiĊdzy tymi systemami wystĊpują nastĊpujące relacje:

Z – X, tj. stosunek zwierzchnika Z do podległego mu pracownika X;

X – Z, tj. stosunek pracownika X do jego zwierzchnika Z;

X – P, tj. stosunek pracownika X do jego podwładnego P;

P – X, tj. stosunek podwładnego P do pracownika X jako jego zwierzchnika;

X – K, tj. stosunek pracownika X do jego kolegi K;

K – X, tj. stosunek kolegi K do pracownika X;

Z – P, tj. stosunek zwierzchnika Z do podwładnego P podlegającego

pracownikowi X;

P – Z, tj. stosunek podwładnego P do zwierzchnika Z, któremu podlega

pracownik X;

Z – K, tj. stosunek zwierzchnika Z do podlegającego mu pracownika K,

bĊdącego kolegą pracownika X;

K – Z, tj. stosunek pracownika K, bĊdącego kolegą pracownika X, do

zwierzchnika Z;

K – P, tj. stosunek pracownika K, bĊdącego kolegą pracownika X, do

pracownika P, bĊdącego podwładnym pracownika X;

Strona 7 z 15

P – K, tj. stosunek pracownika P, bĊdącego podwładnym pracownika X, do

pracownika K. bĊdącego kolegą pracownika X;

X – X, tj. stosunek pracownika X do samego siebie.

Tak wiec, oprócz czterech relacji hierarchicznych: Z – X, X – Z, X – P, P – X,

wystĊpują dwie relacje: X – K, K – X, okreĞlane zwykle jako stosunki nieformalne.

Dwie relacje: Z – P, P – Z, odnoszą siĊ do nieprzestrzegania drogi słuĪbowej

(pracownik X jest pomijany w stosunkach miedzy swoim zwierzchnikiem Z a swoim

podwładnym P). Cztery relacje: Z – K, K – Z, K – P, P – K, stanowią boczną drogĊ

słuĪbową powstającą, gdy pracownik X, na szczeblu poĞrednim miĊdzy swoim

zwierzchnikiem Z a swoim podwładnym P, zostaje zastąpiony przez swojego kolegĊ

K (jak to siĊ zdarza wobec pracownika przewidzianego do szybkiego

zdymisjonowania, w związku z czym przenosi siĊ jego funkcje na innego pracownika

z tego samego szczebla hierarchii). Relacja X – X odnosi siĊ do działaĔ pracownika

X z jego własnej inicjatywy. Jak widaü, do rozpatrzenia jest trzynaĞcie rodzajów

relacji.

OkolicznoĞü, Īe pracownik X moĪe mieü kilku podwładnych P bądĨ kilku

kolegów K, zwiĊksza liczbĊ poszczególnych relacji. Po zbadaniu stanu faktycznego w

kaĪdej relacji bĊdzie moĪna podjąü odpowiednie decyzje, ale nawet gdyby któreĞ z

nich okazały siĊ błĊdne, to jednak nie bĊdzie wĞród nich błĊdu wynikającego z

przeoczenia jakichĞ relacji. Metoda systemowa gwarantuje kompletnoĞü analizy i

bardzo ułatwia pracĊ – wystarczy sporządziü listĊ wszystkich moĪliwych relacji, a

nastĊpnie badaü jedną po drugiej.

Decydenci

Innym przykładem podobnej natury, jeszcze prostszym, a swoją oczywistoĞcią

mogącym szokowaü ludzi zajmujących siĊ sprawami zarządzania, jest liczenie relacji

decyzyjnych. Pod wpływem tysiącletnich tradycji utarło siĊ rozróĪnienie miĊdzy

rządzącymi a rządzonymi, tj. miĊdzy decydentami (podejmującymi decyzje) a

wykonawcami (wykonującymi decyzje). Przyjrzyjmy siĊ jednak, jak siĊ te sprawy

przedstawiają, gdy je potraktowaü z cybernetycznego punktu widzenia.

