ZAGADNIENIA DO EGZAMINU LICENCJACKIEGO –
Socjologia spec. Socjologia kultury

1. Socjologia jako dyscyplina naukowa.

Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi,
tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian. Badają zarówno
jednostki uwikłane w grupy społeczne, jak i międzyludzkie relacje (na przykład rodzinę,
wspólnoty, stowarzyszenia, zrzeszenia). Relacje międzyludzkie ujęte w społecznej
dynamice mogą ludzi łączyć tworząc grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa,
lub dzielić przez społeczne podziały.
Socjologowie badają jednostki o tyle, o ile są one w pewnych wewnętrznych relacjach
między sobą. Jednostka jako indywiduum nie jest przedmiotem badań socjologii.
Socjologia jako dyscyplina naukowa narodziła się w pierwszej połowie XIX wieku.
Za ojca socjologii uważany jest August Comte, który jako pierwszy wprowadził nazwę
„socjologia”, określił przedmiotem badań oraz zaproponował metody badawcze.
Przedmiot badań socjologii:
1. zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi,
2) struktury zbiorowości (np. rodzina, armia),
3) zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach,
4) siły skupiające i rozbijające zbiorowości,
5) zmiany i przekształcenia zachodzące w zbiorowościach.
Socjologia jest produktem 4 rewolucji naukowych:
I. Wyodrębnienie porządku ludzkiego z traktowanego jako całości porządku przyrody.
II. Odróżnienie społeczeństwa od państwa (XVII w.)
III. Wyznaczenie i zaakceptowanie postulatów systematycznej refleksji nad
społeczeństwem, która wyznaczałaby prawa. Rozróżnienie między naukami
idiograficznymi (hist. – procesy jednostkowe i unikalne) i nomotetycznymi ( prawa
następstwa czasowego i współistnienia zjawisk ).
IV. Unaukowienie refleksji o społ. , ustanowienie ściślejszych rygorów formalnych,
formalna kontrola danych empirycznych.
Socjologia jest nauką liczącą około półtora wieku. Kształtowanie się socjologii
stanowiło długotrwały proces (2 etapy):
1. Przednaukowy (inkubacyjny) – prapoczątki, formowanie się podstaw socjologii.
Geneza myśli społeczna i socjalna., wiedza, mądrość ludowa; refleksje mędrców
(filozofia społeczna)
2. Naukowy – formalne narodziny socjologii.

2. Pojęcie socjalizacji.

Socjalizacja (z łaciny socialis – społeczny) to proces przyswajania przez jednostkę wiedzy,
umiejętności, wzorów zachowań, norm i wartości przekazywanych jej przez społeczeństwo i
obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi oraz umiejętności niezbędnych dorosłej
osobie. Jest rezultatem wpływów zamierzonych (wychowania) i niezamierzonych.
Socjalizacji dokonuje się poprzez oddziaływanie środowiska społecznego (np. rodziny,
kolegów), osób (np. nauczyciela) lub instytucji (np. szkoły).
Socjalizacja wg J. Szczepańskiego: proces przekształcenia biologicznego organizmu
noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego.

Socjalizacja

Socjalizacja wg T. Parson: wyrobienie w jednostce obowiązku i umiejętności koniecznych w
przyszłym pełnieniu ról dorosłych.

Składniki:

−

wdrożenie do panującego w danym społeczeństwie systemu wartości.

−

przystosowanie do pełnienia określonej roli w społeczeństwie.

Proces uspołecznienia (socjalizacja jednostki ) rozpatrywany jest dwojako:
-

jako wchodzenie w kulturę (proces akulturacji czyli proces wrastania w kulturę,
uczenia się ról społecznych, przejmowania symboli kulturowych i dziedzictwa
kulturowego, a przez to stawania się członkiem społeczeństwa).

kształtowanie się osobowości społecznej (nabywanie kompetencji społecznych – tzw.
dojrzałość społeczna) czyli proces stawania się pełnowartościowym członkiem
społeczeństwa w wyniku uczenia się i przestrzegania obowiązujących norm i zasad
współżycia z innymi ludźmi.

Proces socjalizacji składa się z trzech mechanizmów psychospołecznych:
-

mechanizm naśladownictwa pojawia się najwcześniej i polega na naśladowaniu
świata dorosłych, też naśladowanie ról.

mechanizm internalizacji, czyli uzewnętrznienie, przyjmowanie pewnych wzorów
zachowania i systemów wartości, sposobów zachowania w taki sposób, że stają się
one elementami naszej osobowości i posługujemy się nimi bez udziału świadomości
(bez refleksyjnie).

mechanizm identyfikacji, w sposób świadomy dokonujemy wyboru.

Trzy mechanizmy socjalizacji:
-

wzmacnianie - zachowania właściwe są nagradzane, niepożądane – karane.

Naśladowanie - to obserwacja zachowania innych i postępowania w sposób podobny

przekaz symboliczny - wiedzę o tym co dobre, a co złe uzyskujemy słownie od innych
i dzięki rozmaitym tekstom pisanym

Dwie główne fazy socjalizacji:

•

Socjalizacja pierwotna – przypada na niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo. Socjalizacja
pierwotna jest pierwszą fazą, w której człowiek w swoim dzieciństwie staje się członkiem
społeczeństwa w ramach wzajemnego oddziaływania dziecka i jego rodziców. W tym
czasie dzieci poznają język i podstawowe wzory zachowań, które staną się podstawą ich
dalszej edukacji. Główną instytucją socjalizacji jest rodzina. Socjalizacja pierwotna
odbywa się pod wpływem „znaczących innych”.

•

Socjalizacja wtórna – obejmuje starsze dzieci i rozciąga się na dorosłe życie jednostki.
Odnosi się do późniejszego procesu, w którym jednostka uprzednio socjalizowana
wchodzi w nowe etapy "obiektywnego świata" konkretnego społeczeństwa (np.
przygotowanie do określonego zawodu). Odpowiedzialność za socjalizację przejmują inne
instytucje: szkołą, grupy rówieśnicze, media, miejsce pracy. Zachodzące tam interakcje
uczą jednostkę wartości, norm i przekonań składających się na wzór kultury, w jakiej
żyje. Socjalizacja wtórna odbywa się pod wpływem „uogólnionego innego”.

3. Więź społeczna i jej rodzaje.

Interakcje społeczne są podstawowym elementem współtworzącym więź społeczną, która to
najogólniej mówiąc wyznacza wszelkie formy życia społecznego. Więzią społeczną wg J.
Szczepańskiego nazywamy „zorganizowany system stosunków, instytucji i ośrodków kontroli
społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość
zdolną do utrzymania się i rozwoju”. Funkcją więzi społecznej, która jest zorganizowanym
systemem różnorodnych elementów składowych, jest zapewnienie danej grupie trwałości,

postępu i rozwoju. Więź społeczna według Szczepańskiego pełni również inne ważne funkcje
w grupie: zapewnia zaspokojenie podstawowych indywidualnych i zbiorowych potrzeb jej
członków, jest gwarantem lojalności i uczciwości w grupie, uporządkowuje grupę od
wewnątrz, organizuje ją, zapewnia jej spójność, pozwala podjąć współpracę z innymi
zbiorowościami lub też przeciwstawić się im. Szczepański podejmuje się również opisu więzi
społecznej, ujmując ją w sposób strukturalny, od strony stosunków, które panują między
członkami grupy. Stosunek społeczny to układ czynności, świadczeń, obramowanych
pewnymi normami, który jest wykonywany przez partnerów tego stosunku. Opiera się on na
wzajemnych uprawnieniach i obowiązkach i na podstawie zależności członków. Zatem
główne elementy, które wchodzą w skład stosunku społecznego to: podstawa zależności,
układ obowiązków wzajemnych i uprawnień, czynności wykonywane przez partnerów.
Typologia więzi wg Jana Turowskiego:

1. integracyjne - tożsame ze strukturą organizacyjną grupy
2. psychospołeczne - świadomość grupowa jako poczucie łączności i naturalne dążenie

do współdziałania

1. podział na identyfikację realną (rzeczywiste członkostwo) i potencjalną

(aspirowanie do członkostwa w grupie)

2. podział na więź dystrybutywną (jako następstwo łączności z członkami grupy)

i korelatywną (wynik łączności z celami grupy)

3. strukturalne - więź jako wynik istnienia podziału funkcji w społeczności (organizmie

społecznym), ogół stosunków istniejących w grupie i wzajemnych regulowań oraz
uprawnień. Podstawa tych zależności może być dwojakiego rodzaju:

1. obiektywna - wynikająca ze struktury społeczeństwa
2. subiektywna - wynikająca z indywidualnych zamierzeń jednostki

4. socjologiczne - stosunki społeczne jako podstawa więzi

Typologia więzi wg Jana Szczepańskiego:
Szczepański uzupełnia typologię Turowskiego o więzi

1. dwuaspektowe - dające się rzeczowo określić związki między ludźmi, połączenie

koncepcji więzi strukturalnej i psychospołecznej.

1. stany świadomości
2. akty świadomości

Według innych socjologów więzi mogą dzielić się na:

•

małego, średniego i wielkiego zasięgu (ze względu na swój społeczny zasięg)

•

obiektywne - oparte np. na wspólnych warunkach życia danej zbiorowości czy
podobnej sytuacji ekonomicznej i subiektywne, oparte na poczuciu wspólnoty.

•

osobowe i bezosobowe

4. Zbiory, kategorie i zbiorowości społeczne.

1. Zbiory społeczne – zbiorowość ludzi połączonych cechą nieistotną społecznie wyróżnioną
przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie ci uświadamiają sobie
posiadanie tej cechy (np. Polska Partia Przyjaciół Piwa, łysi, blondyni, kulawi itd.)
2. Kategoria społeczna to zbiór społeczny, w którym nie występują trwałe interakcje, więzi
społeczne, struktura społeczna, normy ani cele, wyodrębniona jednak na podstawie danej
cechy członków tego zbioru, np. nauczyciele, więźniowie, bezdomni, lekarze itp.
Stanisław Ossowski podaje odpowiednik kategorii społecznej jako klasa logiczna.
3. Zbiorowość społeczna- (zbiorowość ludzka) w socjologii jest to zbiór osób, zajmujących
w danym czasie, trwale lub nie, daną przestrzeń, między którymi dochodzi do interakcji i
pojawiać mogą się stosunki społeczne.
W przypadku gdy w danej zbiorowości społecznej wytwarza się struktura społeczna, a jej
członkowie zaczynają wspólnie realizować jakieś istotne dla wszystkich cele, wówczas

zbiorowość taka może stawać się grupą społeczną.W przypadku dużych zbiorowości
społecznych, zajmujących trwale jakieś terytorium, używa się wobec nich określenia
zbiorowość terytorialna. W szczególnych przypadkach zbiorowość terytorialna może stawać
się społecznością lokalną. Ferdinand Tönnies użył dla określenia różnych typów zbiorowości
społecznych przeciwstawnych w tym znaczeniu terminów wspólnota i zrzeszenie
Do zbiorowości społecznych o krótkim czasie istnienia, gdzie nie wytwarzają się trwałe więzi
społeczne zaliczane są także różne formy tłumu.
Wyróżnia się 5 etapów tworzenia się zbiorowości społecznej. Etapy te nazywamy
stycznymi.
1. Styczne:
* Styczność przestrzenna –postrzeganie się wzajemne, rejestracja cech: płeć, wiek i
ilość
* Styczność psychiczna – formowanie się sympatii
* Styczność społeczna – wytworzenie się wzajemnego zainteresowania
2. Wzajemne oddziaływanie
3. Pobudzanie do stałych działań społecznych aby zaspokoić potrzeby grupy
4. Wytworzenie się stałych stosunków społecznych
5. Kształtowanie się wzajemnych zależności wewnątrz grupy

5. Procesy społeczne, typologie procesów.

Proces społeczny –proces oddziaływań ludzi na siebie lub zjawiska zachodzące w organizacji
i strukturze grup, zmieniające stosunki między ludźmi lub stosunki między elementami
składowymi zbiorowości. Zaliczamy tu m.in. migracje, urbanizację, industrializację
Podział procesów społecznych
Procesy społeczne można podzielić na:

a) Kierunkowe – każda faza procesu jest inna.

b) Cykliczne – stan systemu po pewnym czasie powraca do punktu wyjścia.

1. Ze względu na układ w jakim przebiegają:
* proces intrapersonalny- zachodzący w osobowości człowieka np. samokształcenie,
adaptacja.
* proces interpersonalny- zachodzący między dwiema jednostkami np. przyjaźń,
wrogość.
* proces zachodzący między jednostką i grupą społeczną np. podporządkowanie,
sprzeciw, identyfikacja.
* proces zachodzący między dwiema lub wieloma grupami społecznymi np.
współpraca, wzajemna pomoc, tolerowanie się, niechęć, konkurencja, wrogość, konflikt,
walka, wojna

2. Ze względu na dążenia jednostek i grup społecznych:
* proces przystosowania-kiedy jednostka lub grupa znajdzie się w nowych warunkach,
w nowym środowisku, sytuacji, wtedy należy się przystosować, czasem zatrzeć różnice
(kulturalne, obyczajowe, witanie się, gesty, tradycje); Etapy:
-orientacja psychologiczna: zauważamy inność zachowań, co nie znaczy, że się do nich
dostosowujemy
-tolerancja: przyjmujemy inne zachowania, szanujemy je

-akomodacja: nie tylko tolerujemy, ale także przejmujemy niektóre sposoby bycia, które
wydają się nam lepsze
-asymilacja: pełne przystosowanie, przejęcie wszystkich zachowań, stanie się "tubylcem"
tutejszym
* proces współpracy- dotyczy dwóch lub więcej osób, grup,
- jest możliwa gdy obie strony mają wspólny cel, interes,
-możliwość podziału pracy na części, podział czynności
-wzajemne zaufanie
-sposób komunikowania się (informowanie, postęp pracy, czasem istnieje system kontroli)
Współpraca zbliża ludzi, ale może również prowadzić do konfliktów, gdy pewne osoby nie
wykazują się ze swoich obowiązków.
* proces współzawodnictwa- ma miejsce wtedy, gdy jest rozbieżność interesów, gdy
ilość dóbr nie wystarcza dla wszystkich. Rywalizacja ta może mieć charakter:
-koleżeński
-konfliktowy (np.: gdy jedna ze stron okazuje się nieuczciwa)

* proces konfliktowy -gdy strony dążą do wyeliminowania przeciwnika,
podporządkowania lub zniszczenia, rozbieżność interesów.
eliminowanie osoby konfliktowej → przestać z nią się kontaktować
podporządkowanie → gdy zmusza do uległości, gdy strony nie są równe (siła i słabość)
Konflikty są szkodliwe, ale też mają charakter twórczy, sam konflikt nie jest zły, ale często
nie potrafimy go rozwiązać, nie ma krajów, miejsc, gdzie nie ma konfliktów, życie składa się
z konfliktów, a gdy on narasta prowadzi do dezorganizacji. Konflikty są i będą. Sztuką jest
umiejętność ich rozwijania, przyczyniają się do postępu, rozwoju,mają charakter twórczy
Rozwiązanie konfliktów:
- podporządkowanie → korzystne dla osoby mocniejszej (siła) gdyż ta słabsza musi ulec
(słabość)
-eliminacja → niekorzystna dla osoby wyeliminowanej
-porozumienie → gdy każdy musi z pewnych rzeczy zrezygnować, iść na kompromis, daje
korzyści tylko częściowe i jest rozwiązaniem na pewien czas.
- integracja → znalezienie takiego rozwiązania konfliktu, by każda ze stron miała pełne
korzyści, bez rezygnacji z niczego, nikt nie musi ustępować.

3. ze względu na zmiany w organizacji:
* procesy rozwoju i postępu- zmiany pozytywne wnoszące coś nowego,lepszego
* procesy dekadencji- upadek norm społecznych w danej społeczności
* procesy reorganizacji- stworzenie nowego porządku oceniania, wzorców zachowań,
systemu instytucji w miejsce starych
* procesy dezorganizacji- jest wynikiem gwałtownych przemian społecznych i wzrostu
patologicznych zachowań takich, jak np. narkomania. Prowadzą też do niej duże kataklizmy
zachodzące na kuli ziemskiej takie jak: powódź, trzęsienia ziemi itd., których wynikiem jest
dezorganizacja społeczeństwa, którą pogłębiać może nie radzenie sobie z tym problemem
władz i służb porządkowych. Dłuższe nie radzenie sobie z tym problemem może prowadzić
do rozruchów i wojen domowych.

