1
Józef Ignacy Kraszewski: Stara baśń. Powieść z XI wieku. opr: Wincenty Danek
Stara baśń jest pierwszym ogniwem cyklu 29 kronik powieściowych Kraszewskiego z dziejów Polski.
I. Rodowód Starej baśni:
→ Stara baśń jest artystyczną realizacją znacznej części poszukiwań pisarza na terenie dziejów Słowiańszczyzny i
początków Polski- zainteresowania Kraszewskiego problematyką Słowiańszczyzny, w charakterystycznym powiązaniu
z ludoznawczym nastawieniem.
→ Kraszewski przystąpił do kreślenia opartej na podaniach pierwszych kronikarzy wizji
prahistorycznych dziejów Polski z zamiarem stworzenia dzieła, które mogłoby zastąpić oryginalne,
pochodzące przynajmniej ze średniowiecza ludowe pieśni czy epos bohaterski ludowego pochodzenia.
→ Wykorzystał potencjalne literackie możliwości tkwiące w legendach i podaniach
(głównie kroniki
Długosza). Chciał wypełnić lukę w dziejach naszego średniowiecznego
piśmiennictwa, utworzoną przez to, że
nie było w niej bohaterskiej epiki. (*zamiar czysto literacki)
→ motywy patriotyczne: dać świadectwo pochodzeniu, dawności organizacji państwowej,
poziomowi
kultury naszych przodków w X i XI wieku- sytuacja polityczna i wzrost
tendencji germanizacyjnych składały się
na taką decyzję (*zamiary obywatelskie, narodowe)
→ wielkie „zamówienie społeczne” na wszelkie artystyczne realizacje, związane z
początkami naszych
dziejów
→ polemiczny charakter Starej baśni w stosunku do cyklu powieściowego Gustawa
Freytaga: Die Ahnen-
Przodkowie.
OKOLOCZNOŚCI
ŹRÓDŁA
(szlaki literackiej tradycji gatunku, z której wyrosła
powieść Kraszewskiego- nie jest pewne czy wszystkie te,
chronologicznie wcześniejsze dzieła, poza ogólną
inspiracją artystyczną, mogły wpłynąć na kształt ideowo-
artystyczny Starej baśni )
1) Jeszcze w czasach młodości pisarza gromadzone
materiały ludoznawcze i etnograficzne
- charakterystyczne dla Kraszewskiego powiązanie
ludoznawczych zainteresowań z bardzo intensywnym
przejęciem się problematyka słowianoznawstwa
- baczna obserwacja naukowej produkcji historycznej,
dotyczącej początków państwowości polskiej i pradziejów
narodu (Joachim Lelewel, Karol Szajnocha)
- wczesne dzieła: Anafielas dotyczący dziejów Litwy;
Sztuka u Słowian; Odczyty o cywilizacji w Polsce
- refleksja nad początkami państwa łączyła się u pisarza
automatycznie z refleksją nad znaczeniem
pieśni ludowej dla wyjaśnienia charakteru narodowego i
jego pierwotnych dziejów (Jeśli nam przyjdzie szukać
panującego w nich uczucia, znajdziemy chyba jedną
tęsknotę […]), oraz
podania, „będącego rozdartym na szmaty śpiewem”:
„Lud z ubiegłych swych przygód tworzy to, czego dusza
jego pragnie: ideał swój dziejowy. Prawda w nich nie
absolutna, nie kronikarska, ale duchowa. Dlatego podania
za podstawę badań dziejowych rzadko służyć mogą, ale są
tkanką ważną dla badacza narodowego ducha”
1) Franciszek Salezy Jezierski: Rzepicha (1790)
- dzieje poznania się, małżeństwa i życia rodzinnego
Piasta, Rzepichy i Siemowita; opowieść o
sprawiedliwych rządach Piasta, zwycięstwach Siemowita
itd.