Osiągnąü okreĞlony cel znaczy wytworzyü pewien nowy stan rzeczy.

BĊdziemy w tym rozumowaniu okreĞlaü go jako „system póĨniejszy”. OczywiĞcie ten

nowy stan rzeczy powstanie z dotychczasowego stanu rzeczy, który bĊdziemy

Strona 8 z 15

okreĞlaü jako „system wczeĞniejszy”. Sposób przetworzenia stanu dotychczasowego

w nowy bĊdziemy okreĞlaü jako „transformacjĊ”. W rezultacie wiĊc cały ten proces

moĪna uwaĪaü za nadsystem, na który składają siĊ dwa systemy: wczeĞniejszy i

póĨniejszy, oraz wystĊpująca miĊdzy nimi relacja, która jest transformacją (jednego z

tych systemów w drugi).

Aby ten nadsystem był okreĞlony, trzeba okreĞliü kaĪdy z jego systemów

składowych i relacjĊ miedzy nimi. Jest to równoznaczne z podejmowaniem decyzji

wyboru systemu póĨniejszego, decyzji wyboru transformacji oraz decyzji wyboru

systemu wczeĞniejszego. Inaczej mówiąc, na proces decyzyjny składają siĊ trzy

nastĊpujące decyzje:

1) postulacja, tj. decyzja dotycząca celu (odpowiedĨ na pytanie „co osiągnąü?”);

2) optymalizacja, tj. decyzja dotycząca sposobu (odpowiedĨ na pytanie „jak

osiągnąü?”);

3) realizacja, tj. decyzja dotycząca zasobów (odpowiedĨ na pytanie „z czego

osiągnąü?”).

Odpowiednio

tego

są

trzy

rodzaje

decydentów:

postulatorzy,

optymalizatorzy i realizatorzy.

A wiĊc błĊdy decyzyjne mogą byü błĊdami postulacji (wybranie niewłaĞciwego

celu), błĊdami optymalizacji (wybranie niewłaĞciwego sposobu) lub błĊdami realizacji

(wybranie niewłaĞciwych zasobów), jak np. podjĊcie produkcji niewłaĞciwych

wyrobów, niewłaĞciwą technologią, z niewłaĞciwych materiałów.

Tradycyjny sposób decydowania staje siĊ coraz trudniejszy do utrzymania w

miarĊ upowszechniania oĞwiaty, powstawania zawodów wysoko kwalifikowanych, w

których decyzje nie mogą byü podejmowane przez niefachowców, narastania

komplikacji Īycia społecznego (szybkoĞü i obfitoĞü przepływu informacji, szybkoĞü

transportu, wystĊpowanie wiĊkszoĞci obywateli w róĪnych funkcjach naraz itp.), a

przede wszystkim w miarĊ wzrastania zrozumienia procesów decyzyjnych i

wzrastania niechĊci społeczeĔstw do błĊdów decyzyjnych. W tym stanie rzeczy

decydowanie w coraz mniejszym stopniu staje siĊ sprawą dobrych intencji, a w coraz

wiĊkszym sprawą kwalifikacji. Nie sposób przypuszczaü, Īeby ktokolwiek potrafił

podejmowaü bezbłĊdne decyzje jako postulator, optymalizator i jako realizator.

MoĪna oczekiwaü, Īe bĊdą to funkcje dla osobnych ludzi, a nawet dla osobnych

zespołów ludzi.