6. Zmiana społeczna i rozwój społeczny.

Zmiana społeczna- to różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w
jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu. Stan
wcześniejszy i stan późniejszy różnić się mogą pod rozmaitymi względami:
1. Może nastąpić zmiana składu systemu np. osiedlanie się przybyszów z innych krajów,
migracje, mobilizacja, do partii politycznej zapisują się nowi członkowie, rekrutacja do grupy
2. Może nastąpić zmiana struktury systemu a więc
modyfikacja czworakich sieci powiązań między elementarni: interakcjami, interesami,
normami
i ideami. I tak:

a) wyłaniają się nowe struktury interakcyjne, przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty,

wchodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy;

b) wyłaniają się nowe struktury interesów, przez to, że ludzie bogacą się lub biednieją,

zyskują lub tracą władzę, uwalniają się spod podporządkowania lub popadają w
zależność;

c) wyłaniają się nowe struktury normatywne, przez to, że ludzie zaczynają wyznawać nowe

wartości, kierować się nowymi normami, odgrywać nowe role, karać i nagradzać za co
innego niż dawniej;

d) wyłaniają się nowe struktury idealne, przez to, że ludzie zaczynają wierzyć w nowych

bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świecie, widzieć samych
siebie w nowym świetle.

Ten typ zmiany jest na ogół traktowany jako najważniejszy. Kiedy zmiany strukturalne
ogarniają wszystkie struktury, mówimy czasami o zmianach rewolucyjnych.
3. Może nastąpić zmiana funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa np.
rodzina tradycyjna była grupą wielofunkcyjną: realizowała funkcje ekonomiczne,
prokreacyjne, socjalizacyjne, religijne itp. Z czasem niektóre z tych funkcji przejęte zostały
przez wyspecjalizowane instytucje czy organizacje: produkcyjne przez zakłady pracy,
wychowawcze przez szkołę, religijne przez Kościół itp. Inny przykład- poszerzenie funkcji
(zadań, kompetencji) dyrektora w fabryce czy premiera w rządzie.
4. Może nastąpić zmiana granicy systemu np. dwie partie polityczne łączą się w jedną, dwie
korporacje przemysłowe dokonują fuzji, a w innej skali - dwie rodziny łączą się przez
małżeństwo dzieci.
5. Mogą nastąpić zmiany w otoczeniu systemu np. powódź niszczy sieć dróg i odcina
miasteczko od kontaktów ze światem, urbanizacja pochłania podmiejskie wioski, podbój
zmienia położenie geopolityczne społeczeństwa.
Zmiana społeczna prowadząca do wzbogacenia i zróżnicowania elementów składowych
systemu nazywana jest rozwojem społecznym.
August Comte wyróżnił on dwa główne spojrzenia na rzeczywistość społeczną: statykę i
dynamikę. To właśnie dynamika społeczna miała być dziedziną opisującą zmiany dokonujące
się w społeczeństwie.
Zmiany nie zachodzą bez powodu. Zależą od wielu czynników.
Najważniejsze przyczyny zmian społecznych:
*środowisko naturalne- społeczeństwo dostosowuje się do zmian, które zachodzą w
srodowisku naturalnym np. cofnięcie się lodowca doprowadziło do wzrostu powierzchni
lasów i rozwoju rozmaitych form zwierzęcych co wywarło wpływ na ewolucje różnych typów
społeczeństw; inny przykład- globalne ocieplenie ta zmiana przy jednoczesnym wzroście
temperatury powietrza może zmusić niektóre społeczeństwa do zmiany miejsca zamieszkania
( z dala od wyższych przypływów) a inne do zmiany struktury uprawy ziemi.
*procesy kulturowe- kultura rzadko jest statyczna: zmieniają się jej aspekty materialne i
niematerialne. Zmiany zachodzą dzięki odkryciom, wynalazkom i dyfuzji.

*struktura społeczna- potencjalnym czynnikiem zmian społecznych są różnice miedzy
grupami rasowymi, etnicznymi i religijnymi a także różnica płci. Niekiedy przyczyną zmian
społecznych jest też konkurencja miedzy dziedzinami gospodarki lub w ich obrębie.
* ludność- zmiany społeczne mogą być również skutkiem zmian ludności np. wyż
demograficzny doprowadził do rozwoju instytucji edukacyjnych, zbyt niski przyrost ludności
może zagrażać egzystencji społeczeństwa; może być za mało pracowników by
wyprodukować niezbędne zasoby
*nauka i technika-wiedza naukowa prowadzi do postępu w technice, która jest źródłem
zmian społecznych np. rozwój samochodu zrewolucjonował stosunki społeczne; lepsza
opieka zdrowotna i technika medyczna zmieniły przeciętne trwanie życia w większości
społeczeństw
*działalność ludzka-zmianę społeczna może spowodować indywidualna lub zbiorowa
działalność wielu jednostek

Rozwój społeczny – ukierunkowany proces społeczny, w wyniku, którego następuje ciągły
wzrost pewnych istotnych dla danego społeczeństwa czy społeczności zmiennych. W
przypadku jeżeli jest to wzrost niekorzystnych zmian z punktu widzenia społeczeństwa czy
społeczności, taki rozwój określa się mianem regresu społecznego, jeżeli jest to korzystny dla
danego społeczeństwa czy społeczności ciąg zmian, to określa się taki rozwój jako postęp
społeczny
Odróżniamy:

a) rozwój jednoliniowy (unilinearny) - gdy sekwencja zmian biegnie zawsze tymsamym,

jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii (tak postrzegali
historię ewolucjoniści, od Herberta Spencera do Talcotta Parsonsa),

b) rozwój wielodniowy (multilinearny)- taki, w którym różne sekwencje zmian mają

jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy
trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych i kulturowych
danego społeczeństwa.

c) rozwój skokowy - taki, w którym po okresie kumulowania się zmian ilościowych,

cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje
zasadnicza zmiana jakościowa.

7. Pojęcie globalizacji.

Społeczeństwo globalne – wszyscy razem mieszkańcy planety Ziemia. U podstaw fascynacji
globalizacją leży realny proces społeczny związany z ekspansywnym rozwojem nowoczesnej
formacji społecznej. Nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń
komunikacyjnych i telekomunikacyjnych, a najbardziej wyrazistym tego przejawem staje się
komputerowa „sieć ogólnoświatowa”, Internet. Społeczności ludzkie stają się coraz mocniej
powiązane rozbudowaną siecią zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych,
strategicznych, kulturalnych. Pojawiają ssię nowe formy organizacji ekonomicznych,
politycznych, kulturalnych, o charakterze ponadnarodowych, oderwane od jakiegokolwiek
konkretnego kraju czy państwa. Typowo ponadnarodowy charakter mają tzw. Nowe ruchy
społeczne i wyłaniające się z nich trwalsze organizacje czy stowarzyszenia. Pojawiają się całe
kategorie społeczne, których życie i praca odrywają się zupełnie od konkretnego miejsca.
Efektem tego rodzaju zmian staje się postępująca uniformizacja świata. Homogenizacja
obejmuje dziedzinę kultury. Do tyczy to jej języka. Upodabnia się ogromnie kultura
materialna i dziedzina konsumpcji, moda, styl życia. Upodabniają się obyczaje, nawet w
dziedzinach tak mocno osadzonych w lokalnych tradycjach jak rodzina czy religia. Ludzie
zaczynają coraz częściej mysleć w kategoriach wspólnego losu, wspólnych zagrożeń czy

nadziei. Globalizacja mobilizuje świadomość obronną na rzecz traconej odrębności
kulturowej, własnych zwyczajów, obyczajów, wierzeń, sposobów życia. Wzmocnieniu
ulegają lojalności i tożsamości lokalne, etniczne i religijne. Starcie tych dwóch
przeciwstawnych tendencji: z jednej strony rozszerzenia horyzontu myślenia i wyobraźni
poza wioskę, miasto, kraj, region, kontynent, cały glob, a z drugiej mocniejszej identyfikacji z
lokalnymi kulturami – stanowi fakt świadomościowy, który może mieć najbardziej
rewolucyjne implikacje dla przeszłości społeczeństwa ludzkiego. Globalizacja zmienia samą
istotę procesów dziejowych. W erze globalnej historia biegnie inaczej, ma inne podmioty
sprawcze, nowe mechanizmy stawania się, nowe kierunki, w których zmierza.
Imperializm to najwyższa faza rozwoju kapitalizmu, kiedy kryzys nadprodukcji i spadająca
stopa zysku wymagają posunięć obronnych. W wyniku jednokierunkowego przepływu
zasobów i zysków przepaść między bogatymi a biednymi krajami pogłębia się, zgodnie z
zasadą akumulujących się korzyści i przewag. „Teoria zależności” – dotyczy okresu
postkolonialnego, kiedy bezpośrednia podległość polityczna krajów zacofanych została co
prawda zniesiona, ale w to miejsce powstało silne neokolonialne uzależnienie ekonomiczne.
„Zależny rozwój” – główny problem krajów zależnych to brak własnych technologii oraz
słabość sektora dóbr kapitałowych. Zależność wytwarza pewne efekty uboczne, które mogą
powoli podważyć jej dalszą kontynuację. „Teoria systemu światowego” – trzy stadia
historii ludności:

a) Epoka „mini – systemów”, stosunkowo niewielkich społeczności, ekonomicznie

samowystarczalnych, cechujących się pełnym wewnętrznym podziałem pracy i
jednolitym kompleksem kultury;

b) Epoka „imperiów światowych”, wchłaniają one znaczą liczbę „mini – systemów”,

oparte są na gospodarce rolnej, a metodą koordynacji ekonomicznej jest silna władza
polityczna i militarna, rygorystyczna administracja, bezwzględny pobór danin i
podatków oraz obowiązkowy zaciąg do wojska;

c) Epoka „systemu światowego” – zaczyna się w XVI wieku z narodzinami wczesnego

kapitalizmu. Powoli państwo ustępuje jako agenda regulująca gospodarkę na rzecz
rynku ekonomicznego.

Konflikt kulturowy narodził się ze zderzenia kultur autochtonicznych z kulturą zachodnią.
Lokalne sposoby życia, normy i wartości, zwyczaje i obyczaje, wierzenia religijne, wzory
życia rodzinnego, style konsumpcji itp. – wszystko to ulega rozbiciu i rozproszeniu.
„imperializm kulturowy” – prowadzi do wyniszczenia kultur rodzimych, utratę kulturowej
autonomii społeczeństw kolonizowanych i ogólne zubożenie puli wartości kulturowych,
jakimi dysponuje ludzkość. Narzucanie wzorów kulturowych siłą, w wyniku przewagi
polityczno-militarnej lub wręcz podboju, nie ogranicza się do kolonializmu. Wzory kulturowe
przenoszą się przede wszystkim za pośrednictwem mass mediów, następnie masowych
kontaktów osobistych, czemu sprzyja łatwość podróżowania popularność turystyki, a
wreszcie jako otoczka kulturowa masowo nabywanych produktów technicznych czy
konsumpcyjnych. „Dyktatura konsumpcji” – nakaz dla wszystkich kupowania i używania
podobnych artykułów. Określone wzory kulturowe są narzucane przez urządzenia i produkty.
Komercjalizacja, umasowienie i uniformizacja kultury w skali globalnej prowadzą nie tylko
do degradacji całego bogactwa kultur lokalnych, ale także do obniżenia jakości treści
kulturowych, sprowadzenia ich do najniższego wspólnego mianownika, schlebiania
najbardziej prymitywnym gustom. Nadzieja modernizacji i doścignięcia krajów najbardziej
rozwiniętych prowadzi do gotowości przyjęcia zachodnich wzorów kulturowych, jako
symboli awansu czy emancypacji.
„Globalne ekumeny” – zagęszczone, intensywne relacje i zależności w skali
ponadkolonialnej. Ekumena to obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej penetracji i
wymiany kulturowych treści. Współczesna ekspansja kultury sprawia, że ekumena uzyskuje

charakter prawdziwie globalny: interakcje i przepływy kulturowe występują w skali całej
społeczności ludzkiej. Przepływy kulturowe w obrębie ekumeny globalnej nie mają
charakteru ani symetrycznego, ani wzajemnego. Cztery możliwe scenariusze losów
globalnej ekumeny kulturowej:

1. „globalna homogenizacja” – całkowita dominacja kultury zachodniej, wszystkie

społeczności staną się mniej lub bardziej udaną repliką zachodniego stylu życia,
aspiracji, wartości i norm, wzorów konsumpcyjnych, idei, ideałów i przekonań;

2. „nasycenie kulturowe”- kraje peryferyjne powoli, z oporami, w toku kilku generacji,

zastępują lokalne idee kulturowe, sensy i wartości, zuniformizowanymi treściami
płynącymi z dominujących centrów;

3. „deformacja kulturowa” – uproszczenie, zubożenie, a nawet degradacja kultury

zachodniej w toku jej adaptacji przez kraje peryferyczne;

4. „dojrzewająca amalgamacja kulturowa” – bardziej równorzędny dialog i wymiana

między kulturami centrum i peryferii, co prowadzi do ogólnego wzbogacenia kultury.
Zderzenie kultur jest fenomenem korzystnym: stymuluje kreatywność i oryginalność
po obu stronach.

Kultury silniejsze mieszają się ze słabszymi, żadna nie pozostaje niezmienna i czysta.
Występuje wielość kultur, z których każda jest wewnętrznie złożona, pochodna licznych
wpływów i kontaktów. Ekspansja każdej cywilizacji zderza ją z kulturami społeczności
zdominowanych. Przesłanki i zasady tych kultur podporządkowanych prezentują nowe
wyzwania dla kultury dominującej, która, próbując im sprostać, sama ulega modyfikacji.
Moment wyjścia danego społeczeństwa z izolacji i wejścia w orbitę kultury globalnej. Od
tego zależy, jakie aktualne w tym momencie centrum kulturowe wywrze największy wpływ
na kulturę lokalną. Poziom rozwoju ekonomicznego i technologicznego zbiorowości
peryferyjnej. Od tego zależy szansa zachowania pewnej autonomii i siła jej zwrotnego
oddziaływania na centrum. Stopień artykulacji silnych lokalnych wizji filozoficznych bądź
religijnych na temat porządku kosmicznego lub ziemskiego, a także znaczenie elit, które
formułują i propagują takie wizje. Istotne są zakorzenione w tradycji danej zbiorowości i
wynikające z jej wcześniejszych doświadczeń historycznych standardowe sposoby
reagowania na zmianę społeczną i wyzwania kulturowe.
Globalizacja kultury polega na rozpowszechnieniu się w świecie pewnej kulturowej wizji
globalizacji. Cztery obrazy porządku globalnego:

1) Świat jest tu postrzegany jako bogata mozaika zamkniętych, odgraniczonych

wzajemnie wspólnot, albo unikalnych i egalitarnych, albo-co prawda wyższych i
niższych w rozwoju kulturowym, ale wzajemnie izolowanych i nie mających do
podporządkowania odmiennych od siebie. Jest wyrazem sprzeciwu wobec
odmiennych realiów uniformizacji kultury;

2) Idea ogólnoludzkiego konsensu wokół pewnych wspólnych wartości i ideałów. Ton

postulatywny raczej niż sprawozdawczy. Świat jeszcze nie jest jednością gatunku
ludzkiego, ale trzeba, by takim się stawał;

3) Mozaika suwerennych, niezależnych państw narodowych powiązanych silnymi,

wzajemnymi więziami kooperacyjnymi w dziedzinie ekonomii, polityki i kultury;

4) Przewiduje zanik państw narodowych i unifikację najpierw regionalną, a później

globalną pod egidą wspólnej organizacji politycznej czy ponadnarodowego rządu
światowego.

Globalizacja przestaje być tylko tendencją społeczną, a staje się pomysłem na lepsze
urządzenie ludzkiego świata.
Globalizacja – proces oznaczający zacieśnienie stosunków i wzrost współzależności w
skali świata. Globalizacja oznacza, że świat, w którym żyjemy, to w coraz większym
stopniu „jeden świat”, gdzie inni odczuwają skutki naszych działań, a my odczuwamy
problemy globalne. Globalizacja to nie tylko przemiany systemów globalnych, ale także
zmiany zachodzące w życiu codziennym ludzi we wszystkich krajach świata, zarówno
biednych, jak i bogatych. Zjawisko globalizacji jest wypadkową procesów politycznych,
gospodarczych, kulturowych i społecznych.

8. Społeczno - kulturowy charakter płci.

Dlaczego kobiety nie dorównują mężczyznom w wielu dziedzinach? Istnieją dwa nurty
wyjaśniające taki stan rzeczy:
a) Brak u kobiet odpowiednich zdolności do tego, by ich udziałem były znaczące

osiągnięcia; brak odpowiednich predyspozycji. Jest to sposób najłatwiejszy i
najkrótszy;

b) Podkreślenie znaczenia warunków społeczno – kulturowych, które nie pozwalają

kobietom w pełni rozwijać swych możliwości.