- odautorskie konfrontacje bytu i moralności ludu
wiejskiego z zepsuciem na dworach pańskich i w mieście
- dziwaczne przemieszanie kultu bóstw słowiańskich z
rzymskim Olimpem
- zapożyczenia: sposób ukazania postaci Piasta, mocne
akcentowanie chłopskiego rodowodu Rzepichy i Piasta
2) Franciszek Salezy Jezierski: Goworek
3) Aleksander Bronikowski: Mysza wieża
- własna interpretacja zanotowanych przez
kronikarzy legend i postaci (np.pijany przeważnie Popiel i
jego zła żona Gierda)
- utwór utrzymany w poetyce grozy
- zapożyczenia: postać Popiela- okrutnika i pijaka; pewne
cechy Gierdy do postaci Brunhildy; elementy
stylizacyjne w odtworzeniu sytuacji na dworze w
Kruszwicy
2
→ KANON INTERPRETACYJNY, którym kierował się
Kraszewski tworząc swoją powieść o Popielu i Piaście
4) Tadeusz Bułharyn: Słowianie czyli oswobodzenie
Arkony. Powieść z dziejów starożytnych (1828)
- pomysły fabularne; szczegóły koncepcji
tematycznej
- akcentowanie jedności Słowian w walce obcym naporem
2) Rozbudzone z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Nauk
prace zbierackie przejawów twórczości ludowej
wszystkich narodów, które wchodziły w skład dawnej
Rzeczypospolitej
(m.in. Jan Paweł Woronicz, Hugo Kołłątaj)
- charakterystyczny stosunek do przeszłości
narodowej, typowy dla lat schyłku Rzeczypospolitej i lat
porozbiorowych- rewizja oświeceniowego krytycyzmu
przedhistoryczny przekazów, wyraźnie patriotyczny
charakter podejmowania owej tematyki, w oczywistym
związku z katastrofą polityczną i pierwszymi
usiłowaniami „wybicia się na niepodległość”
- propaganda twórczości literackiej, ożywiającej
przeszłość narodową
- marzenie o stworzeniu „słowiańskiej epopei”
- koncepcja historycznej powieści
dokumentalnej, skomponowanej w oparciu o mity i
legendy, zachowane w zniekształconym zapisie
kronikarskim
5) Christoph Martin Wieland: Libussa albo założenie
miasta Pragi
6) Ignacy Krasicki: Powieść prawdziwa o narożnej
kamienicy w Kukurowcach (1794)
- alegoryczna wykładnia dziejów Polski ( prawdopodobne
źródło pomysłu powieści o formowaniu się narodu i
państwa polskiego)
7) Mieczysław Romanowski: Popiel i Piast (1862)-
tragedia w pięciu aktach
- własna interpretacja podań o Popielu i Piaście
(Popiel- bohater tragiczny utworu)
- wrażenie chaosu, braku konsekwencji myślowej
i artystycznej
3) Działalność Zoriana Dołegi Chodakowskiego- źródło
podstaw naukowych i wzorów praktycznego działania.
8) Julian Ursyn Niemcewicz: Śpiewy historyczne (Śpiew I:
Piast)
- poetycka tradycja tematu
- popularna wersja tematu
* także: Lilla Weneda Słowackiego- wymieniana jednak
tylko dla ścisłości [ ;) ]
*Antoni Małecki: Lechici w świetle historycznej krytyki
(1897)
- dzieje sporu kronikarzy i historyków o sprawę
najazdu Lechitów n kraj Polan
- pozytywne komentarze Starej baśni
9)Juliusz Słowacki: Balladyna i Rapsod I Króla Ducha
- mogły wpłynąć na pomysł Starej baśni
10) fragment nieukończonego dramatu Słowackiego: Krak
11) C. K. Norwid: Krakus, książę nieznany (1861)
12) Teofil Lenartowicz: Wanda (1876), Szopki (1849), O
królu Popielu i o myszach (1895)
13) średniowieczne zabytki literatur zachodnich: Pieśń o
Rolandzie, Pieśń o Nibelungach
II. Stara baśń
INFORMACJE OGÓLNE:
prace nad przygotowaniem Starej baśni bezpośrednio poprzedzają doświadczenia Kraszewskiego związane z
kończonym właśnie cyklem saskim: Hrabina Cosel (1874), Bruhl (1875), Z siedmioletniej wojny (1876)