Strona 9 z 15

Fakt, Īe najwiĊcej błĊdów decyzyjnych było popełnianych w zakresie

optymalizacji (ĞciĞlej zaĞ w zakresie jej braku, do niedawna bowiem nie zdawano

sobie sprawy z odrĊbnoĞci takiego rodzaju decyzji), przyczynił siĊ do rozwoju

cybernetyki, która wysunĊła optymalizacjĊ jako istotną problematykĊ w procesach

sterowania. O jej praktycznej doniosłoĞci Ğwiadczą coraz liczniejsze oĞrodki obliczeĔ

komputerowych. OczywiĞcie narastający udział nauki w decydowaniu nie jest i nie

moĪe byü wskrzeszeniem dawnych idei „scjentystów” przeĞwiadczonych, Īe wraz ze

swym rozwojem nauka zajmie z czasem miejsce polityki. Chodzi natomiast o to, aby

w polityce moĪliwie szybko pobudzaü, respektowaü i wykorzystywaü zdobycze,

instrumenty i propozycje nauki.

Homeostaza społeczna

Z decydowaniem w skali społecznej wiąĪe siĊ ĞciĞle homeostaza społeczna,

zjawisko cybernetyczne o naczelnej doniosłoĞci. Homeostaza polega na

współdziałaniu wielu obwodów regulujących, czego wynikiem jest niezwykle silne

utrzymywanie siĊ równowagi funkcjonalnej systemu, w którym takie obwody

wystĊpują.

Jako przykład homeostazy organizmu moĪna wskazaü przeciwdziałanie

przegrzaniu, np. groĪącemu wskutek silnego promieniowania słonecznego.

WystĊpuje tam współdziałanie takich procesów regulacyjnych, jak np. wzmoĪone

działanie gruczołów potowych (parowanie wody wydobywającej siĊ na powierzchniĊ

skóry przyczynia siĊ do odprowadzania nadmiaru ciepła z organizmu), pojawienie siĊ

pigmentu w skórze (opalenizna utrudnia wnikanie promieniowania słonecznego),

wzmoĪone pragnienie (spoĪywanie napojów wyrównuje ubytek wody w organizmie i

umoĪliwia dalsze pocenie siĊ), zanikanie apetytu (przeciwdziałanie spoĪywaniu

produktów wysokokalorycznych). W rezultacie temperatura ludzkiego ciała utrzymuje

siĊ na niezmiennej wysokoĞci.

Przechodząc do omówienia homeostazy społecznej rozpatrzmy najpierw

fikcyjny wprawdzie, ale bardzo pouczający przykład. WyobraĨmy sobie, Īe w ramach

uprzemysłowienia jakiegoĞ regionu zbudowano na wĊzłowej stacji kolejowej wielki

dworzec, którego funkcjonowanie postanowiono oprzeü na zasadach nowoczesnej

organizacji. Za jedno z wymagaĔ organizacyjnych obrano równomiernoĞü obciąĪenia

kas dworcowych. W tym celu u wejĞcia na halĊ dworcową zbudowano przybudówkĊ,

Strona 10 z 15

a w niej umieszczono urzĊdnika, który kaĪdemu wchodzącemu pasaĪerowi wrĊczał

kartkĊ z numerem najmniej obciąĪonej kasy, do której pasaĪer powinien siĊ udaü.

Aby jednak rozdzielczy urzĊdnik wiedział, która kasa jest w danej chwili najmniej

obciąĪona, umieszczono na hali dworcowej innego urzĊdnika, obserwującego kolejki

pasaĪerów przed poszczególnymi kasami i przekazującego o tym informacje koledze

z przybudówki. PoniewaĪ dworzec funkcjonował przez całą dobĊ, wiĊc potrzeba było

szeĞciu urzĊdników pracujących na trzy zmiany oraz siódmego do zastĊpowania ich

w czasie urlopów, zwolnieĔ lekarskich itp. Do nadzorowania ich pracy zaangaĪowano

teĪ kierownika i jego zastĊpcĊ, którym potrzebne były biurka, ale to było z góry

zaplanowane, miejsca wiĊc w przybudówce było dosyü. Cała ta organizacja

funkcjonowała znakomicie i kasy były zawsze równomiernie obciąĪone aĪ do czasu,

gdy niedopałek papierosa rzucony niedbale miĊdzy papiery ze sprawozdaniami

spowodował poĪar, który strawił przybudówkĊ doszczĊtnie, na szczĊĞcie nie

naruszając samego dworca. I cóĪ siĊ okazało? RównomiernoĞü obciąĪenia kas była

nadal niemal identyczna!