Czy kobiety mają odpowiedni potencjał? Kreatywność – psychologia nie dzieli ludzi na
inteligentną mniejszość i nieinteligentną większość. Kreatywność może być elitarna lub
egalitarna. Elitarna – przysługuje tylko jednostkom wybitnym. Pojmowanie kreatywności
może być, zdaniem niektórych, tylko cechą mężczyzn. Psychoanaliza – określała
jednoznacznie związek między kreacją kultury a męskimi energiami seksualnymi. Hans
Eysenck – twórczość jest ściśle związana z płcią. Styl adaptacyjny – skłonność do
rozwiązywania problemów w ramach istniejącego paradygmatu. Styl innowacyjny –
wyznacza tendencja do szukania rozwiązań poza istniejącym paradygmatem. Tendencje te
wzrastają z liczba przekroczonych barier. Czynniki innowacyjne są bardziej zbliżone do
płci męskiej. Różnice „ego” Neumanna – dwa typy świadomości – patriarchalny
(obiektywizm, nastawienie na cel) i matriarchalny (dominacja uczuć i subiektywizm).
Współczesna psychologia nie udowadnia, że kobiety dysponują mniejszym potencjałem
kreatywności niż mężczyźni. Zdolności intelektualne – wg Eysenck’a istnieje różnica w
zakresie inteligencji ogólnej między kobietami a mężczyznami. Wg jego badań kobiety
rzadziej osiągają bardzo niskie i bardzo wysokie wyniki; rzadziej grozi im upośledzenie
umysłowe i rzadziej trafiają się wśród nich jednostki genialne. Pomiędzy kobietami i
mężczyznami występują niezbyt duże różnice w zdolnościach werbalnych,
matematycznych i przestrzennych. Różnice w zdolnościach umysłowych –
wyolbrzymienie tych różnic, które mogą być małe. Z upływem lat różnice między
kobietami i mężczyznami wciąż się zmniejsza, jeśli nie zanikają. Zmienne
osobowościowe – kobiety i mężczyźni różnią się pod względem motywacji,
zainteresowań. Wartości teoretyczne są częstsze u uzdolnionych mężczyzn niż u
uzdolnionych kobiet. Wartości społeczne – bardziej charakterystyczne dla kobiet
uzdolnionych. Kobiety częściej obawiają się siły i sukcesu oraz przyjmowania
kierowniczych ról. Kobiety mają problemy ze swoją siłą, swoją mocą. Wiele kobiet
uważa, że używając siły, nie są w porządku. Kobiety zaczęły wierzyć, że jeśli podejmą
umysłową i emocjonalną walkę o własny rozwój, utracą możliwość tworzenia
jakichkolwiek bliskich związków. „Lęk przed sukcesem” – kobiety płacą za sukces
określoną cenę lęku – sukces jest czymś, co powinny osiągnąć jako ludzie, ale w
sprzeczności z tym, czym powinny być jako kobiety. Tym, co hamuje kobiety, nie jest lęk

przed sukcesem, lecz lęk przed społecznymi konsekwencjami wychylenia się poza
powszechnie obowiązujące standardy ról społeczno – kulturowych. Kobiety zaniżają
swoje możliwości – nie wierzą, że odniosą sukces. Nie ujawniają swoich braków i
słabości. Kobiety mają niższą samoocenę niż mężczyźni – powodem jest konflikt
wewnętrzny kobiet; pragnienie przyjmowania cech męskich. Skłonność przypisywania
sobie winy za porażki, skłonność do niepowodzeń. Ludzie zorientowani na dominację
społeczną opowiadają się za nierównością grup i preferują dominację własnej grupy nad
innymi grupami. Mężczyźni są bliżsi tej charakterystyki.
Kontekst społeczno – kulturowy. Mniejsza pasja dziewcząt i kobiet w dziedzinach
twórczych. Mężczyźni kontrolują kobiety nie tylko prywatnie, ale również publicznie.
Kobiety molestowane seksualnie nie odnoszą znacznych sukcesów na stanowiskach
przywódczych. Wywołuje u kobiet zwątpienie. M.in. przez takie zachowanie kobiety nie
chcą wykonywać tradycyjnie męskich ról.
Socjalizacja – rozwijanie osobowości społecznej. Hamowanie sukcesów i talentów w
różnych dziedzinach jest winą instytucji i systemów edukacji. Stereotypy są wszędzie, są
nam wpajane od najmłodszych lat. Wg stereotypów kobiety są mniej agresywne, są
opiekuńcze i życzliwe. Mężczyźni funkcjonują w świecie publicznym najlepiej, zaś
kobiety – w prywatnej. Odmienna socjalizacja kobiet i mężczyzn. Mężczyźni – dążenie do
celu i rywalizacja; kobiety – rola matki i żony.
Macierzyństwo – podstawowy nakaz kobiecości. Stereotypowa wizja – matka i żona;
przekonanie na temat jej roli. Macierzyństwo – centralna cecha pojęcia kobiety.
Wrodzony instynkt – urodzenie dzieci, a później ich wychowanie. Postać matki – kobieta
bez egoizmu. Macierzyństwo = doskonałość. Odpowiedzialność za rozwój dziecka. Bycie
matką ma wyzwalać tylko pozytywne emocje. Postać matki – anioła. Kobieta powinna
umieć sobie radzić z potencjalnym poczuciem winy. Kobieta nie musi rezygnować z pracy
zawodowej. „Ideologia intensywnego macierzyństwa”. Dziecko jest w centrum uwagi, a
jego potrzeby są najważniejsze. Wychowywanie dzieci – nakład ogromnej ilości czasu i
pieniędzy.
Trudne wybory rodzinno – zawodowe. Mężczyźni mają silniejszą motywację do
osiągnięcia sukcesu. Kobieta stoi przed dylematem – wychowywać dzieci czy pracować
zawodowo? Sposób organizacji społecznej narzuca na kobietę taki wyrób. Mężczyźni nie
mają takich problemów. W pracy bardziej liczy się mężczyzna z żoną i dziećmi niż
kobieta z mężem i dziećmi. Kobiety pracujące zawodowo odczuwają większą presję niż
kobiety, które przybywają w domu. Wysokie zarobki = spokój wewnętrzny. Współczesny
wzór kobiety – potrafi pogodzić pracę zawodową i wychowywanie dzie3ci, opiekę nad
domem. Super kobieta - spełnia się we wszystkim, jest dobra we wszystkim; wszystkie
zadania bierze na siebie. Tradycyjnie wychowana kobieta uważa, że to ona ponosi
całkowitą odpowiedzialność za prowadzenie domu. Stres powoduje, że ciało superkobiety
przygotowuje się do walki.

9. Socjologiczne pojęcie kultury.

Perspektywa kulturowa ma ogromne znaczenie w socjologii. Następuje wzrost
zainteresowania kulturowymi aspektami życia społecznego. Pojęcie kultury zrodziło się
jako efekt dwóch obserwacji chwytających fundamentalne właściwości życia
społecznego:

1. Zróżnicowanie sposobów życia ludzi (odmienności kulturowe wywierają istotny

wpływ na funkcjonowanie grup społecznych; nie ma jednego społeczeństwa
ludzkiego, lecz wielość społeczności ludzkich ze swoistym sposobem życia);

2. Udział zwykłych ludzi żyjących w społeczeństwie (inni ludzie; ograniczenie własnej

sposoby działania).

„fakty społeczne” – szczególne przejawy rzeczywistości społecznej generowanej przez
zbiorowości; ich trzy cechy – podziela przez członków, zewnętrzne, wywierały presję.
Kultura łączy w sobie dwie stałe – heterogeniczność zewnętrzna i homogeniczność
wewnętrzna. Kultura – historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są
podzielać wszyscy członkowie jakiejś zbiorowości. Kultura to wszystko co ludzie czynią,
myślą i posiadają jako członkowie społeczności. Wszelkie grupy społeczne wytwarzają
własną kulturę grupową. Dla zbiorowości terytorialnych zewnętrzna odrębność kulturowa
i wewnętrzna wspólnota kulturowa są elementami definicji. Kultury nakładają się na
siebie. Sposób życia każdej jednostki znajduje się pod presją wielu kultur równocześnie.
Tożsamość kulturowa tworzy się przez nakładanie wielorakich i różnych wpływów
kulturowych, którym jednostka podlega. Samoświadomość kulturowa – wyraźne
postrzeganie reguł, idei czy symboli. Presja kulturowa – skrępowanie, ograniczenie przez
kulturę. Kultura uzyskuje w świadomości zbiorowej wyższy poziom widoczności i
świadomej artykulacji, gdy nie ma monopolu, gdy w kręgu percepcji społecznej pojawiają
się jakieś alternatywne sposoby życia. Konflikt pokoleń – zderzenie kultur.
Automatyzacja konformizmu – w pełni udana socjalizacja: kultura= „druga natura”.
Nonkonformizm – socjalizacja jest niepełna lub nieudana; opór wobec kultury.
Trójpodział w obrębie kultury:
a) Kultura normatywna – określa sposoby działania;
b) Kultura idealna/ „kultura symboliczna” – uznane przekonania, poglądy, idee,

standardowe symbole;

c) Kultura materialna – przedmioty i urządzenia wymyślone lub skonstruowane przez

człowieka.

Najmniejsza składnik kultury – rys kulturowy. Bardziej złożone całości, grupujące elementy
jednorodne pod względem treści lub funkcji – kompleksy kulturowe. Konfiguracje kulturowe
– różne pod względem treści i funkcji elementy kultury skupiają się wokół jakiegoś
konkretnego obiektu.
Uniwersalia kulturowe – takie elementy kulturowe, które miałyby charakter powszechny,
spotykany w każdej społeczności ludzkiej. Elementy kulturowe w pewnych momentach
ulegają dyfuzji, przepływają z jednej kultury do drugiej. Imperializm kulturowy – przepływ
treści i produktów kulturowych poprzez rynek i środki masowego przekazu.
Postawa etnocentryczna – przekonanie o szczególnej wartości własnej kultury. Relatywizm
kulturowy – dostrzeganie wielości i różnorodności kultur i uznanie, że sposoby działania i
myślenia różnych społeczności dadzą się zrozumieć tylko w odniesieniu do ich własnego,
specyficznego kontekstu reguł. Pluralizm kulturowy – inaczej wielokulturowość, która
stanowi fundament działania organizacji międzynarodowych. W kręgu ideologii skrajnie
liberalnej pojawił się pogląd nie tylko o różnorodności, ale o równowartości różnych kultur.
Odrzuca się możliwość jakichkolwiek wartościujących porównań między kulturami;
deklaruje, że każda ma równą wartość z każdą inną. Niedopuszczalna jest krytyka lokalnych
obyczajów, zwyczajów, stylów życia, wierzeń czy praktyk. Terminy sugerujące niższość ni
wyższość, coś co jest gorsze i lepsze, zacofane i postępowe, prymitywne i rozwinięte,
barbarzyńskie i cywilizowane – nie istnieją wg „politycznej poprawności”.
Kulturę danej zbiorowości określa się niekiedy jako jej dziedzictwo. Zakorzenienie jej w
przeszłości. Kultura nie jest wytworem chwili. Kultura idealna trwa poprzez pamięć idei,
przekonań, poglądów, twierdzeń, symboli, języka. To, co znamy, co lubimy i czego
używamy, było stworzone już dawno temu, tylko zostało przez kolejne pokolenia
zmodyfikowane.

Kultura trwa, zachowuje ciągłość, ulega dziedziczeniu. Kultura jest, jak wszystko inne w
świecie społecznym, wytworem ludzi. Działania masowe – jako podstawowy sposób
wytwarzania się kultury. Zmiany kulturowe mogą się rodzić także w toku zachowania
zbiorowego. W toku spontanicznego i chaotycznego zachowania w tłumie następuje jakby
wzajemne „ucieranie się uczestników”, upodabnianie ich działań, aż wreszcie pojawiają się
bardzo proste, rudymentarne reguły postępowania, do których wszyscy zaczynają się
stosować, które zaczynają być przez innych egzekwowane i sankcjonowane.

10.

Naród, państwo, Unia Europejska.

Naród to trwała wspólnota ludzka wytworzona na podstawie wspólnych losów historycznych,
kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego, świadoma własnej odrębności spośród
innych narodów. Naród łączy dziedzictwo kulturowe (np. stosunek do ważnych wydarzeń
takich jak chrzest Polski, bitwa pod Grunwaldem, ważnych osób np. Kościuszko, Kopernik).
Dla trwałości narodu istotne jest upowszechnienie się postawy patriotyzmu (miłości do
własnej ojczyzny, solidarności z innymi członkami narodu)Naród, utworzona w procesie
historycznym trwała wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia jednostek, rodzin i
grup w określonych warunkach przyrodniczo-biologicznych oraz ukształtowała rozumiane
przez siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie :
1) Potrzeby, emocje i wyobrażenia;
2) ich artykulację - język (zarówno w wąskim, jak i szerokim tego słowa znaczeniu);
3) środki i sposoby ich zaspokajania, nadając im swoisty dla własnego poznania sens
kulturowy.

Państwo spełnia dwa rodzaje funkcji:
Zewnętrzne:

•

zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu czyli stworzenie siły

−

militarnej oraz działania

dyplomatyczne zmierzające do tworzenia porozumień z innymi krajami na rzecz zapewnienia
pokoju.
Pełnienie przedstawicielstwa społeczeństwa wobec innych społeczeństw.

−

Organy

przedstawicielskie reprezentują interesy danego państwa w innych krajach oraz sprawują
opiekę nad obywatelami swojego kraju znajdujących się na terytorium innego państwa.
Wewnętrzne:

•

zapewnienie ładu i porządku w obrębie społeczeństwa. Ustanowienie porządku prawnego,

aktualizowanie prawa.
Sprawowanie zwierzchniego nad działalnością różnych grup społecznych i

−

instytucji,

wspomaganie ich w różnych dziedzinach, rozstrzyganie sporów i konfliktów.
Trzy teoretyczne koncepcje państwa:
1. Teoria umowy społecznej.
Poglądy, iż państwo powstało w wyniku umowy społecznej rozwinęli Hobbes i Rousseau.
Zakładali oni istnienie stanu przedpaństwowego, który z konieczności zmuszał do powołania
społeczeństwa i państwa. Powstanie państwa opiera się na zgodzie obywateli, którzy godzą
się przy pomocy umowy społecznej na podporządkowanie się woli zbiorowej. Wola ta
zabezpiecza jednocześnie równość i wolność jednostki.

2. Państwo klasowe
Pojmowanie państwa jako aparatu przymusu jest ujęte w teorii Marksa i Engelsa. Państwo
powstaje w wyniku konfliktów miedzy klasami, jest aparatem przemocy, który umożliwia
klasie posiadającej środki produkcji, podporządkowanie sobie klas niższych.

Historycznie proces ten zachodzi w drugiej fazie wspólnoty pierwotnej czyli w okresie
barbarzyństwa. W dalszym rozwoju państwo było państwem właścicieli niewolników dla
ciemiężenia niewolników, podobnie jak państwo feudalne było organem szlachty dla
ciemiężenia poddanych i pańszczyźnianych chłopów, a nowożytne państwo parlamentarne
jest narzędziem wyzysku pracy najemnej przez kapitał.

3. Państwo społecznością naturalną
Arystoteles określił człowieka jako istotę polityczną z natury. Państwo jest społecznością
naturalną, bo jednostka musi żyć we wspólnocie politycznej aby zaspokoić swoje potrzeby i
rozwinąć swoje człowieczeństwo. Państwo jest społecznością naturalną także dlatego, że
rodziny, rody, wspólnoty sąsiedzkie nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka.
Musi istnieć wspólnota, która zabezpiecza dobro ogółu, dobro wspólne. Naturalny charakter
państwa wynika ze sposobu jego powstawania – na drodze naturalnego rozwoju.

Unia Europejska jest to Gospodarczo-polityczny związek demokratycznych państw
europejskich, powstały 1 listopada 1993 na mocy traktatu z Maastricht, będący efektem
wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej zapoczątkowanej po
drugiej wojnie światowej. Od 1 stycznia 2007 r. związek dwudziestu siedmiu państw. Jako
organizacja międzynarodowa funkcjonuje od 1 grudnia 2009.
Cele Unii:

•

promowanie ekonomicznego i społecznego postępu poprzez zacieśnianie współpracy
gospodarczej i likwidowanie barier w obrocie handlowym między państwami
członkowskimi,

•

wzmacnianie obrazu Unii jako jednego ciała politycznego mówiącego jednym głosem
na arenie międzynarodowej poprzez prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej,

•

dążenie do stworzenia obywatelstwa europejskiego i poczucia przynależności do
jednej wspólnoty u zwykłych obywateli poprzez zapewnienie jednakowych norm
prawnych i pełnej swobody przepływu ludzi w obrębie Unii,

•

rozwijanie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwego traktowania, którym
ma być UE poprzez wprowadzanie wspólnych norm prawnych, socjalnych i stałą
poprawę poziomu życia państw uboższych,

•

ujednolicenie struktury gospodarczej krajów członkowskich, wyrównanie rozwoju
gospodarczego regionów,

•

polepszenie standardów życia.