→ trylogia saska- świadectwo artystycznej dojrzałości i słuszności teoretycznych koncepcji
pisarza,
związanych z powieścią historyczną- można tworzyć dzieła powieściowe o
wysokiej randze literackiej dzięki
umiejętnemu operowaniu autentycznymi postaciami,
zdarzeniami i
konfliktami oraz wprowadzaniu
3
poświadczonych dokumentami szczegółów tła obyczajowego i kulturalnego
fikcja i wyobraźnia ograniczone do dialogów, kompozycji i zabiegów narracyjnych
w zakresie powieściowej prozy historycznej rezygnuje Kraszewski z beletryzacji zdarzeń czy procesu
dziejowego na podstawie zapisów dokumentarnych, a skupia się na zasłyszanych lub w inny sposób przez
tradycję przekazywanych opowiadaniach o sprawach czy ludziach z marginesu wielkiej historii
kładzie nacisk na ciekawą relację o przygodach i awanturach
posługuje się chwytami gawędowymi
→ kompozycja kronikarska i sztuka opowiadania „w jednym” - która nie przystawała do tematu Starej baśni:) [o czym
pisze w Dopisku], ze względu na znikomą ilość przekazów dotyczących czasów przedhistorycznych „Polski”. Chcąc
uniknąć błędnych interpretacji i naiwnych powtórzeń nie był równocześnie w stanie zrezygnować z podań i legend-
wybrał zatem drogę ich racjonalizacji i krytycznej oceny, biorąc za podstawę przekaz Długosza, co umożliwiało
spełnienie teoretycznego postulatu zgodności z prawda dziejową i zachowanie pozorów powieści dokumentarnej.
Kompleks wczesnohistorycznych legend stanowi zatem odpowiednik wątku dziejowego, splataego z wątkami
romansowymi, czy przygodowymi.
historyczny wątek powieści: konflikt wolnych kmieci z kneziem na tle obrazu wczesnohistorycznej krainy
Polan, ich życia i kultury
najistotniejsze „potknięcia” Kraszewskiego to szczegóły opisu kultury materialnej Polan nadgoplańskich
(broń, szczegóły odzieży), oraz błędy w opisie wierzeń/ w przedstawieniu polańskiego Olimpu (błędy w tym
zakresie prostują przypisy do tekstu). Jednak braki te w przeważającej mierze są wynikiem ówczesnego stanu
wiadomości o dziejach Polan.
na ogół trafnie odtworzył główny proces społeczno- kulturowy, czyli powstanie formacji wczesnofeudalnej na
gruzach porządku plemiennego i rodowego
Kraszewski opowiada się w Starej baśni wyraźnie po stronie wolnych kmieci, ich swobód i wieców, nie po
stronie reprezentanta feudalizujących tendencji (Chwostka- Popiela).
konflikty w Starej baśni: ścieranie się kmieci między sobą + zwycięska walka kmieci z okrutnym Chwostkiem
+ walka z najazdem Sasów i Pomorców, organizowanym przez synów Chwostka i Brunhildy
Kilkakrotnie daje do zrozumienia, iż chodzi mu o likwidację z ł e g o władcy, despoty, okrutnika, sprzymierzonego z
wrogiem zewnętrznym, o wprowadzenie na jego miejsce d o b r e g o z ludu pochodzącego (Piast).
GŁÓWNE ZAGADNIENIA:
ważnym i eksponowanym przez Kraszewskiego elementem świadomości Polan IX i X w. jest świadomość
wspólnoty Słowian od Łaby po Bug, od Bałtyku po Karpaty, Sudety aż do Moraw i Czech. Wspólnota
przeciwstawiona zostaje zaborczości plemion germańskich. Podkreślona zostaje równocześnie ich kłótliwość i
wzajemne zwalczanie (np. Pomorcy vs. Kaszubi, czy kmiecie vs kneź).
→ niezgoda wiecujących nad obiorem nowego władcy Polan posiada podtekst historyczny, aluzyjny, skierowany
przeciw sejmowładztwu szlacheckiemu w Polsce i podtekst aktualny, apelujący o jedność słowiańską w obliczu
zagrażającej Europie ekspansji niemieckiej.