Ten

Īartobliwy

opis

ujawnia

działanie

homeostazy

społecznej.

RównomiernoĞü obciąĪenia kas kolejowych na wszystkich dworcach Ğwiata

utrzymuje siĊ bez Īadnych organizacyjnych zabiegów, wyłącznie dziĊki temu, Īe

kaĪdy pasaĪer chce moĪliwie najkrócej znosiü niewygody stania w kolejce, toteĪ

zaraz po wejĞciu na halĊ dworcową rozgląda siĊ, aby oceniü, do której kasy stoi

najmniej osób.

W analizie tego zjawiska istotną okolicznoĞcią jest to, Īe do osiągniĊcia

równomiernoĞci obciąĪenia kas nie potrzeba Īadnych akcji organizacyjnych, ani

nadzoru, ani nawet apelu do podróĪnych, Īeby siĊ ustawiali równomiernie. Samo to,

Īe podróĪni chcą czekaü jak najkrócej, prowadzi do równomiernego obciąĪenia kas, i

to tak skutecznie, Īe gdy któraĞ kolejka nagle siĊ skróci wskutek odejĞcia dwóch czy

trzech osób, natychmiast przeniesie siĊ do niej ostatni podróĪny z innej kolejki.

Innym, juĪ nie fikcyjnym, przykładem skutków homeostazy społecznej jest

znane w ekonomii zjawisko samorzutnego wyrównywania siĊ cen takich samych

towarów. Jest ono wynikiem nastawienia nabywców do kupowania moĪliwie najtaniej.

Wielką wagĊ dla polityki ma zrozumienie, Īe homeostaza społeczna zapewnia

stabilizacjĊ o wiele dokładniej niĪ ustawy i zarządzenia, a przy tym robi to „za darmo”.

Mylny byłby jednak pogląd, Īe sama homeostaza (zwłaszcza gdyby ją jakoĞ

„udoskonaliü”) byłaby wystarczająca. Rzecz w tym, Īe homeostaza nie umoĪliwia, a

Strona 11 z 15

nawet przeciwstawia siĊ „przejĞciu przez dołek”, dopuszczeniu do pogorszenia

sytuacji niezbĊdnego do póĨniejszego osiągniĊcia znacznej poprawy. Na przykład,

gdy we wsi zapali siĊ stodoła, a bliĪsi i dalsi sąsiedzi przybiegają gasiü poĪar, to jest

to objaw homeostazy, gdyĪ ratownik działa we własnym interesie kierując siĊ obawą,

Īeby poĪar nie dosiĊgnął jego własnego domostwa, a poniewaĪ tak działają wszyscy,

wiec poĪar zostanie ugaszony. Nie wystarczy to jednak do utworzenia straĪy

przeciwpoĪarowej, zakupienia sprzĊtu i zbudowania remizy. Na to potrzebna jest

organizacja oraz jej kierownictwo uprawnione do wydatkowania społecznych

pieniĊdzy i podejmowania innych decyzji dla dobra ogółu. Podobnie homeostaza

działa na rzecz obrony kraju na zasadzie „pospolitego ruszenia”, ale do

utrzymywania nowoczesnego wojska z kadrą zawodowych oficerów, przymusowym

poborem, uzbrojeniem bĊdącym własnoĞcią paĔstwową, konieczne jest centralne

zarządzanie. Podobnie jest z inwestycjami przemysłowymi – wymagają one najpierw

wydatków (których nikt z własnej ochoty nie chciałby ponosiü), aby dopiero póĨniej

odnosiü korzyĞci znacznie wiĊksze od wydatków.