11.

Jednostka i społeczeństwo.

życie społeczne jest zespołem czy też całością zjawisk i procesów
zachodzących między ludźmi

cechy tych ludźmi muszą wywierac jakiś wpływ na przebieg tych zjawisk i
procesów

jednostka i społeczeństwo to dwa człony dialektycznego stosunku łańcuchu
wzajemnych oddziaływań

wzajemne oddziaływanie jednostki i społeczeństwa występuje w życiu
każdego człowieka

zmiany, które wynikają z twórczości człowieka i jego pomysłów osobistych
są jego wkładem do rozwoju społeczeństwa. Niektóre mogą wejść do

dziedzictwa kulturalnego jego grupy wiejskiej, inne mogą pozostać tylko w
rodzinie.

organizm ludzki zostanie najpierw „wchłonięty” i ukształtowany przez
społeczeństwo, a następnie zostają człowiekowi wyznaczone role i ramy,
możliwości i szanse wywarcia indywidualnego wpływu na układ stosunków
społecznych, na technikę produkcji, na wzory zachowań, słowen na to, co
jest substancją społeczeństwa, zbiorowego życia.

jednostka żyje w społeczeństwie, ale społeczeństwo żyje także w
jednostkach, jednostka i społeczeństwo są to dwa aspekty, dwie strony tej
samej rzeczywistości

nie ma jednostki ludzkiej poza społeczeństwem i organizm człowieka nie
stanie się osobą, jeżeli nie zostanie wciągnięty w życie społeczeństwa

W każdym społeczeństwie występują cztery kategorie ludności :

2) złożona z ludzi twórczych, wnoszących nowe idee, pomysły, rozwiązania

organizacyjne, odkrycia naukowe

3) ludzie, którzy swoją pracą, aktywnością i działalnością życiową nie wnoszą nic

nowego, ale przyczyniają się do utrzymania stanu osiągniętego

4) ludzie, których aktywność życiowa przynosi szkody społeczeństwu:

przestępcy, złodzieje

5) ludzie nie mogący się sami utrzymać i wymagający opieki, a więc niemowlęta,

małe dzieci, chorzy, inwalidzi

Od liczebności tych poszczególnych kategorii w danym społeczeństwie zależy jego rozwój i
tempo uzyskiwanego postępu

12.

Osobowość społeczna, postawa, tożsamość społeczna.

Osobowośc społeczna:
a) Podstawą jednolitości zachowań ludzi w różnych miejscach i czasach są trwałe
podobieństwo do grup, w których przebiega socjalizacja, takich jak rodzina, grupy
rówieśników, grupy zabawowe.
b) osobowośc człowieka jest wytworem społeczeństwa i jego kultury
c) człowiek jest istotą społeczną, ukształtowaną przez kulturę w procesie socjalizacji
d) osobowośc nie jest cechą gatunkową lecz cechą kulturową
e) indywidualnośc to nie to samo co osobowośc. Indywidualnośc to wyrażnie występujące
cechy osobnika czy też jego sprawności fizyczne
Cztery podstawowe, socjogenne elementy osobowości:

1) Kulturowy idał osobowości to najczęściej ideał wychowawczy służący jako wzór do

naśladowania. Ideał kulturowy osobowości, zależy od formacji społecznej, od klas
społecznych i od różnych środowisk.

2) Role społeczne – w każdej grupie, kręgu czy zbiorowości społecznej istnieją pewne

pozycje czy stanowiska, które zajmowane przez różnych ludzi, wymagają od nich
określonych, ustalonych sposobów zachowania się

3) Jaźń subiektywna – subiektywne wyobrażenie o naszej wewnętrznej istocie,
Jaźń subiektywna jest zespołem urojeń, fantazji kompensujących niepowodzenia i
upokorzenia w wykonywaniu różnych ról, Jaźń subiektywna wyznacza zachowania w
tych sytuacjach kiedy jednostka znajduje się w konflikcie kilku ról i staje wobec
rozbieżnych wymagań dwóch lub więcej grup do których należą .
4) Jaźń odzwierciedlona- zespół wyobrażeń, jaki każdy z nas wytwarza sobie na

podstawie ocen otoczenia, na podstawie ocen otoczenia, na podstawie tego co sobie
sami wyobrażamy, że inni sądzą o nas, jest to ten obraz naszej osoby , jaki

spostrzegamy w lustrze zachowań innych ludzi wobec nas i naszych wniosków o tym
jak oni to oceniają.

Składa się z kilku elementów :
a) wyobrażenie o tym jak spostrzegają nas inni ludzie
b) wyobrażenie i tym jak oceniają nasz wygląd i nasze postępowanie
c) reakcja na te wyobrażenia w postaci dumy, zadowolenia, wstydu, upokorzenia.

Postawa
1. Uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona skłonność (akt woli przejawiający się w
czynach) do reagowania w społecznie określony sposób, szczególnie przez podejmowanie
określonych działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczne.
2. Źródłem postaw jest przyjęty światopogląd, rozumiany jako zbiór subiektywnych
doświadczeń intelektualnych oraz emocjonalnych, określających relację osoby do
rzeczywistości. Postawa ma bezpośrednie odniesienie do władz intelektualnych (świadomość
czynu) oraz woli (dobrowolność).
3. T. Mądrzycki 1977 Postawa to ukształtowana w procesie zaspokajania potrzeb, w
określonych warunkach społecznych, względnie trwała organizacja: wiedzy, przekonań
uczuć, motywów, pewne formy zachowania i reakcji ekspresywnych podmiotu związana z
określonym przedmiotem lub klasą przedmiotów.

- Termin „postawa” wprowadzony został do nauk społecznych przez Wiliama I. Thomasa i
Floriana Znanieckiego we wstępie do „Chłopa polskiego w Europie i Ameryce” na
oznaczenie procesów indywidualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne, jak i
potencjalne reakcje człowieka wobec świata społecznego. Autorzy ci proponowali, by pojęcie
postawy uczynić centralną kategorią teoretyczną psychologii społecznej. Jak rzadko która,
propozycja spotkała się z pozytywnym przyjęciem.

Tożsamośc społeczna- Świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych
okresach życia, w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomość własnej,
odrębności, indywidualności, niepowtarzalności. Tożsamość to np. odkrywanie kim jestem
np. kobietą, mężczyzną. Tożsamość jest określeniem roli (odgrywamy tylko rolę)
Przykład:
Dziecko płci męskiej nie musi uczyć się erekcji, lecz musi się uczyć agresywności i
współzawodnictwa z innymi, ambicji i podejrzliwości wobec przejawów zbytniej delikatności
u siebie. Męska rola w naszym społeczeństwie wymaga jednak tych wszystkich rzeczy trzeba
się nauczyć, ponieważ rola ta stanowi o męskiej tożsamości.Tożsamość społeczna – jest to
przynależność do danej grupy i kategorii Tożsamość np.: jestem rudy, przystojny, wysoki,
niski, łatwo wpadam gniew, jestem kobietą, mężczyzną, jestem Polakiem, jestem lekarzem
itp.

13.

Struktura grupy społecznej.

Wszystkie elementy składowe grupy są ułożone w pewien sposób , zapewniający
funkcjonowanie grupy. Musimy odróżnić skład grupy od budowy czyli struktury grupy.
Skład grupy to członkowie i ich cechy osobiste lub społeczne .
Struktura grupy to układ wszystkich elementów , nie tylko członków , i zasada ich
wzajemnego przyporządkowania .
Struktura społeczna grupy oznacza więc sposób ułożenia i przyporządkowania sobie
członków , instytucji i podgrup , składających się na grupę oraz innych elementów tej grupy
takich , jak elementy materialne , jak symbole i wartości , jak wzory zachowań i stosunków ,
pozycje społeczne zajmowane przez członków .

Elementy składowe grup łączą się w pewne , mniejsze lub większe kompleksy
.Członkowie łączą się w:
- kręgi - małe grupy nieformalne - tworzą kategorie zawodowe - dysponują środkami grupy
- zajmują w niej odpowiednie pozycje społeczne.
W strukturze społecznej współczesnego świata społeczeństwa socjologowie rozróżniają
w grupach większych w pełni rozwiniętych :

A) Mikrostrukturę – ułożenie jednostek , ich ról i stosunków w całość mniej lub więcej

zharmonizowaną , tzn., w taką , w której zasady wzajemnego przyporządkowania nie
utrudniają funkcjonowania grupy . O mikrostrukturach mówimy przede wszystkim w
grupach małych , liczących zazwyczaj kilku lub kilkunastu członków . Na
mikrostrukturę składają się także elementy takie jak wzory wzajemnych oddziaływań
zachodzących między członkami , wzory stosunków , oraz wartości grupy , i postawy
wobec tych wartości .

B) Makrostruktura – czyli przyporządkowanie tych wielkich elementów składowych ,

tzn., klas , warstw, kategorii zawodowych , wielkich społeczności terytorialnych lub
jeszcze innych . Makrostruktura porządkuje największe elementy składowe
społeczeństw globalnych .

Elementy struktury grupy społecznej :
- pozycje ; - role - układ pozycji; - układ ról ; - konflikt ról ; - sieć pozycji, wymiary struktury.
Cztery elementy konstytuujące grupę społeczną;

a. zbiór osób ( liczebność)- Liczebność jednostek : minimum osób , aby grupa

mogła zaistnieć , wpływ liczebności na pozostałe elementy , wpływ wartości
wspólnych na liczebność grupy. Dopiero trzy osoby tworzą grupę . Im większa
liczba członków tym zachodzi więcej interakcji . Większa liczebność grupy ,
tym mniejsza tendencja do aktywnego uczestnictwa członków w jej działaniu

b. wartości wspólno grupowe- Najważniejszym czynnikiem są wspólne wartości

grupy , które mają być osiągnięte. grupa skupia ludzi wokół wspólnej
wartości , grupa jest skupiskiem jednostek wokół zadań jakie stawiają przed
sobą , aby osiągnąć cel.grupa i jej funkcja , funkcją grupy jest np. wspólny cel.

c. więź społeczna - Fakt uzależnienia się lub zjednoczenia członków grupy wokół

określonej wartości lub pełnionych funkcji społecznych . Według
Szczepańskiego więż społeczna to zorganizowany system stosunków ,
instytucji, środków kontroli, społecznej, skupiający jednostki, , grupy i inne
elementy w całość zdolną do trwania i rozwoju.

d. wewnętrzna organizacja grupy- Modele: Koło, Łańcuch, Gwiazda,

Hierarchiczny .

14.

Grupa odniesienia.

Grupa odniesienia zbiorowości , z którymi wiążą nas subiektywne , wirtualne relacje, mimo ,
że do nich nie należymy . Pojęcie grupy odniesienia wprowadził H.H. Hyman. W socjologii
grupa odniesienia jest to grupa społeczna , do której jednostka należy lub chce przynależeć i
dla której stanowi wzorzec co naśladowania w różnych aspektach zachowań i działań . Jest to
grupa , z której systemem aksjonormatywnym jednostka się utożsamia .
Każdy człowiek spełnia wiele ról równocześnie .Jednostka może się z grupą identyfikować
mniej lub bardziej . Ta grupa , z którą identyfikuje się najsilniej , którą uważa za
najważniejszą spośród wszystkich , do których należy , której nakazy i wzory nie budzą
sprzeciwu , określa najważniejszą rolę społeczną tej jednostki. Np. może być partia polityczna
, do której należy , grupa zawodowa i zakład pracy , rodzina lub krąg przyjaciół . Takie grupy
nazywamy grupami odniesienia .

Grupami odniesienia stają się dla członków te grupy , które są dla nich najważniejsze ,
których wzory i wartości mają dla nich znaczenie najważniejsze . Np. dla działacza
politycznego grupą odniesienia jest jego partia i jej wzory i wartości są dla niego decydujące .
W każdej sytuacji konfliktowej odwołuje się on do ideologii innej partii , jej nakazów i
postępuje zgodnie z nimi . Podobnie dla człowieka wierzącego grupą odniesienia staje się
Kościół , który w sytuacjach konfliktowych wyznacza jego zachowania , gdyż przykazania
religijne są wytyczną postępowania .
Grupy odniesienia normatywnego , takie , z których czerpiemy i przyjmujemy normy i
wartości kształtujące nasze działania .
Grupy odniesienia porównawczego , takie , z którymi konfrontujemy nasze osiągnięcia ,
standard życia , zasób władzy , poziom prestiżu itp.
Negatywne grupy odniesienia takie , które budzą u nas negatywny stosunek i od których
staramy się zdystansować poprzez przyjmowanie przeciwnych wzorów i reguł postępowania.
Pozytywne grupy odniesienia , takie , z którymi identyfikujemy się , porównujemy i których
standardy normatywne staramy się naśladować , dążąc do uzyskania pełnego członkowstwa.

15.

Pozycje i statusy społeczne.

Pozycja społeczna

to umiejscowienie jednostki w strukturze społecznej danej grupy ,

określające jej prawa , obowiązki , przywileje ,zadania ; wiąże się z pełnieniem określonych
ról społecznych , wyznacza dostęp do dóbr , zakres posiadanej władzy ; pojęcie pozycja
społeczna używa się też do umiejscowienia grupy społecznej w strukturze społeczeństwa
globalnego .
Elementy pozycji społecznej to:
- wartości
- normy
- oczekiwania .
Pozycje mają hierarchię , są zhierarchizowane w grupie , Pozycje to układ władzy
Z własności pozycji wynika np. podział władzy , sposób komunikowania się ,
Pozycję społeczną opisuje się na dwa sposoby : przez sytuację i przez relację z inna pozycją ,
Pozycję dzielą się na PRZYPISANE ( jednostka nie ma na nie wpływu ), NABYTE /
OSIĄGANE , RELACJONALNE ( to pozycje warunkujące, wiążą się z przypisanymi ).
Pozycja społeczna wyznacza lub wzmacnia atrybuty jednostki takie jak; wykształcenie ,
dochód , zawód , zakres władzy , styl życia . W ten sposób kształtuje się prestiż społeczny ,
rozumiany jako pozycja w hierarchii społecznej , uznawana z punktu widzenia autorytetu ,
wpływu i poważania społecznego określonej jednostki.
W ujęciu George Homansa pozycja jednostki zależy od :

•

Jej miejsca w układzie komunikacyjnym

•

Wykonywanych zadań w społecznym podziale pracy

•

Prestiżu , który wynika z pozostałych dwóch zmiennych .

Status społeczny

Pojęcie socjologiczne , często utożsamiane z pozycją społeczną . Określa i

opisuje pewną społeczną wartość, która jest przypisana do danej pozycji społecznej lub
konkretnej osoby i która wyznacza wielkość prestiżu należnego danej jednostce lub pozycji
zajmowanej przez jednostkę . Status społeczny jest jednym z podstawowych czynników
społecznego umiejscawiania jednostki w hierarchii struktury społecznej.

Statusy społeczne :

•

Wywodzą się z pozycji społecznej

•

Może być Przypisany lub Osiągany

•

Status społeczny = pozycja + prestiż

Statusem nazywamy miejscem jednostki w społeczeństwie . Wyróżniamy dwa rodzaje
statusu:

a) Przypisany jednostka dziedziczy określoną pozycję społeczną z racji przynależności

do danej grupy społecznej ( np. narodowość ).

b) Nabyty jednostka sama musi sobie wywalczyć pozycje w społeczeństwie poprzez

edukację lub też posiadanie odpowiednich środków materialnych , by sobie daną
pozycję społeczną kupić.

16. Przywództwo w małych grupach społecznych.

Przywództwo jest oddziaływaniem na zachowanie innych. To rodzaj społecznego wpływu,
który pojawia się wówczas, gdy jedna osoba jest zdolna powodowania pożądanego przez
siebie zachowania kogoś innego, ulegającego z powodu stosunku społecznego jakie pomiędzy
nimi zachodzi
Rodzaje przywództwa:
Strategiczne – polega na umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych do przewidzenia i
w czasie ważnych zmian w otoczeniu
Kierownicze – jego istota jest określanie wytycznych do pracy, którą można wykonać
Typy przywódców:

1. Autokratyczny – wszelkie decyzje podejmuje samodzielnie, nie uzgadnia ich z

innymi, nie przyjmuje sprzeciwu, często wymusza swe zdanie i wymusza
podporządkowanie.

2. Demokratyczny

- uzgadnia swe decyzje z grupą, liczy się z ich opinią, nie

narzuca swego zdania, wysłuchuje rad podwładnych

3. Przywódca pozostawiający całkowitą swobodę grupie

, zadania rozdzielają

między sobą członkowie, nie wydaje poleceń, przekazuje informacje, nie
ocenia, nie krytykuje, niczego nie narzuca, a jedynie sugeruje.