Zapoczątkował Kraszewski w pewnym sensie system ostrzeżeń przeciw germańskiemu niebezpieczeństwu,
potęgowanemu przez spory wewnętrzne i brak solidarności słowiańskiej.
Szczegóły życia Polan nad Gopłem zachowują dokumentarny charakter. Wprowadzone w świat powieści
składniki legend o charakterze cudowności bądź cechach baśniowych (aniołowie, cudowne rozmnożenie
napitku i jadła w czasie postrzyżyn syna Piasta, wysłannicy św. Cyryla i Metodego) nie czynią w powieści
cudów, lecz wykonują funkcje nieomal polityczne- nawołują do solidarności plemion słowiańskich przeciw
Niemcom i do przyjęcia nowej religii dla wzmocnienia pozycji tychże plemion w walce ze wspólnym
wrogiem.
Stara baśń miała zmieścić w sobie sporą część legend, związanych z wczesnohistorycznym, nie
poświadczonym źródłami okresem naszych dziejów. Kraszewski „radzi sobie z nimi” w dwojaki sposób:
4
a) wprowadza je w materię powieści, nie biorąc jakby za nie odpowiedzialności- bo
śpiewane są lub
recytowane przez Słowiana (np. pieśń o Kraku i zabiciu smoka)
b) inne zaopatruje w krytyczne oświetlenie w Dopisku, naukowym komentarzu do
artystycznej całości,
co świadczy o tym, że z wprowadzeniem podań do organizmu powieści
poradził sobie Kraszewski tylko
częściowo.
wątek miłosny (Doman- Dziwa) w fabule i w kompozycji Starej baśni:
→ „znak luźności” kompozycyjnej Starej baśni: toczy się odrębnie i niezależnie od wątku „publicznego”
→ ta właśnie niespoistość dwu elementów dzieła umożliwiła bogaty jego wystrój w epizody, które zapoznają czytelnika
z życiem Polan, ich obyczajami i wierzeniami
dramatyczna historia miłości Domana i Dziwy to perypetie o niewątpliwie ludowym, czy balladowym
pochodzeniu
potęgują baśniowy charakter powieści
sposoby zdobywania ukochanej dziewczyny odpowiadają wyobrażeniom co do obyczajowości epoki (<lol>)
wybranka Domana to „heroina”, kobieta nieszablonowa, trudna, o skomplikowanej psychice, wyróżniająca się
z tłumu rówieśniczek
świat ludzki Starej baśni:
→ typowy u Kraszewskiego k o n t r a s t: postaci pozytywne (np. patriarcha Wisz), otoczone autorska sympatią i
podziwem,czy też tylko aprobowane, oraz ich w r o g o w i e (np. Chwostek).
niezaangażowany w walkę dwu obozów jest Słowian- uosobienie tradycji plemiennej, zamkniętej w
niepisanych pieśniach- podaniach
obóz kneziowski składa się nieomal wyłącznie z czarnych charakterów:
- Chwostek: despota, pijak, czasem aż groteskowy tchórz
- Brunhilda: okrutna trucicielka, zły duch męża
- Hengo: szpieg niemieckiej
-Smerda: ponury sługa
- Znosek: karzeł- szpieg
Członkowie, skontrastowanego z obozem Polan, dworu kneziowskiego są sprawcami najbardziej
dramatycznych, najbardziej krwawych i ponurych zdarzeń powieściowych.
→ Walczą ze sobą dwa światy (poza Brunhildą i Hengą) wywodzące się z jednego plemienia. Czytelnik pozostaje pod
wrażeniem, że to właśnie wpływ niemiecki przyniósł ze sobą dążność do despotycznych rządów metodą bezprawia i
okrucieństwa.
postać Jaruhy: pełni funkcję figury sprawczej, ukrytego reżysera zdarzeń powieściowych.
Przy wszystkich realnych rysach ma w sobie Jaruha coś z czarownicy- bez szatańskich powiązań. To typowa
„wiedźma”, mądra i odważna. Jest prototypem całego szeregu kobiet z ludu w powieści; kieruje losami ludzkimi,
pomaga jednym, a szkodzi drugim.