Podobnie jak homeostaza nie zastąpi kierownictwa, tak samo nawet najlepsze

kierownictwo nie zastąpi homeostazy, gdyĪ działa ona w sposób ciągły, reagując

niezwłocznie na kaĪde zachwianie równowagi funkcjonalnej i składa siĊ z tylu

obwodów regulacyjnych, Īe sterowanie ich z zewnątrz byłoby nierealne. Aby to

doceniü, wystarczy wziąü pod uwagĊ, Īe wiĊksza czĊĞü procesów fizjologicznych w

organizmach (np. trawienie) odbywa siĊ nawet bez udziału ĞwiadomoĞci. W

społeczeĔstwie homeostaza obejmuje tyle obwodów regulacyjnych, ilu jest ludzi w

tym społeczeĔstwie – centralne sterowanie kaĪdym człowiekiem z osobna

doprowadziłoby do absurdu, o jakim juĪ była mowa na przykładzie dworca

kolejowego.

Dlatego teĪ trudno uznaü za racjonalne i skuteczne skłonnoĞci do sterowania

społeczeĔstwem w jak najwiĊkszym zakresie. Bardziej racjonalne i skuteczne jest

dąĪenie do rozszerzania zakresu homeostazy, gdyĪ, jak powyĪej wspomniano,

przyczynia siĊ ona do utrzymania równowagi funkcjonalnej w sposób efektywny i bez

kosztów. W socjalizmie, z jego ustrojowej natury, która ogranicza antagonizmy

klasowe i sprzyja zbliĪaniu klas, warstw i Ğrodowisk społecznych, istnieją ku temu

wielkie potencjalne moĪliwoĞci.

Byü moĪe naleĪałoby np. oprzeü na homeostazie szkolnictwo. Obecnie

bowiem, i to chyba na całym Ğwiecie, uczniowie odczuwają szkołĊ jako Ĩródło

Strona 12 z 15

przymusu, od którego wielu z nich stara siĊ wywinąü ze szkodą dla siebie, stale

przeciąĪonych nauczycieli i społeczeĔstwa. Tymczasem w miarĊ dojrzewania

naleĪałoby raczej pozostawiü uczniom wiĊcej swobody w kierowaniu siĊ własnym

interesem i upodobaniami, umoĪliwiając im kształcenie siĊ aĪ do osiągniĊcia ich

pułapu moĪliwoĞci intelektualnych, bez popĊdzania, hamowania i reglamentowania.

Wówczas i nauczyciele z unikanych egzekutorów obowiązków staliby siĊ

obleganymi doradcami i pomocnikami. O tym, Īe to moĪliwe, Ğwiadczy pĊd

młodzieĪy do sportu, modelarstwa technicznego, sztuki estradowej itp. OczywiĞcie

nie jest to sprawa do przesądzenia jednym zdaniem, ale z pewnoĞcią warto siĊ nad

nią i podobnymi zastanowiü.

RozwaĪając problematykĊ wykorzystania homeostazy w naszych warunkach

ustrojowych, zwróümy uwagĊ na to, Īe homeostaza społeczeĔstwa i homeostaza

grupy mogą byü z sobą zgodne albo nie. Jedna i druga moĪe teĪ byü zgodna z

prawem albo nie. Stosując metodĊ systemową analizy otrzymuje siĊ piĊü

nastĊpujących moĪliwoĞci:

1. Homeostaza społeczeĔstwa i homeostaza grupy są zgodne z sobą i z

prawem. Znaczy to, Īe interes kaĪdego członka grupy jest taki sam, jak interes

kaĪdego obywatela i pozostaje w granicach prawa. Jest to stan okreĞlany jako

praworządnoĞü.

2. Homeostaza społeczeĔstwa i homeostaza grupy są zgodne z sobą, ale

niezgodne z prawem. Znaczy to, Īe prawo nie odpowiada niczyim interesom (np. jest

przestarzałe). Jest ono okreĞlone jako nieĪyciowe.