17.Pojęcie klasy społecznej.

Klasa społeczna, termin służący do określania stratyfikacji (podziału) społeczeństwa.
Termin ten wprowadzony został przez Hegla, który wyróżniał klasy:
rolniczą,
przemysłową
myślącą,
Karola Marks w pełni rozwinął te pojęcie dla którego klasa społeczna była nie tylko
kategorią analityczną, lecz miała lub mogła mieć znamiona wspólnoty. W tym względzie
Marks ujmował je w dwóch typach:
klasa w sobie i
klasa dla siebie.

W ujęciu marksowskim w podział społeczeństwa ogranicza się do dwóch klas:
proletariatu i
burżuazji, między którymi zachodzi konflikt, ponieważ tylko burżuazja jest klasą
posiadającą środki produkcji, natomiast proletariat jest klasą wyzyskiwaną. Dzięki
postrzeganiu wzajemnym swojego położenia przez proletariuszy rodzi się świadomość
klasowa, a wraz z nią złość wobec burżuazji.
Koncepcje klasy społecznej pojawiały się w wielu wariantach w socjologii wraz ze zmianami
zachodzącymi w składzie społecznym, ekonomicznym i kulturowym kolejnych form
społeczeństwa. O ile dla Marksa podział na klasy był jedynym istotnym podziałem
społeczeństwa, z którego wynikają dalsze podziały, o tyle Max Weber poza klasami, które
rozumiał jako odrębne kategorie ekonomiczne, wyodrębniał także stany i partie.
William Warner podzielił społeczeństwo na klasy ze względu na sumaryczny wskaźnik
ekonomiczny i prestiżu społecznego. W tym ujęciu występują trzy klasy: klasa wyższa, klasa
średnia i klasa niższa. A każda z nich dzieli się jeszcze na wyższą i niższą. We współczesnej
socjologii amerykańskiej występuje także podział 9-stopniowy. Każda z 3 klas dzieli się na
trzy podklasy.
W ujęciu Pierra Bourdieu klasy społeczne dzielą się na dominującą, średnią i niższą ze
względu na kapitał społeczny, kulturowy, ekonomiczny isymboliczny, a każda z klas dzieli
się na trzy fakcje dominującą, pośrednią i zdominowaną.

18. Ruchliwość społeczna.

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA oznacza przemieszczanie się jednostek społecznych lub

kategorii społecznych w strukturze społecznej.
Wyróżniamy ruchliwość:
HORYZONTALNĄ, czyli pozioma oznacza ona przemieszczanie się jednostek i
grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii.
Najczęściej jest to ruchliwość związana ze zmianą miejsca pracy, bez zmiany
stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania.
WERTYKALNĄ czyli pionową, która określa przechodzenie w dół (degradacja) lub
w górę (awans społeczny) względem struktury klasowej, klasowo-warstwowej czy
ogólnie w hierarchii społecznej.
W przypadku ruchliwości pionowej dochodzić może do zmiany struktury
społeczeństwa. Nagłe zmiany samej struktury mogą być związane z przewrotami
rewolucyjnymi czy administracyjnie wprowadzanymi reformami. Ruchliwość ta jest
wskaźnikiem otwartości społeczeństwa, gdyż oznacza, że osoby z niższych warstw
społecznych mają większe szanse awansu.

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa oznacza przemieszczanie się jednostek lub grup między

poziomami hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostki,
nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego wykształcenia. Degradacja w tym
przypadku może być wynikiem zaniechania tego typu działań, co w efekcie powoduje,
że inne jednostki czy grupy poprzez własny awans społeczny podwyższają poziom w
hierarchii.

Ruchliwość międzypokoleniowa
Ruchliwość międzypokoleniowa to ruchliwość całych kategorii społecznych względem

pozycji zajmowanych przez ich rodziców, np. ruchliwość międzypokoleniowa
nauczycieli, księży itd. Od strony empirycznej ruchliwość ta badana jest poprzez

porównywanie pozycji jednostki i jej rodziców (najczęściej przyjmuje się wskaźnik
jakim jest pozycja ojca)

Ruchliwość strukturalna
Ruchliwość strukturalna to rodzaj ruchliwości wynikający ze zmiany składu społeczno-

zawodowego kolejnych pokoleń.
Ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna)
Związana jest z wymianą ( pośrednią lub bezpośrednią) jednostek pomiędzy różnymi
grupami społeczno-zawodowymi. Jest ona szacowana jako różnica pomiędzy
ruchliwością ogółem, a ruchliwością strukturalną

Czynnikami, które mogą przyspieszać lub zwalniać ruchliwość społeczną albo jej
kształt mogą być uprzedzenia rasowe czy etniczne względem pewnych kategorii
społecznych, np. grup etnicznych, formy ustrojowe czy typ gospodarki. Jednym z
najważniejszych czynników jest sytuacja na rynku pracy, która może przyczyniać się
do zwiększania lub zmniejszania zasobów ekonomicznych jednostek oraz ich prestiżu,
poprzez możliwość tworzenia przez jednostkę własnej kariery albo też do degradacji
np. w przypadku restrukturyzacji zakładów pracy.

W większości społeczeństw większe szanse awansu społecznego mają mężczyźni niż kobiety.

W szczególności dotyczy to społeczeństw tradycyjnych, gdzie najważniejsze dla
społeczności funkcje pełnione są przez mężczyzn. W społeczeństwach przemysłowych
i poprzemysłowych blokowanie możliwości awansu kobietom określane jest jako
dyskryminacja, dotyczy też mniejszości narodowych czy etnicznych.

19. Struktura klasowo-warstwowa społeczeństwa polskiego po
1989 roku.

Główne zmiany struktury społecznej w Polsce po 1989 r.
* pojawiają się nowe zawody, grupy, warstwy społeczne
* rośnie znaczenie grup zawodowych związanych z rozwojem technologii informatycznych
* upada wielkoprzemysłowa klasa robotnicza
* wzrasta nacisk na zdobywanie wykształcenia
* kobiety coraz częściej przekładają samorealizację nad chęcią założenia rodziny
* spada liczba ludności w wieku produkcyjnym (niski przyrost naturalny)

Po 1989 roku, zmieniła się struktura klasowo-warstwowa. Dał się zauważyć spadek
ilościowy klasy robotniczej i ubożenie inteligencji, a jednocześnie powstawanie elit
ekonomicznych powiązanych z klasą biznesowo-polityczną. Obecnie możemy wyróżnić
następujący podział:

* klasa wyższa - wysoko wykwalifikowani specjaliści, właściciele lub współwłaściciele
dużych przedsiębiorstw, wysocy urzędnicy państwowi, politycy, artyści, naukowcy, eksperci
o wysokich kwalifikacjach
* klasa średnia - właściciele małych i średnich przedsiębiorstw, wykwalifikowani
robotnicy, średni kupcy i rzemieślnicy, inteligencja.
* klasa niższa - właściciele małych gospodarstw rolnych, robotnicy, bezrobotni, robotnicy
niewykwalifikowani.
* podklasa – tzw. under class, osoby stale utrzymujące się z zasiłku dla bezrobotnych.
żyjący na dole drabiny społecznej, w skrajnym ubóstwie i na ogół w konflikcie z prawem

Ewolucyjny charakter przemian struktury:
* brak „rewolucji społecznej” po 1989 r. (nie powstała żadna nowa wielka grupa społeczna),
choć zaszła rewolucja polityczna i gospodarcza;
* zasadniczo utrzymał się „stary” układ stratyfikacyjny (uprzywilejowani – upośledzeni)

– ale następują zmiany w „dobrym” kierunku: merytokracja (wzrost liczby

specjalistów), wzrost znaczenia wykształcenia i spójności czynników statusu,

– wyzwania systemowe: bezrobocie i wieś.

20. Klasa średnia w Polsce.

Przełomowe wydarzenia w Polsce w roku 1989 stworzyły szansę ukształtowania się w
naszym kraju nowoczesnej klasy średniej. Jednakże kilkanaście lat transformacji nie
wystarczyło, aby proces ten dokonał się w pełni. Jest to ciągle klasa w procesie stawania się, a
jej losy w Polsce są wyraźnie obciążone zarówno dziedzictwem kilkudziesięciu lat realnego
socjalizmu, jak i daleko wcześniejszą, rozbiorową jeszcze tradycją inteligencji jako grupy
niosącej misję ideologiczną i narodowowyzwoleńczą. Uwzględniając ten kontekst, autor
przedstawia różne aspekty tworzenia się klasy średniej w Polsce (zwracając szczególną uwagę
na kwestię świadomości, aspiracji i systemów wartości, orientacji normatywnych, głęboko
zakorzenionych wzorów i stylów życia), odnosząc swe spostrzeżenia do danych z Europy
Zachodniej i Stanów Zjednoczonych.

Element bogacenia się istnieje w Polsce od kilku dobrych lat. Rynek nieruchomości przeżywa
rozkwit równolegle z rynkiem motoryzacyjnym i rynkiem organizacji wolnego czasu,
poczynając od coraz bardziej wyszukanych wakacji, na fitnessach, kortach tenisowych i
polach golfowych kończąc. Do tego trzeba dodać rynek usług medycznych- duże korporacje
nęcą pracowników prócz pensji także kartą dostępu do prywatnej służby zdrowia. Im wyższe
stanowisko, tym bardziej rozbudowany pakiet dla pracownika i jego rodziny w prywatnych
lecznicach.
Podobnie edukacja. W Polsce są dziś dwa miliony studentów, pięć razy więcej niż w 1989
roku. Bo dyplom wyższej uczelni to szansa na lepszy start życiowy. Według badań
socjologicznych prowadzonych w Polsce w drugiej połowie lat 90. pracownicy z wyższym
wykształceniem- osiągają dochody o 44 % wyższe od średniej krajowej i stanowią zaledwie
1,3 procent bezrobotnych.
Powstająca klasa średnia w Polsce, podobnie jak ta na całym świecie, nastawiona jest więc na
zarabianie pieniędzy i używanie ich do podkreślenia swojej pozycji. Dzięki temu jest
głównym konsumentem dóbr. Pełne po brzegi koszyki w hipermarketach i rosnące w każdym
mieście galerie handlowe są tego najlepszym dowodem. Spotkanie kogoś w tych świątyniach
konsumpcji to dowód, że stać go na zakupy z wyższej półki. Snobistyczne demonstrowanie
grubości portfela ma jednak wymiar ogólnoekonomiczny. Bo im więcej sprzedaje się
zestawów kina domowego, butelek dobrego wina i markowych ciuchów, tym gospodarka
kręci się szybciej. Klasa średnia kreuje popyt.
Równocześnie im więcej posiada dóbr, tym bardziej zainteresowana jest ich ochroną.
Rewolucyjne zmiany i bunty nie leżą w interesie tej klasy. Dlatego istnienie klasy średniej na
całym świecie uznaje się za podstawowy czynnik stabilizacji społecznej. To klasa średnia
gwarantuje spokój i ciągłość, także polityczną. W krajach o silnej klasie średniej partia
rządząca dba o interesy tej grupy społecznej i z tego między innymi powodu opozycji tak
trudno jest przejąć władzę.
Socjologowie są zgodni, że kształtująca się polska klasa średnia, choć w głównych
założeniach podobna do amerykańskiej, angielskiej lub francuskiej, będzie miała własną

specyfikę. Choćby dlatego, że przeskoczyliśmy pewien etap rozwoju klasy średniej. Dziś
wszędzie, gdzie istnieje, dzieli się na starą i nową. Stara oparta jest na drobnej własności.
Tworzą ją właściciele małych firm, sklepików. Nowa natomiast, zwana knowledge class,
czyli klasą- wiedzy, jest grupą, której kapitałem są kwalifikacje, szczególna wiedza
potwierdzona dyplomem wyższej uczelni, którą to wiedzę można drogo sprzedać na rynku
pracy. Klasę tę stanowią lekarze, prawnicy, nauczyciele akademiccy, profesorowie, twórcy,
artyści, dziennikarze, specjaliści od biznesu, menedżerowie, inżynierowie.
I właśnie w związku z tym podziałem na nową i starą klasę średnią popełnione zostały w
Polsce po przełomie 1989 roku dwa błędy – uważa profesor Wasilewski. Pierwszy „to
założenie na fali transformacyjnego entuzjazmu, że podstawą nowego ładu ekonomicznego
będzie klasa średnia, ale w starym rozumieniu. Małe przedsiębiorstwa, bazary, łóżka polowe,
tysiące firm, z których połowa to firmy krzak. Sam Balcerowicz nadmiernie przykładał
znaczenie do tak rozumianej klasy średniej” – przekonuje profesor.
Tymczasem nową klasę średnią pozostawiono samej sobie. – Tyle że to nie knowledge class
tworzy kapitalizm, lecz kapitalizm produkuje zapotrzebowanie na ekspertów – twierdzi
profesor Wasilewski. – Chcieliśmy odwrócić kolejność. Zamiast tworzyć warunki dla
specjalistów różnych dziedzin, uznaliśmy, że to oni stworzą nową rynkową rzeczywistość. W
efekcie mamy kadrę medyczną, która zajmuje się głównie dorabianiem pieniędzy na kilku
etatach, a nie rozwojem. Profesorów akademickich, którzy wykładają na trzech uczelniach,
zamiast prowadzić badania naukowe. Polska knowledge class przejęła wraz z transformacją
charakterystyczne dla tej grupy społecznej aspiracje finansowe, dążenie do posiadania domu z
ogródkiem, ale bez wystarczających warunków ich realizacji.
Zdaniem profesora Domańskiego taka sytuacja jest także wynikiem specyficznej roli, jaką w
polskiej historii miała do odegrania inteligencja: „Oczekuje się od niej nie sukcesu, ale
edukacji, organizowania życia społecznego. Służenia innym. Nie elitaryzm, lecz egalitaryzm
był i pozostaje znakiem firmowym polskiej inteligencji. W takiej sytuacji demonstrowanie, że
się coś osiągnęło, jest w złym tonie”.
Potwierdzają to badania prowadzone przez doktorantów profesora Domańskiego. Wynika z
nich, że młodzi ludzie podejmujący pracę w wielkich korporacjach mają ambiwalentne
dążenia. Z jednej strony są nastawieni na sukces zawodowy, ale z drugiej pytani o to, co
chcieliby osiągnąć, odpowiadają, że najważniejsze jest bycie autorytetem dla innych.
Na Zachodzie nie ma takiego rozgraniczenia. Tam sukces zawodowy jest potwierdzeniem
użyteczności jednostki w społeczeństwie. I tym przede wszystkim różni się polska klasa
średnia od tych z Zachodu. Brakiem społecznego zapotrzebowania na sukces – dodaje
profesor Domański. – Nie mamy charakterystycznego dla USA czy Wielkiej Brytanii
społeczeństwa hołdującego ideologii sukcesu.
Być może sukces jako przymus społeczny zadomowi się wraz z kolejnymi pokoleniami
wychowywanymi już w gospodarce rynkowej. Może wyścig szczurów obserwowany w
szkołach i firmach od lat 90. zmieni sposób postrzegania tych, którym się udało. Zawiść
ustąpi miejsca podziwowi i ludzie sukcesu staną się dla innych wzorem. Bo w założeniu klasa
średnia to wciąż szansa dla każdego. Jej pryncypialną zasadą jest odrzucenie ograniczeń
wynikających z urodzenia (arystokracja) i otwarcie się na każdego, kto z uporem pnie się po
szczeblach drabiny społecznej.
Dotychczas za sukces zawodowy uznawane było posiadanie własnej firmy (czyli model starej
klasy średniej) albo bezpiecznej roboty na państwowej posadzie. Teraz do urn poszli młodzi
ludzie, którzy mają do zaoferowania na rynku pracy przede wszystkim swoje kwalifikacje.
Młodzi ludzie, którzy – jak dodaje profesor Kolarska-Bobińska – już cieszą się sukcesem
finansowym swoich rodziców i startują nie z M-3 w wielkiej płycie, ale z domku z
ogródkiem.
Na rynek pracy zaczyna wchodzić pokolenie dzieci klasy średniej, która dorabiała się w

latach 90. Czyli tak naprawdę pierwsze pokolenie mające pozycję startową choć trochę
zbliżoną do tej, jaką mają rówieśnicy w społeczeństwach rynkowych na świecie. Wyraźna
obecność tego pokolenia w ostatnich wyborach to sygnał, że chce ono korzystać zarówno z
dorobku rodziców, jak i własnych możliwości, których stworzenia oczekuje od władzy. I w
tej właśnie grupie socjologowie postrzegają główną siłę sprawczą umacniania się klasy
średniej w Polsce.
W powojennej historii Polska miała tylko jedną silną klasę społeczną – robotniczą.
Wykuwaną- przez 30 lat z okładem. Głównie z chłopstwa, które najmniej ucierpiało w czasie
wojny. Propagandowo wyniesiona na piedestał klasa udowodniła swoją siłę w buncie
Solidarności.
Można powiedzieć, że Solidarność była finalnym dowodem na uformowanie się klasy
robotniczej w Polsce. Gdybym obecny zryw wyborczy klasy średniej porównywał do tego
procesu, powiedziałbym, że jesteśmy w latach 70.: Grudzień ’70 na Wybrzeżu, Czerwiec ’76
w Radomiu, pierwsze oznaki, że klasa średnia istnieje i walczy o swoje interesy – mówi
profesor Wasilewski.