Jest jednym z najbardziej aktywnych i ważnych czynników baśniowych
dzieła. Jest koniecznym elementem baśniowości utworu, w którym nie
wszystko musi się dziać według reguł życiowego prawdopodobieństwa i
konwencji powieściowego realizmu.
* inne elementy baśniowe:
- przepowiednie i wróżby
- obrazy przyrody (zbliżone czasem aż do romantycznego efektu grozy: towarzyszą dramatycznym zdarzeniom, bądź je
zapowiadają
Kraszewski pisał Starą baśń ze z góry powziętymi założeniami koncepcyjnymi (koncepcja „historiozoficzna”)
dla całego cyklu powieści- kronik:
- pogląd na dzieje ojczyste:
w centrum uwagi umieszczał władzę, państwo i siły, które
służą jego umocnieniu, i te, które działając odśrodkowo
szkodzą jedności terytorialnej i całości państwa.
5
( Władza sprawowana środkami amoralnymi nie mogła przynieść korzyści społeczności Polan. Dlatego też musiał
zwyciężyć w powieści władca dobry, wywodzący się z ludu.)
- dzieje ojczyste ukazane są w cyklu jako odwieczna walka z niebezpieczeństwem
germańskim:
Dlatego zagrożenie przez niemczyznę zostało w powieści
odtworzone w rozmiarach wyprzedzających jego historyczne
istnienie, w rozmiarach co najmniej o jeden wiek
wcześniejszych.
(Kto próbuje szukać pomocy u Niemców, ten musi w świecie
powieściowym Kraszewskiego zostać ukaranym.)
*Kończące powieść zakończenie konfliktów wewnętrznych ma charakter aktualny, ale chodzi tu o s o l i d a r n o ś ć
narodową w warunkach, które przynosiło panowanie zaborców, ich germanizatorskie i rusyfikatorskie tendencje.
→ s e n s i d e o w y przebiegu i rozwiązania konfliktów wewnątrz- plemiennych.
Takie aktualizujące założenia ideowe uniemożliwiały stworzenie eposu o starożytnych dziejach kształtowania
się narodu i państwa.
założenia artystyczne cyklu:
- obrazy kultury i obyczajowości
- swoiste studium psychiki zbiorowości narodowej w jej historycznych przejawach
cechy „konstrukcyjne”:
- narracja autorska góruje ilościowo nad partiami dialogowymi
- bardzo rozbudowane i szczegółowe opisy, o właściwościach malarskich, informacyjnych, bądź jako nastrojowy
odpowiednik akcji
- autor i narrator ujawniają się jako jedna postać, dekonspirując jakby baśniowy i ludowy charakter utworu
- charakter dawności i pozory relacji naocznego świadka uzyskane zostają dzięki starannie wytrzymanym zabiegom
archaizacyjnym autora (w narracji, opisach i dialogach)
archaizmy gramatyczne:
(np. mianownik l. mn. rzeczowników męskich: „bogi, pachołcy, syny”;
narzędnik l. mn.: „długimi włosy”; 1 os. l.mn. czasowników: „nie bronim”)
słowotwórstwo:
częste stosowanie przyrostków -isko, -szcze (np. horodyszcze, grodzisko)
indywidualne, odmienne od normy stosowanie przedrostków czasownikowych:
(ubito- zamiast: zabito; zasłyszał- zamiast posłyszał)
składnia zdania:
inwersja, zmiana szyku, parataksa
częste przypadki opuszczania zaimka „się” w czasownikach zwrotnych, jeżeli w rozbudowanym
zdaniu został już użyty
nadużywanie konstrukcji imiesłowowego równoważnika zdania
zapożyczenia polszczyzny kresowej
słownictwo:
- wielka ilość archaizmów rzeczowych (np. obiata, skórznie, tyn)
- archaizmy znaczeniowe (np. łupież- łup, stadnik- dozorca koni, tok- podłoga)
-archaizmy słowne (np. dziewierz, krzno, ojczyc, wietnica)
zapożyczenia z innych języków słowiańskich (czeskie- hradyszcze, ruski- mir)
neologizmy w funkcji archaizacyjnej (chram, kneź, księżyc, nocnica)
→ przeważają archaizmy słownikowe nad gramatycznymi
→ dobór różnego rodzaju chwytów archaizacyjnych dowodzi świadomej pracy autora nad tekstem i posługiwania się
pełnym zasobem możliwości w celu wzmocnienia wrażenia czasowej odległości.