3. Homeostaza społeczeĔstwa jest zgodna z prawem, ale niezgodna z

homeostazą grupy. Znaczy to, Īe grupa przestĊpcza dąĪy do własnych korzyĞci ze

szkodą dla społeczeĔstwa.

4. Homeostaza grupy jest zgodna z prawem, ale niezgodna z homeostazą

społeczeĔstwa. Znaczy to, Īe grupa podporządkowała sobie prawo dla własnych

korzyĞci. Jest ona okreĞlana jako klika rządząca.

5. Homeostaza społeczeĔstwa i homeostaza grupy są niezgodne z sobą, a

ponadto kaĪda z nich jest niezgodna z prawem. Znaczy to, Īe interesy grup są

niezgodne z interesem społeczeĔstwa, a prawo nie znajduje oparcia u nikogo. Jest to

okreĞlane jako anarchia.

Strona 13 z 15

Rzecz jasna, w Īadnym społeczeĔstwie nie wystĊpuje wyłącznie jedna z tych

sytuacji, znajomoĞü ich jednak ułatwia rozeznanie ich jako składników Īycia

społecznego oraz dąĪenie do ich zmian w poĪądanym kierunku.

Człowiek jako system autonomiczny

JeĪeli spoĞród wszelkich systemów wyodrĊbniü systemy autonomiczne, czyli

mające zdolnoĞü do sterowania siĊ, a ponadto zdolnoĞü do przeciwstawiania siĊ

utracie zdolnoĞci do sterowania siĊ, to moĪna dowieĞü, Īe człowiek jest jednym z

systemów autonomicznych. Na podstawie analizy właĞciwoĞci sterowniczych

systemu autonomicznego moĪna wiĊc wnosiü o właĞciwoĞciach sterowniczych

człowieka, czyli o przyczynach ludzkiego zachowania.

WĞród nich moĪna rozróĪniaü właĞciwoĞci elastyczne, na które moĪna w

znacznym stopniu wpływaü, oraz właĞciwoĞci sztywne, nie poddające siĊ Īadnym

wpływom (perswazjom, represjom). Zespół sztywnych wła

ĞciwoĞci sterowniczych

człowieka stanowi jego charakter.

Wynika stąd, Īe doprowadzenie do zgodnoĞci miĊdzy elastycznymi

właĞciwoĞciami jakiegokolwiek człowieka a jego sytuacją Īyciową jest moĪliwe na

dwóch drogach: przez dostosowanie człowieka do sytuacji, albo przez dostosowanie

sytuacji do człowieka. Natomiast w odniesieniu do sztywnych wła

ĞciwoĞci

człowieka istnieje tylko jedna moĪliwoĞü: dostosowanie sytuacji do człowieka.

WyjaĞnia to błĊdnoĞü doĞü powszechnego mniemania, jakoby moĪliwe było

ukształtowanie psychiki człowieka w poĪądany sposób za pomocą odpowiedniego

wychowania. Jest to moĪliwe tylko w odniesieniu do właĞciwoĞci elastycznych (np.

przez udostĊpnienie okreĞlonego wykształcenia), natomiast nie jest moĪliwe w

odniesieniu do właĞciwoĞci sztywnych, czyli do charakteru człowieka. Do zamĊtu w

tych sprawach niemało przyczynia siĊ wadliwa terminologia widoczna w wyraĪeniu

„kształtowanie charakteru”, w którym poj

Ċcie „charakter” jest pomieszane z

pojĊciem „osobowoĞü”, obejmującym wszystkie właĞciwoĞci psychiczne człowieka

zarówno sztywne, jak i elastyczne.