Dlaczego powstanie klasy średniej idzie w Polsce jak po grudzie?
Klasa średnia w społeczeństwach zachodnich kształtowała się przez wiele lat. O
przynależności do tej grupy decydują: własność, zamożność i wykonywany zawód. Ważny
też jest styl życia. W Polsce po 1989 roku klasa ta powstawała z dawnego, małego biznesu,
części robotników wykwalifikowanych i części pracowników budżetówki, którzy korzystając
ze zmian, poszli na swoje. Wszyscy musieli zdobyć kapitał i nauczyć się stawiania czoła
wyzwaniom gospodarki rynkowej. Podstawowe zasady, na których opiera się system
rynkowy, to poleganie na sobie i współzawodnictwo. W Polsce mali i średni przedsiębiorcy
przez długie lata niepewnie stąpali, nie mając zaplecza i doświadczenia. Dlatego chętnie
korzystali z państwa i jego zaplecza. Niby na swoim, ale zerkają w stronę administracji. W
drugiej połowie lat 90. okazało się to doskonałym podłożem rozwoju korupcji. W badaniach
dotyczących brania i dawania łapówek najczęściej pojawiali się właśnie przedstawiciele klasy
średniej. Mając firmy, chcieli jak najszybciej załatwiać formalności, omijać przepisy,
dostawać łatwo kontrakty od państwa. Uznawali, że nie przynosi im to ujmy, bo chcą się
rozwijać.

21. Demokracja, społeczeństwo obywatelskie, „trzeci sektor”.

Punktem wyjścia do wszelkich rozważań o społeczeństwie obywatelskim jest samo
realizujący się człowiek, autonomiczny, akceptujący, a także szukający aprobaty u innych.
Bierze on udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i
każdej innej, która rodzi się i rozwija w środowiskach lokalnych. Te z kolei są źródłem tego
rodzaju inicjatyw, nie ograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym.
Odwrotnie jest, gdy państwo nie stwarza ram prawnych dla tego rodzaju działalności.

W środowiskach lokalnych społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane jako porozumienie
wspólnotowe wolnych i równych obywateli, którzy swoją jedność zawdzięczają między
innymi uzgodnionemu wcześniej postępowaniu. Tego rodzaju consensus opiera się o
następujące zasady państwa demokratycznego:
1. Potrzeby ludzkie zaspokajane są przez podział pracy, wolny rynek, wzrost konsumpcji.
Produkuje się pewne dobra, by zaspokajać potrzeby będąc samemu uzależnionym od efektów
pracy innych osób.
2. Poszczególni członkowie społeczeństwa obywatelskiego są * właścicielami * zdolności i
tego, co uzyskają przy zastosowaniu swych zdolności. W punkcie wyjścia ( startu ) jednostki

są równouprawnione. To znaczy korzystają one z równych szans i możliwości
indywidualnego rozwoju.
3. Jednostki realizują dobrowolnie cele na własny koszt. Podejmują decyzje samodzielnie,
czynią to przestrzegając jednak pewnych reguł gry reguł gry rynkowej. Reguły te nie są
jednakowe dla wszystkich. Ich funkcją główną, ale nie jedyną jest zawsze ochrona prywatnej
własności i indywidualnych dóbr.

Społeczeństwo obywatelskie realizuje więc to wszystko, co nie jest zabronione przez prawo i
akceptowane zasady moralne. Na dodatek zabrania się w nim jak najmniej. To co dozwolone,
jednostki mogą robić jak chcą. To pozwala z kolei zwiększyć możliwości wyborów i
rozwiązań, które zarówno dla społeczeństwa obywatelskiego i dla jednostki są najbardziej
efektywne i opłacalne.

Społeczeństwo obywatelskie w Polsce
W Polsce ukształtował się układ typu autorytarnego, w którym wszelkie dziedziny życia
podporządkowane były państwu.
Tak było w zasadzie od 1945 roku, chociaż ten autorytaryzm nie był ani pełny, ani
całościowy, ani konsekwentny. Ze względu, na przykład, na specyficzną rolę Kościoła,
opozycji, którym dano margines swobody, to zmniejszono ich zależności od państwa i PZPR.
Tworzyło to podstawy dla tworzenia społeczeństwa obywatelskiego, którego symbolem w
latach osiemdziesiątych była Solidarność.

Ruch Solidarności odegrał historyczną rolę w stopniowym przekształcaniu Polski w
społeczeństwo obywatelskie. To znaczy takie, w którym państwo zostało pozbawione
dominującego wpływu na życie pojedynczego obywatela i społeczności lokalnych. Znalazło
to odbicie w zmianach Konstytucji, bowiem w grudniu 1989 roku wprowadzono do niej
pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, bez bliższego jednak wyjaśnienia, co ten termin
oznacza. Wprowadzenie społeczeństwa obywatelskiego do konstytucji miało doprowadzić do
pozapaństwowej infrastruktury społecznej, umożliwiającej zarówno artykulację różnorodnych
interesów grupowych, jak i komunikację pomiędzy poszczególnymi grupami i władzą.
Zbiorowa aktywność społeczna miała w tym przypadku polegać na organizowaniu się i
wspólnym działaniu osób o podobnych interesach, na kształtowaniu się swoistego * rynku
interesów * grupowych, obejmujących przede wszystkim partie polityczne, związki
zawodowe oraz różnorodne organizacje pozarządowe, w tym nieformalne ruchy społeczne.

Tymczasem po niezbyt wysokiej fali ożywienia społecznego, związanego bezpośrednio z
przejmowaniem władzy przez Solidarność ( Komitety Obywatelskie ), Polska stała się
miejscem zjawisk negatywnych z punktu widzenia zakładanej demokratyzacji systemu.
Nastąpiło szerokie wycofywanie się grup społeczeństwa z życia publicznego i polityki. W
opracowaniach socjologicznych wyraźnie w tym okresie jest formułowana teza o pogłębianiu
się apatii społecznej. Pisze się tam o braku indywidualnej i zbiorowej aktywności społecznej,
rozumianej jako wchodzące poza ramy bezpośredniej realizacji interesów małej grupy
( rodziny, grupy przyjaciół itp )
Bierność polityczna i społeczna hamuje mechanizmy artykułowania się realnych interesów
grupowych. Nie tworzą wtedy instytucje społeczeństwa obywatelskiego.

Od 1989 roku pojawia się wyraźniej konflikt interesów. Intensywność tego konfliktu wzrasta
w miarę rozwoju procesów przechodzenia do gospodarki rynkowej. Główną przyczynę tego
stanu rzeczy należy upatrywać w tym, że interesy najsilniejszych grup społecznych
( robotnicy wielkoprzemysłowi, rolnicy indywidualni, pracownicy sfery budżetowej, część

prywatnego rzemiosła ) są zagrożone. Wzrost swobód obywatelskich sprzyja zaś artykulacji
roszczeń wywołanych blokadą możliwości interesów ekonomicznych. Stąd widoczne
poszukiwania przez te grupy ( NSZZ Solidarność, ZZR Samoobrona ) bardziej radykalnych
kanałów artykulacji swych interesów i wywierania presji na elity polityczne.
Trzeci sektor
Trzeci sektor to nazwa, której używa się wobec ogółu organizacji pozarządowych. Określenie
to, przeniesione z języka angielskiego, nawiązuje do podziału dzielącego aktywność
społeczno-gospodarczą nowoczesnych państw demokratycznych na trzy sektory. Według tej
typologii pierwszy sektor to administracja publiczna, określana też niekiedy jako sektor
państwowy. Drugi sektor to sfera biznesu, czyli wszelkie instytucje i organizacje, których
działalność jest nastawiona na zysk, nazywany też sektorem prywatnym. Trzeci sektor to ogół
prywatnych organizacji, działających społecznie i nie dla zysku, czyli organizacje
pozarządowe.

Inna nazwa stosowana wobec tych organizacji to organizacje społeczne lub organizacje
użyteczności publicznej . Te sformułowania podkreślają, że aktywność tych organizacji jest
najwyraźniejsza w dziedzinie ochrony zdrowia, szeroko rozumianej pomocy społecznej, akcji
charytatywnych i edukacji, czyli krótko mówiąc w działaniu dla dobra publicznego. Ustawa o
działalności pożytku publicznego i wolontariacie z 2003 roku wprowadziła pojęcie
organizacji pożytku publicznego w odniesieniu do organizacji, które prowadzą działalność
społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych określonych w tej ustawie. W Polsce
podstawowymi formami prawnymi prowadzenia działalności społecznej są stowarzyszenia i
fundacje.

22. Problemy społeczne- bezrobocie, ubóstwo, marginalizacja,
patologie społeczne.
23. Pluralizm współczesnego społeczeństwa polskiego.
24. Etapy realizacji badania socjologicznego.

(Klaudia Maria Pydo)

25. Operacjonalizacja problemu badawczego.

Problem badawczy:
to bodziec intelektualny wymagający reakcji w postaci badań naukowych. Problemy, które
można zbadać są empirycznie dostępne, jasne i konkretne. Formułując problem naukowcy
poświęcają wiele uwagi jednostką analizy.
Operacjonalizacja :
Jest to proces tworzenia definicji operacyjnych czy inaczej określania dokładnych procedur
pomiaru wartości zmiennej. Operacjonalizacji polega na stworzeniu konkretnych procedur
badawczych (operacji), które pozwolą na dokonanie empirycznych obserwacji. Uściślając
należy wybrać techniki pomiaru.
Zakres zmienności:
Operacjonalizując pojęcie badacz musi zdawać sobie sprawę jaki zakres zmienności go
interesuje. Nie musi mierzyć całego zakresu zmienności w każdym przypadku. Bierzę się pod
uwagę to co jest potrzebne ze względu na cel swoich badań.

26. Eksperyment w naukach społecznych.

Eksperyment klasyczny: najczęściej stosowany rodzaj eksperymentów w naukach
przyrodniczych i społecznych. Składa się z trzech par składowych:

1. Zmiennych niezależnych i zależnych.

2. Pretest i posttest. (pomiar początkowy i pomiar końcowy)

3. Z grupy eksperymentalnej i kontrolnej.

Klasyczny plan eksperymentalny :

Grupa: pomiar początkowy pomiar końcowy różnica
Eksperymentalna R O

1 ------------------------------------------- 

X--------------------O

- O

= d

Kontrolna R O

3 ----------------------------------------------------------------------------------

O

- O

= d

Eksperyment podwójnie ślepy : jest to schemat eksperymentalny w którym badani i
eksperymentatorzy nie wiedzą, która grupa jest grupą eksperymentalną a która kontrolną.

Podstawową wadą eksperymentu jest jego sztuczność czyli to co ma miejsce w
eksperymencie, nie musi odzwierciedlać tego, co istnieje poza eksperymentem. Zaletą jest
względna łatwość prowadzenia badań oraz izolacja zmiennej. Niezależnej co wpływa na
wnioski przyczynowe.

27. Podstawowe rodzaje prób stosowanych w socjologii. Typy
doboru próby.

Próba jest to podzbiór danych pochodzący z populacji będący podstawą uogólnień na całą
populację.
Rodzaje próby:

1. Próba nieprobalistyczna- jest metodą doboru próby, w której nie ma możliwości

określenia prawdopodobieństwa włącznie określonego elementu do próby.

2. Próba probalistyczna- jest to próba dla której możemy określić prawdopodobieństwo,

z jakim każda jednostka może znaleźć się w próbie. Dzięki temu gwarantuje się, że
wyniki otrzymane na podstawie badania różnych prób pochodzących z tej samej
populacji nie będą się różniły od wartości parametrów populacji o więcej niż
określoną wielkość.

Metody nieprobalistyczne

1. DOBÓR PRÓBY OPARTY NA DOSTĘPNOŚCI BADANYCH:

np. zatrzymywanie ludzi na ulicy
-brak kontroli nad reprezentatywnością próby
-może być stosowany jedynie, gdy np. badacz chce zbadać cechy osób przez dane miejsce o
określonych porach
-należy zachować ostrożność przy uogólnianiu i uczulić odbiorców wyników na ryzyko
związane z tą metodą
-przydatna np. w pilotażu kwestionariusza

2. DOBÓR CELOWY/ARBITRALNY

-dobór na podstawie własnej wiedzy o badanej populacji oraz celach badania

-przydatny do pilotażu ( dobrać jak najróżniejszych respondentów, by sprawdzić szerokie
zastosowanie pytań)
-do badania przypadków odbiegających od normy

3. METODA KULI ŚNIEŻNEJ

-gdy trudno jest odszukać członków jakiejś specyficznej populacji, np. bezdomni, nielegalni
imigranci
-badacz zbiera dane o kilku członkach danej populacji, których da się odszukać, a następnie
prosi te osoby o dostarczenie informacji potrzebnych do odszukania innych członków tej
populacji, których akurat znają
-reprezentatywność jest wątpliwa, więc wykorzystuje się ja do celów eksploracyjnych

Dobór probabilistyczny :

4. DOBÓR KWOTOWY

-uwzględnia kwestię reprezentatywności
-wychodzi się od macierzy rozkład płci, wieku, dochodu…/→ dla pobrania ogólnokrajowej
próby kwotowej badaczowi może być potrzebna wiedza o tym, jaki procent ludności kraju
stanowią ludzie o określonych cechach

Typy dobory:

1. PROSTY DOBÓR LOSOWY:

Badacz numeruje wszystkie elementy listy, następnie korzystając z tablic liczb losowych
wybiera elementy do próby.
Rzadko stosuję się tę metodę w praktyce.

2. DOBÓR SYSTEMATYCZNY:

Konieczna jest lista elementów. Interwał N/n
Do próby losowany jest co n-ty element z listy, przy czym pierwszy element jest
wylosowany → tak powstaje próba systematyczna z losowym punktem startowym.
Interwał losowania to standardowa odległość między elementami dobieranymi do próby;
proporcja losowania to stosunek liczby elementów wylosowany do liczebności całej
populacji.
Istnieje ryzyko obciążeń próby, jeśli układ elementów jest ułożona tak, że jakiś cykliczny
wzór się powtarza zgodnie z interwałem losowania.

3. DOBÓR WARSTWOWY

Jest metodą pozwalającą na zwiększenie reprezentatywności poprzez obniżenie możliwego
błędu z próby.
Najpierw należy uporządkować populację wg ważnych dla nas cech w homogeniczne
podzbiory, które między sobą są heterogeniczne (warstwowanie), a potem wylosować
odpowiednią liczbę elementów każdego z nich.
Dwie metody tego doboru:
1) sortuje się elementy populacji na grupy wyodrębnione ze względu na zastosowane zmienne
stratyfikacyjne;
2) pogrupowanie populacji jak poprzednio, a następnie połączenie tych grup w jedną listę i
zastosowanie np. doboru syst.
W pewnych sytuacjach dobór systematyczny, jest trafniejszy, niż prosty; ma to miejsce
wtedy, gdy występuje ukryty układ warstwowy listy, np. lista studentów ułożona wg roku
studiów.

28. Rodzaje, zalety i ograniczenia badań sondażowych.

Badania sondażowe. Są najlepszą metodą do zbierania oryginalnych danych w dużych
populacjach, w których jest niemożliwa obserwacja bezpośrednia. Stosowane są do celów
opisowych, wyjaśniających i eksploracyjnych. Są one stosowane głównie w takich projektach
badawczych, w których jednostki analizy są pojedynczy ludzie. Może też być użyta także w
przypadku analizy grupy, ale i tak musimy mieć jakiś pojedynczych respondentów.
Metody badań sondażowych:

e. Sondaże telefoniczne– oszczędzamy tu czas i pieniądze, jest tu większa

anonimowość, odpowiedzi respondenta mogą być bardziej szczere, badanie
może być nagle przerwane.

f. Sondaże telefoniczne wspomagane komputerowo – respondent jest losowo

wybierany i to komputer do niego wybiera numer, badacz ma pytania
wyświetlane na monitorze i wpisuje tam odpowiedzi, które udziela respondent,
potem kolejne mu się wyświetla itd. W tej metodzie dane są automatycznie
przygotowywane do analizy, badacz uzyskuje w ten sposób szybszy wgląd w
wyniki.