język Starej baśni wykazuje dążność do aforystycznego, sentencjonalnego formułowania
wypowiedzi (maksymy i przysłowia wyraźnie wzorowane na zasobach wiejsko-
gospodarskiej polszczyzny)
„Ptakiem dolecieć, rybą dopłynąć” [ ;) ]
rytmizacja dużych partii autorskiej narracji, oraz pieśni i opowieści Słowiana (dodatkowo rymowane)
6
recepcja Starej baśni przez krytykę współczesną Kraszewskiemu:
Piotr Chmielowski: recenzja będąca próba unicestwienia i ośmieszenia powieści i jej autora
- odmawia dziełu wszelkich wartości ideowych, oceniając je według kryteriów, które stosuje się do rozpraw
historycznych
Fryderyk Henryk Lewestam: brak umiaru w pochwałach
- pochwala koloryt powieści, dyskretna archaizacje języka i umiarkowane wykorzystanie zdobyczy archeologii
Bolesław Czerwieński: podziwia intuicje Kraszewskiego, dzięki której odtworzył on bardzo
prawdopodobny obraz życia Polan w IX w.
- wysoko ocenia partie opisowe powieści
recenzent ukryty pod pseudonimem: „W.”
- wysoko ocenia wprowadzoną różnorodność postaci i ducha pieśni ludowych w opowieściach Słowiana
Antoni Pilecki: zastrzeżenia co do nieładu kompozycyjnego (brak związania wątku miłosnego z reszta
fabuły)
St. M. Rzętkowski: „Powieść cała jest wspaniałym obrazem”
Aleksander Tyszyński: zastrzeżenia co do realiów kultury materialnej, ścisłości obrazu religijności
oraz nazw czczonych przez nich bóstw
Ernest Świeżawski: dzieło Kraszewskiego ocenia jako poważne osiągnięcie literackiej
Michał Bobrzyński: pretensja o nieukazanie procesu integracji plemion lechickich w jednolity
organizm państwowy
→ współczesna autorowi krytyka przyjęła Starą baśń, nie bez zastrzeżeń, przychylnie.
recepcja późniejsza:
Juliusz Feldhorn: za największe osiągnięcie Kraszewskiego uznał racjonalizację legend i podań, oraz
syntetyczne przedstawienie kultury materialnej i duchowej Słowian
Konstanty Wojciechowski: pełne opracowanie historycznoliterackie z 1927 roku
Józef Birkenmajer
Adam Bar: dostrzega w utworze przewagę elementów starej baśni ludowej
- zwrócił uwagę, że apel Kraszewskiego o solidarność plemion słowiańskich jest zwrócony nie tylko przeciw
germańskiemu niebezpieczeństwu, ale i przeciw roszczeniom carskiego panslawizmu
Julian Krzyżanowski: Stara baśń jest realizacją romantycznych koncepcji naukowych o początkach
narodu i państwa i kontynuacją romantycznej tradycji literackiej z tym tematem związanej.
ideologiczną wymowę powieść Kraszewskiego zawdzięcza
koncepcjom demokratycznym o gminowładztwie Joachima Lelewela
„potomstwo literackie” Starej baśni:
- J. I. Kraszewski: Lublana. 1879.
- Stanisław Helsztyński: Zmierzch Popielidów. 1964.
- Władysław Bodnicki: Syn Popiela. 1973.
Stara baśń- znaczenie:
- kształtowanie zbiorowej wyobraźni w zakresie naszych pradziejów
- akcentowanie zaborczej roli dążeń germańskich w naszej historii
przekłady:
- czeski
- rosyjski
- serbsko- chorwacki
- słowacki
- ukraiński
liczne inscenizacje teatralne i adaptacja filmowa Jerzego Hoffmana