Jest oczywiste, Īe dla kaĪdego człowieka podstawowe znaczenie ma

rozeznanie własnego charakteru, moĪe go to bowiem uwolniü od jałowych rozterek i

daremnych wysiłków w „poprawianiu” sobie charakteru. Zamiast tego powinien

skoncentrowaü siĊ na wykorzystywaniu swoich właĞciwoĞci elastycznych.

Strona 14 z 15

Ponadto uĪyteczne jest rozeznanie charakteru innych osób, aby

wiedzieü, jak z nim postĊpowaü, a w kaĪdym razie powstrzymaü siĊ od

skazanych z góry na niepowodzenie prób „przerabiania” im charakteru.

Z cybernetycznego punktu widzenia moĪna wyróĪniü szeĞü podstawowych

właĞciwoĞci charakteru, w tym trzy informacyjne oraz trzy energetyczne.

Do informacyjnych (intelektualnych) właĞciwoĞci charakteru naleĪą:

– pojemnoĞü informacyjna (okreĞlająca inteligencjĊ);

– rejestracyjnoĞü (okreĞlająca pojĊtnoĞü);

– preferencja (okreĞlająca talent).

Do energetycznych właĞciwoĞci charakteru naleĪą:

– dynamizm (okreĞlający postawy);

– tolerancja (okreĞlająca swobodną akceptacjĊ bodĨców);

– podatnoĞü (okreĞlająca wymuszoną akceptacjĊ bodĨców).

Ramy niniejszego artykułu nie pozwalają na choüby pobieĪne omówienie roli

tych właĞciwoĞci charakteru w ludzkich dąĪeniach, stosunkach miĊdzyludzkich,

wyborze i uprawianiu zawodu itp.

∗)

Tutaj ograniczymy siĊ do zaznaczenia, Īe człowiek – jak kaĪdy system

autonomiczny – jest wyposaĪony w tor przepływu informacji i tor przepływu energii, a

poniewaĪ kaĪdy z tych torów ma wejĞcie i wyjĞcie, wiĊc wynikają stąd cztery rodzaje

potrzeb ludzkich:

– moĪnoĞü pobierania informacji;

– moĪnoĞü wydawania informacji;

– moĪnoĞü pobierania energii;

– moĪnoĞü wydawania energii.

Nic dziwnego, Īe juĪ od zamierzchłej przeszłoĞci jako Ğrodki ujarzmiania ludzi

były stosowane:

– ograniczanie wiadomoĞci;

– ograniczanie wypowiedzi i decyzji;

– ograniczanie konsumpcji;

– ograniczanie działalnoĞci;

bądĨ teĪ:

– wmuszanie niechcianych wiadomoĞci;

∗)

Szerzej piszĊ o tych sprawach w ksiąĪce: Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976 r.

Strona 15 z 15

– wymuszanie niechcianych wypowiedzi i decyzji;

– wmuszanie niechcianej konsumpcji;

– wymuszanie niechcianej działalnoĞci.

Pierwsze cztery z tych Ğrodków ludzie odczuwają jako naruszanie ich

wolnoĞci, drugie zaĞ jako naruszanie ich godnoĞci.

PrzydatnoĞü

metod

cybernetycznych

analizowania

procesów

sterowniczych w społeczeĔstwie przyczyniła siĊ do powstania cybernetyki społecznej

(podobnie jak powstała cybernetyka techniczna, biocybernetyka itp.). U nas jest od

niedawna przedmiotem wykładanym (w ramach studiów nauk politycznych) w kilku

uniwersytetach.

Są to jednak dopiero początki. Cybernetyka społeczna powinna siĊ staü

jednym

z podstawowych

składników

wykształcenia

współczesnych

kadr

kierowniczych, a elementy cybernetycznego rozumienia zjawisk powinny byü

przyswajane juĪ w szkole Ğredniej.

Nie twierdzĊ, Īe cybernetyka społeczna stanowi panaceum na nasze kłopoty.

Ale jej zastosowanie moĪe siĊ z pewnoĞcią do ich rozwiązania przyczyniü.