Inne metody wpierane komputerowo:
-wywiad osobisty wspomagany komputerowo
-ankieta samodzielnie wypełniana przez respondenta wspomagana komputerowo
-skomputeryzowany kwestionariusz do samodzielnego wypełniania przez respondenta

1. Wywiady bezpośrednie- czasami tracimy czas na dojazd do respondenta, narażeni

jesteśmy tutaj na odmowę lub na jakieś niebezpieczeństwa związane z kontaktem z
ludźmi o różnej reputacji. Respondenci tutaj nie przeskoczą nam do kolejnego pytania,
jak to ma miejsce w kwestionariuszach. Są bardzo efektywne przy tematach bardziej
skomplikowanych. Mamy tutaj możliwość poczynienia większych obserwacji,
możemy odnotować różne inne elementy będące ważnym czynnikiem w badaniach.
Wywiad możemy prowadzić według tego jak sobie go zaplanowaliśmy lub też
możemy nie kierować się planem, a kolejnością zadawania pytań. Kontrolujemy
sytuację, brak anonimowości.

2. Kwestionariusze – są tanim i szybkim sposobem zbierania danych. Można za pomocą

kwestionariusza tanio przeprowadzić sondaż ogólnokrajowy, natomiast sondaż
ogólnokrajowy realizowany za pomocą wywiadów kosztuje znacznie więcej.
Respondenci chętniej odpowiadają na kontrowersyjne pytania niż w przypadku innych
metod.

3. Sondaż pocztowy – niski koszt, obniżenie błędu stronniczości, większa anonimowość,

udzielanie przemyślanych odpowiedzi, wymaga prostych pytań, utrata kontroli nad
tym kto udziela odpowiedzi, niski odsetek odpowiedzi.

29. Zasady formułowania pytań kwestionariuszowych oraz
budowania kwestionariusza wywiadu.

RODZAJE PYTAŃ:

•

PYTANIA O FAKTY dotyczą wydarzeń spoza świadomości badanych, choć ich
poznanie dokonuje się poprzez świadomość. Pojawia się problem tzw. prawdy
materialnej czyli zgodności wypowiedzi z rzeczywistym stanem rzeczy np. czy jest
pan studentem?

•

PYTANIA O OCENY FAKTÓW I WYDARZEŃ nieważne jest czy spostrzeżone
fakty są zgodne z rzeczywistym ich przebiegiem ale tzw. prawda psychologiczna,
czyli zgodność udzielonej odpowiedzi z rzeczywistą oceną przez badaną osobę

problemów, których dotyczy pytanie np. czy pan X zasługuje pana zdaniem na
nagrodę?

•

PYTANIA O OPINIE, POSTULATY I WNIOSKI na pozór podobne do pytań o
oceny. Postulaty wynikają na ogół logicznie z ocen, są często z nimi nierozłączne. Nie
zawsze jednak tak jest, gdyż poszczególne osoby mogą mieć inny pogląd na sprawę
np. jak należy ukarać kierowcę który na przejściu potrącił pieszego?

•

PYTANIA ROZSTRZYGNIĘCIA zaczynają się zazwyczaj od słowa „czy” i mają na
celu rozstrzygnięcie, czy dane zjawisko miało miejsce. Ma postać zamkniętą logicznie
tzn. można na nie udzielić w sposób sensowny logicznie tylko jednej odpowiedzi.
Odpowiedź pochodzi ze skończonego i logicznego zbioru odpowiedzi np. czy
ukończył pan studia (tak/nie)

•

PYTANIA DOPEŁNIENIA zaczynają się najczęściej od słowa „który” i żądają
wyboru jednej lub kilku odpowiedzi spośród wielu logicznie możliwych. Można w
nich wyróżnić żądanie wyboru tzn. ile odpowiedzi rozmówca ma wymienić oraz
roszczenie zupełności tzn. czy wymienić wszystkie prawdziwe odpowiedzi na pytanie
czy tylko niektóre z nich. Istnieją dwie formy pytania dopełnienia 1) sytuacja gdy na
określone pytanie istnieje tylko jeden logicznie możliwy ciąg odpowiedzi nawet jeśli
ilość sensownych odp. Jest duża. Jest to tzw. pytanie dopełnienia zamknięte logicznie
np. jakie filmy oglądał pan w ciągu ostatniego roku? 2) pytania o kilku logicznie
różnych zbiorach alternatywnych odpowiedzi, gdzie rozmówcy mogą udzielać bardzo
rozbieżnych odpowiedzi i będą to odpowiedzi sensowne. Są to tzw. pytania
dopełnienia otwarte logicznie np. jak ocenia pan ten spektakl teatralny?

•

PYTANIA OTWARTE to takie, które nie zawierają kafeterii, czyli nie mają żadnych
propozycji odpowiedzi. Najczęściej stosowane są w sytuacji 1)gdy nie jest znana lista
alternatyw na dane pytanie 2)gdy ze względu na cel badań ważne jest dosłowne
brzmienie odpowiedzi, wtedy pytanie traktowane jest jako bodziec, a odpowiedź to
reakcja na owy bodziec 3)gdy chcemy sprawdzić czy rozmówcy posiadają
jakąkolwiek wiedzę na dany temat i istnieje obawa że zamieszczenie kafeterii będzie
sugerujące. Zaletą tych pytań jest to, że możemy uzyskać pełniejsze, swobodniejsze
odpowiedzi. Wadami są jednak to, że odpowiedzi są nieraz bardzo rozproszone
tematycznie, uzyskuje się sporo odpowiedzi „nie na temat”, często rozmówca
zostawia pytania otwarte bez odpowiedzi a analiza zebranych wyników jest bardzo
pracochłonna

•

PYTANIA ZAMKNIĘTE to pytanie na które respondent odpowiada wybierając jedną
lub więcej z zamieszczonych pod pytaniem odpowiedzi. Ich poprawność i przydatność
zależy od stworzenia odpowiedniej kafeterii. Kafeteria musi być poprawna logicznie,
powinna spełniać wymóg rozłączności, wyczerpywalności oraz możliwie największej
jednorodności wewnętrznej poszczególnych odpowiedzi. Zaleca się nie przekraczanie
7-10 odpowiedzi. Kafeteria jest zwykle sugerująca, ale często pomaga respondentowi
na zorientowanie się o jaki zbiór odpowiedzi nam chodzi, co zmniejsza ilość
odpowiedzi nie na temat. Poprawność kafeterii może być analizowana na 3
płaszczyznach: logicznej czyli kwestia rozłączności poszczególnych odpowiedzi;
merytorycznej czyli dostosowanie kategorii odpowiedzi do zbioru odpowiedzi oraz
teoretycznej czyli dostosowanie jej do problemów i hipotez badawczych. Podział
pytań zamkniętych:

1. PYTNIA W FORMIE ALTENATYWY czyli wybór spośród dwóch

możliwych odpowiedzi np. tak/nie. W rzeczywistości istnieje jeszcze
możliwość udzielenia odpowiedzi nie wiem. Jest to najprostsza i jednoznaczna
forma pytań o fakty

2. PYTANIA W FORMIE DYZJUNKCJI czyli szczególny rodzaj alternatywy.

Możliwy jest wybór jednej spośród wielu możliwych odpowiedzi. Istnieją
dwie formy dyzjunkcji: naturalna czyli taka gdy spośród wielu odpowiedzi
tylko jedna jest logicznie możliwa np.. pytanie o wiek oraz sztuczna która jest
stosowana po to, aby wymusić na respondencie jednoznaczną odpowiedź.

3. PYTANIA W FORMIE KONIUNKCJI czyli takie, gdzie respondent może

wybrać więcej niż jedną odpowiedź z dostępnej kafeterii. Ważne są 4 formy
roszczeń 1) maksymalne roszczenie zupełności czyli wybranie wszystkich
odpowiedzi dotyczących respondenta 2) minimalne roszczenie zupełności czyli
wybór przynajmniej jednej odpowiedzi dotyczącej respondenta 3) ograniczone
roszczenie zupełności czyli żądanie aby respondent wybrał kilka odpowiedzi,
zazwyczaj 2-3 4)nieokreślone roszczenie zupełności czyli sytuacja, gdy nie
zawarto informacji o ilości odpowiedzi

4. RANGOWANIE czyli ponumerowanie odpowiedzi przez respondenta według

podanego kryterium. Może być przechodnie gdy respondent nie może wybrać
tej samej liczby dla dwóch odpowiedzi oraz nieprzechodnie kiedy respondent
może przypisać tę samą liczbę/rangę kilku kategoriom odpowiedzi. Przy
stosowaniu rangowania pamiętać należy o kilku rzeczach: ilość rangowanych
cech nie może być zbyt duża (w przechodnim 5-6, nieprzechodnim może być
pow. 10) ; należy jednoznacznie podać kryteria oceny danych cech oraz
przedstawiona kafeteria musi tworzyć wyraźne kontinuum czyli powinna
nadawać się do rangowania

5. PYTANIA W POSTACI SKALI to takie, gdzie kafeteria ma postać

kilkupunktowej skali szacunkowej. Ilość pozycji na skali to zazwyczaj 4-7.
skala przedstawia szereg niezależnych od siebie, choć powiązanych
tematycznie pytań. Ważne jest uszeregowanie w skali niższości i wyższości.

6. PYTANIA PÓŁOTWARTE zawierają kilka kategorii odpowiedzi a

dodatkowo respondent może udzielić na nie odpowiedzi innej. Pozwalają one
na wychwycenie odpowiedzi najbardziej interesujących badacza oraz
zmniejszają prawdopodobieństwo zostawienia pytania bez odpowiedzi.
Jednocześnie pozwalają respondentowi możliwość wpisania własnej
odpowiedzi, która nie została uwzględniona w kafeterii.

•

PYTANIA BEZPOŚREDNIE którego celem jest otrzymanie konkretnej interesującej
odpowiedzi np. ile pan ma lat

•

PYTANIA POŚREDNIE czyli takie gdy odpowiedź na to pytanie jest traktowana jako
wskaźnik cech lub zjawisk niezwiązanych bezpośrednio z pytaniem np. gdy znamy
wiek respondenta ale pytamy go o to aby sprawdzić czy mówi prawdę. Pytania te
zadawane są w 4 sytuacjach 1) gdy pytamy o sprawy drażliwe bądź osobiste i pytanie
wprost może wywołać reakcje negatywne rozmówcy bądź nieudzielanie na nie
odpowiedzi 2) jeżeli sprawa o która pytamy jest ściśle związana z wzorcami i ocena
otoczenia i istnieje przypuszczenie że rozmówca będzie chciał być w zgodzie z owymi
wzorcami 3) gdy istnieje przypuszczenie że rozmówca i badacz używają tych samych
słów w innym znaczeniu 4)gdy zjawiska i problemy które nas interesują nie mogą być
rozmówcy w pełni znane.

•

Inne rodzaje pytań to PYTANIA HISTRYJKI/BODŹCE, PYTANIA FILTRUJĄCE
mające na celu rozstrzygnięcie czy zadawanie kolejnych pytań jest sensowne;
PYTANIA WYKLUCZAJĄCE SIĘ czyli takie które mogą być zadawane tylko
alternatywnie; PYTANIA SPRAWDZAJĄCE ukazujące błędy w kwestionariuszu
oraz PYTANIA METRYCZKOWE.

ZASADY BUDOWY KWESTIONARIUSZA

•

Czynniki istotne przy formułowaniu kwestionariusza

temat badania tzn. co, jakie zjawiska będą przedmiotem badania,

cel badania tzn. wyjaśnienie po co chcemy badać dane zjawisko, co chcemy
osiągnąć,

zakres badania



populacja



określenie geograficznego zakresu badań (zawiera się w populacji)



sposób doboru próby badawczej

forma pomiaru tzn. w jaki sposób będziemy mierzyć poziom badanych zjawisk
(skala, mierniki)itp.).

hipotezy, które poddajemy weryfikacji.

•

Kwestionariusz ankiety, kwestionariusz wywiadu to narzędzie badawcze. Składa się z:

wstępu



tematu badania



informacji o instytucji prowadzącej badania



wyjaśnienia celu badania dla respondenta



zachęty do wypełnienia kwestionariusza (dot. tylko ankiety) i
udzielania wyczerpujących i prawdziwych odpowiedzi



pytania rekrutacyjne (opcjonalnie)



instrukcja wypełniania kwestionariusza

poszczególnych pytań

metryczka

WSKAZÓWKI DO BUDOWANIA KWESTIONARIUSZA
•

Formuła aranżacyjna musi być krótka i treściwa; jeśli wcześniej był wysłany list

zapowiedni, to regułą musi się do niego odwołać;
•

Ważna jest kolejność zadawania pytań – pierwsze pytanie musi korespondować z

formułą aranżacyjną;
•

Blok pytań nie może zawierać więcej niż 6 pytań;

•

Blok tematyczny zaczyna się od pytań ogólnych, potem przechodzi się do pytań

szczegółowych;
•

Pytania początkowe są pytaniami trudniejszymi – wymagają więcej wysiłku; na końcu

wywiadu umieszcza się pytania łatwe;

30. Analiza danych urzędowych.

ILOŚCIOWA I JAKOŚCIOWA ANALIZA TREŚCI
•

Ilościowa analiza treści: kładzie nacisk na częstotliwość z jaką wybrane symbole

występują; częstość z jaką dane symbole są przedstawiane: pochlebnie, obojętnie,
negatywnie; intensywność, z jaką te symbole występują; przeprowadza się ją na dużych
próbach wybranych losowo; uniwersum jest duże, badacz interesuje się treścią, budową
przekazu, a nie jej przesłaniem; stosuje się sformalizowane kategorie; bada się raczej proste
tematy; stosuje się metody statystyczne.
•

Jakościowa analiza treści: służy przede wszystkim badaniu intencji nadawcy danej

treści; analizuje się kategorie występujące często, ale także zajmuje się analizą treści
pomijanych; przeprowadza się na małych, niekompletnych próbach; uniwersum pokrywa się z

korpusem badania; analizuje przejawy treści jej głębszą warstwę; stosuje mało
sformalizowane kategorie; bada tematy bardzo złożone; rzadko stosuje się metody
statystyczne.
.
W ANALIZIE ZAWARTOŚCI WYRÓŻNIA SIĘ TRZY GŁÓWNE FAZY:
1.

analiza wstępna

wykorzystanie materiału poddawanego badaniu

opracowanie wyników zawierające także interpretację i wnioskowanie

Dokumenty można podzielić na pierwotne i wtórne. Jeśli zarejestrowane w nich fakty są
efektem bezpośredniej obserwacji albo efektem uczestnictwa w wydarzeniu, mamy do
czynienia z pierwotnymi. Należą do nich przykładowo protokoły policyjne itp. Dokumenty
wtórne powstają na podstawie analizy pierwotnych.

Dane urzędowe rejestrowane w dokumentach uchodzą za pewne, istniejące obiektywnie,
niezależnie od instytucji je sporządzającej i rejestrowanych obiektów. Zachorowalność na
określone choroby, struktura ludności pod względem wieku i płci, wskaźniki bezrobocia,
notowania w operacjach finansowych. Część danych służy odnotowaniu stanów
subiektywnych w badanej populacji. Można więc rejestrować preferencje polityczne, stosunek
do wiary i obrzędowości, ocenę funkcjonowania jakiejś instytucji.

Przy analizie dokumentów należy brać także możliwość istnienia treści przemilczanych. Np.
w kwestionariuszu ankiety, jak i w odpowiedziach na nią pewne istotne dla naszego problemu
sprawy mogą się w ogóle nie pojawić.

Dystans pomiędzy badaczem a danymi urzędowymi wynika z odległości czasowej,
odmiennego usytuowania kulturowego i społecznego badacza w stosunku do ośrodka
wytwarzającego dokumenty. Niekiedy wykorzystuje tę odmienność do zdyskredytowania
badanych dokumentów i odmówienia im wartości. U podstaw leży założenie, że w opinii
środowiska społecznego, które wytwarzało dane urzędowe, pewne zjawiska mogły być nie
dostrzegane lub nie doceniane.

Wiarygodność dokumentów urzędowych

Wiarygodność kryje w sobie dwa aspekty:
1. Rozpatrując pierwszy aspekt bierzemy po uwagę, czy dotychczas wydane lub
sporządzone przez danego autora okazały się wiarygodne.
2. Przy drugim aspekcie stawiamy sobie pytanie, czy autor znał faktyczny stan
opisywanego przez siebie odcinka rzeczywistości, czy chciał i czy mógł przedstawić swoją
wiedzę w rzetelny sposób. Bierzemy tu pod uwagę jego kompetencje, możliwości techniczne,
miejsce w strukturze, w skład której wchodzi.

Np. akta stanu cywilnego z reguły zawierają niepodważalne dane.
Są też instytucje, które produkują fałszywe lub mało wiarygodne dane, albo nimi operują.
Urząd skarbowy ma mnóstwo danych o stanie majątkowym obywateli, ale w tym natłoku
danych jest wiele takich, które zostały sporządzone z zamiarem wprowadzenia tej instytucji w
błąd.

Dane urzędowe mogą być sporządzane w dwojakim celu. Pierwszy z nich odnosi się to sfery
działalności danej instytucji, a jego zadaniem jest opis rzeczywistości zewnętrznej w stosunku
do autora danych. Np. urząd pracy zbiera i opracowuje dane o bezrobociu. Drugi z celów
odnosi się do samej instytucji, jej struktury, dysponowania środkami itp.

Ogólnie, według Antoniego Sułka, wiarygodność danych urzędowych zależy więc od
następujących okoliczności:
- sposobu zbierania informacji; szczególnie od tego, czy opierały się na własnych ustaleniach
oddelegowanych do tego funkcjonariuszy, czy też pochodziły od osób poddawanych
obserwacji;
- czy informujący mieli powód podawać dane zgodne z prawdą, czy też pod presją
wyznawanych wartości albo kierując się własnym interesem, mogli zniekształcać dane,
- czy instytucja zbierająca dane jest zainteresowana do prawdziwego ukazania rzeczywistości,
- czy zarejestrowane fakty są wystarczająco zdefiniowane, tak by można było wykluczyć ich
tendencyjne interpretowanie,
- wreszcie, czy samo gromadzenie danych było sprawdzane, czy zarówno zbierający dane, jak
i ich informatorzy brali pod uwagę możliwość kontroli.

Warto zastanowić się, jak wygląda wiarygodność instytucji, kiedy gromadzi ona i zestawia
dane o sobie samej? Zwykle są to organizacje o hierarchicznej strukturze. Zbieranie
szczegółowych danych rozpoczyna się zwykle od najniższych szczebli. Już na tym poziomie
sprawozdawczość nie ma charakteru ściśle dokumentacyjnego, lecz jest przedmiotem gry,
polegającej na kształtowaniu relacji z „górą” za pomocą selekcji danych.
Bardziej możemy ufać danym, które są niezgodne z interesem instytucji je
wytwarzającej; także tym, które są przeznaczone do użytku wewnętrznego, a nie do
upublicznienia. Oczywiście także dane gromadzone na temat danej instytucji przez
zewnętrzne organa są w pełni konkurencyjne wobec informacji, które rozpowszechnia o sobie
ona sama. Przykładem mogą być dane o poglądach księży na temat kościoła w Polsce; z
jednej strony ogłasza je niezależny badacz, prof. Baniak, z drugiej strony episkopat.
Metodologia badań społecznych przyznaje prymat tym pierwszym.

Błąd pomiaru jest naturalnym składnikiem danych statystycznych i bierze się go pod uwagę w
krytyce danych. Losowy lub systematyczny błąd pomiaru może całkowicie dyskwalifikować
dane osiągnięte na jego podstawie.

W krytyce danych urzędowych punktem wyjścia jest stwierdzenie błędu w wyniku, następnie
wyjaśnienie, jak do niego doszło, na koniec – wyjaśnienie zjawisk i okoliczności, które są
przyczyną fałszywego obrazu rzeczywistości. Odkrycie deformacji danych i jej przyczyn
ujawnia patologie struktur organizacyjnych, włącza w zakres badawczej obserwacji społeczne
realia i pozwala szerzej dostrzec wartości kulturowe. Fałszowanie danych o stanie zdrowia
dzieci, oszustwa podatkowe czy żonglowanie statystyką dotyczącą stanu gospodarki, za
każdym z dowolnie przytoczonych przykładów, kryją się realia kulturowe, interesy
ekonomiczne i społeczne. Samo wykrycie, określenie i analiza tła fałszerstw może dostarczyć
co najmniej równie wartościowych wyników badawczych, jak badania podstawowe,
zmierzające do opisu zjawisk poddanych obróbce statystycznej.

31. Podstawowe etapy opracowania i analizy danych
sondażowych.

SONDAŻ ZWYKŁY
To jedna z bardziej popularnych procedur. Nie jest procedurą typowo socjologiczną. Stosowana była
w spisach powszechnych i demografii. Została na grunt socjologii przeniesiona. W przeszłości
częściej występowała w ekonomii, ekonometrii, naukach rolniczych. Sposoby analizy materiały
czerpała, jeśli chodzi nie o opis statystyczny, lecz treść, nawet z kulturoznawstwa czy prasoznawstwa.
Obecnie pomimo wielu mankamentów ma bardzo szerokie zastosowanie w socjologii. Zaletą tej
procedury jest to, że prowadzona jest na próbach reprezentatywnych, stąd można wyniki uogólniać i
przenosić na populację pamiętając o rygorach wnioskowania statystycznego.
Na ogół wykorzystuje się jako technikę ankietę, rzadziej wywiad. Obciąża więc tę procedurę wszystko
to, co stanowi o mankamentach ankiety. Ostatnio wskazuje się także na problemy związane z ilością
uzyskanych zwrotów. W badaniach europejskich na ogół wynoszą one nie więcej niż 60%. Łamie to
zasadę reprezentatywności, osłabi8a wagę wyników, zmusza do stosowania procedury ważenia.
Zaletą sondaży jest to, że pozwalają stosunkowo tanio, w krótkim czasie uzyskać materiał dotyczący
szerokich zbiorowości. Celem sondaży częściej jest strona praktyczna niż wypełnienie funkcji
poznawczej. Badania mają charakter opisowy, czyli deskryptywny. Są diagnozą. Rzadko przyświeca
im cel weryfikacyjny. Wartość poznawcza sondaży jest niewielka, praktyczna dużo większa.
Sondaże pozwalają uzyskać dane dotyczące cech osobistych badanych obiektów (wiek, płeć, zawód,
itp.), danych środowiskowych (o sąsiadach, o częstościach kontaktów z rodziną, o otoczeniu, o
miejscu pracy, zamieszkaniu itp.), dane behawioralne, czyli o społecznych zachowaniach, o
oddziaływaniach, o rodzajach i sposobach zachowań (np. o sposobach wykorzystania budżetu,
uczestnictwie w kulturze, wyjazdach krajowych i zagranicznych, zachowaniach religijnych), dane
świadomościowe dotyczące wiedzy, opinii, przekonań, poglądów, postaw, woli, motywów działania,
oczekiwań, pragnień, preferencji, a nawet sumienia. Warunkiem prawidłowego pozyskania tych
danych jest to, by sondaż dotyczył przedmioty dobrze rozpoznanego przez respondenta.
Rodzaje zwykłych sondaży ze względu na badanie zbiorowości:

A. Sondaże opinii publicznej – przeprowadzane w Polsce od 1956r., gdy powstał OBOP.

Prowadzone są na losowych próbach całej ludności dorosłej (od 18 roku życia). Obecnie jest
więcej takich ośrodków jak OBOP, np. CBOS.

B. Sondaże ukierunkowane przedmiotowo – np. wyborcze, przedwyborcze, sondaże rynkowe, w

tym obejmujące badania marketingowe. W obu wypadkach jednostką badaną jest osoba.

C. Sondaże przeprowadzane na próbach złożonych z elementów ponadjednostkowych – np.

rodzina, gospodarstwo domowe, gospodarstwo rolne, przedsiębiorstwa itp. Są one
realizowane poza spisami powszechnymi GUS-u.

D. Sondaże ograniczone do pewnych rejonów geograficznych – np. miast, obszarów

przygranicznych itp.

E. Sondaże przeprowadzane na poszczególnych grupach zawodowych czy kategoriach

społecznych – np. emeryci, młodzież.

F. Sondaże obejmujące znaczące zbiory i zbiorowości społeczne – np. gospodynie domowe

(zakupy żywności lub zapasy zimowe), działkowców, weterani wojenni, pionierzy zasiedlania
ziemi, emigranci. Często istnieją trudności z wytyczeniem granic tych zbiorowości, czyli
utworzeniem operatu losowego, co utrudnia przeprowadzenie badań reprezentatywnych.

G. Sondaże obejmujące tzw. głowy rodzin (ale wyniki odnoszą się do całych rodzin).
H. Sondaże przeprowadzane w obrębie grup specjalnych – np. żołnierzy, oficerów, aktywistów

robotniczych, grup etnicznych, grup wyznaniowych, politycznych, petentów z urzędów,
pensjonariuszy, stałych czytelników bibliotecznych.

I. Sondaże przeprowadzane na osobach wyróżniających się pewnym typem zachowań, aspiracji,

planów – np. ludzie sukcesu, ludzie dotknięci wypadkami losowymi, absolwenci uczelni,
pasażerowie linii lotniczych itp.

ETAPY BADAŃ SONDAŻOWYCH

1) Sformułowanie ogólnych celów badań z uwzględnieniem czasu, miejsca, terenu badań,

kosztów. Etap ten obejmuje konceptualizację i operacjonalizację. Nie przeprowadza się w
zasadzie zwiadu badawczego oraz nie zapoznaje wcześniej z badaną populację.

2) Precyzowanie zadań – polega na sformułowaniu problemu badawczego, problemów

szczegółowych, ewentualnie hipotez.

3) Obejmuje dobór próby i wszystkie rozstrzygnięcia z nim związane. Na ogół próby te mają

charakter losowy, gdyż mają to być próby reprezentatywne statystycznie.

4) Budowa narzędzi badawczych – na ogół kwestionariusza ankiety, rzadziej wywiadu.

Doborowi narzędzia towarzyszy wcześniejszy dobór techniki. Przeprowadza się pilotaż tego
narzędzia.

5) Przygotowanie planu analiz statystycznych – plan ten obejmuje zestaw czynników głównych

jak i ubocznych oraz powiązań między czynnikami głównymi i ubocznymi, a głównymi.
Badacz określa jakie rodzaje zmiennych i jakie powiązania między nimi podlegać będą
statystycznemu opracowaniu.

6) Przeprowadzanie badań zasadniczych – obejmuje także przeszkolenie ankieterów,

przygotowanie dla nich instrukcji, czasem przygotowanie instrukcji kodowej dla ankieterów.

7) Analiza danych – rzadko jest to analiza jakościowa. Jest to przede wszystkim analiza

ilościowa, obejmująca niekiedy także analizę treści. Jeśli badacz nie uczynił tego wcześniej
przygotowuje instrukcję kodową.

8) Zakodowanie danych i utworzenie baz danych – dokonanie obliczeń statystycznych,

obejmujących prosty opis statystyczny (rozkłady procentowe), jak również złożone analizy
statystyczne (współczynniki korelacji i inne miary zależności między zmiennymi).

SONDAŻ POGŁĘBIONY
Służy na ogół celom poznawczym. Jest prowadzony dla potrzeb nauki. W ramach tego sondażu
wykorzystuje się na ogół kilka technik badawczych (na ogół dwie – ankietę i wywiad
kwestionariuszowy lub ankietę i obserwację). Wprowadzone zostają dodatkowe elementy do etapów
postępowania badawczego. Pierwsze trzy etapy są identyczne jak poprzednio:

1. Sformułowanie ogólnych celów badań z uwzględnieniem czasu, miejsca, terenu badań,

kosztów. Etap ten obejmuje konceptualizację i operacjonalizację. Nie przeprowadza się w
zasadzie zwiadu badawczego oraz nie zapoznaje wcześniej z badaną populację.

2. Precyzowanie zadań – polega na sformułowaniu problemu badawczego, problemów

szczegółowych, ewentualnie hipotez.

3. Obejmuje dobór próby i wszystkie rozstrzygnięcia z nim związane. Na ogół próby te mają

charakter losowy, gdyż mają to być próby reprezentatywne statystycznie.

4. Zwiad badawczy – dzięki niemu kontrolowana jest przyjęta droga postępowania badawczego

(patrz zwiad przy obserwacji).

5. Dotyczy wzajemnego dostosowania do siebie technik badawczych – decyzji co uzyskamy

dzięki ankiecie, a jakie dane w wywiadzie.

6. Polega na wypróbowaniu, czyli pilotażu wszystkich narzędzi i ich wzajemnym lepszym

dostosowaniu.

7. Przeprowadzenie badań (jak wcześniej).
8. Kodowanie (analogicznie, jak wyżej).
9. Obejmuje analizę danych. Różnica polega na tym, że pojawia się analiza jakościowa. Analiza

statystyczna jest pogłębiona, obejmuje więcej zależności, w większym stopniu badacz
odpowiada na pytanie dlaczego tak jest, a nie tylko jak jest.

ODMIANY SONDAŻY POGŁĘBIONYCH
Badane przez socjologa próby mogą pozostawać w relacji wykluczania, zawierania lub krzyżowania.

a) Wykluczanie – z populacji jest losowana mniejsza próba A (na członkach tej próby

przeprowadza się wywiady traktujące dogłębniej problemy badawcze – np. wywiady
obejmują motywy działania osób), a następnie losuje się niezależną próbę B (na osobach z
niej przeprowadza się ankietę). Żadna z osób należących do populacji nie może być badana
dwukrotnie.

b) Zawieranie (inkluzja) – różnica: próba A stanowi fragment próby B. Prowadzimy na B

badania ankietowe, na A wywiad pogłębiony, lecz włączamy wyniki uzyskane za pomocą
wywiadu do analizy obejmującej wyniki ankiety. Możliwe są tu dwa rozwiązania:

1. Wywiad obejmuje także pytania ankiety;
2. Robimy najpierw ankietę na wszystkich (czyli na B), a następnie wywiady pogłębione z

częścią.

c) Krzyżowy – mamy próbę A, która wchodzi w obręb B. Ale mamy wątpliwości, więc z reszty

populacji losujemy małą próbę C, która rozwiewa wątpliwości, daje jasne wyniki. Polega na
krzyżowaniu obu poprzednich odmian. Polega na tym, że postępuje się jak w przypadku
sondaży, w których występuje zawieranie obu prób, a rozwiewa zaistniałe wątpliwości
dobierając do badań próbę C, jak w schemacie pierwszym (a), na innych jednostkach tej samej
populacji.

32. Jakościowe badania w socjologii – metody i techniki badawcze.

Rola badań jakościowych:
=Służą do ustalania wytycznych do badań ilościowych (badania jakościowe wykonywane
przed badaniem ilościowym).
=Pogłębienie rozumienia i rozwinięcia wyników badań ilościowych (badania jakościowe
wykonywane po badaniach ilościowych).
= Badania jakościowe ujawniają to, czego nie widać w danych ilościowych
=Umożliwiają badanie ‘obiektów’ w złożonym i szczegółowym kontekście, z
uwzględnieniem ich specyfiki i niepowtarzalności, pozwalają zbadać różnorodne aspekty
(niuanse) zjawisk społecznych;
= Ułatwiają badaczom głębsze zrozumienie świata badanych – „oczami podmiotów
badanych”,
=służą poszukiwaniu nowych idei, koncepcji lub hipotez.
= Badanie procesów społecznych –badanie dynamiki życia społecznego w naturalnym
środowisku.
Przykłady zastosowania jakościowych badan terenowych
- Subkultury, style życia
- Społeczności lokalne (wieś, sekta, osiedle)
-Grupy społeczne
-Interakcje w grupie, interakcje między jednostkami (….)
-Więzi społeczne, relacje interpersonalne
-„Światy społeczne” świat kobiet, świat kibiców……
-Różnorodne zdarzenia społeczne: konflikt w zakładzie pracy, proces sądowy, rozwód,
ślub…… w ‘naturalnym’ środowisku społecznym

W

YWIAD

Wywiad swobodny

Wywiad swobodny jest podobny do rozmów codziennych, mających charakter informacyjny
(nie należy tutaj zapominać o tym, że są rozmowy do niczego nieprzydatne, mające jednak
ważną funkcję potwierdzania wspólnych treści społecznych). Jedna osoba pyta, druga
odpowiada.
Wywiad społeczny
Przeprowadzany w obrębie instytucji pomocy społecznej (jest to połączenie obserwacji i
wywiadów różnego rodzaju). Jest on przeprowadzany w celu podjęcia decyzji o skutkach
praktycznych; rodzajem wywiadu społecznego jest tzw. wywiad środowiskowy.

Wywiad antropologiczny
Zbliżony do wywiadu socjologicznego, wymaga kilkakrotnego kontaktu z badanymi. Wywiad
antropologiczny obejmuje szerokie spektrum poszukiwań; jest on silnie ustrukturalizowany,
zbliża się do wywiadu standaryzowanego lub swobodnego ze standaryzowaną listą
informacji.
Wywiad psychologiczny
Najczęściej jest to wywiad kliniczny, do którego respondent sam się zgłasza. Zdobywa się w
nim informacje w celu wykorzystania ich do leczenia. Podejmuje się wiele kontaktów z
badanym. Dotyczy: motywacji, osobowości, rozmaitych zaburzeń.
Wywiad socjologiczny
Jest dobrowolny i jawny. Najczęściej jest wywiadem indywidualnym, jest skoncentrowany na
przeżyciach, opiniach i poglądach respondenta (skupia się na osobistych doświadczeniach).
Jest on również nazywany wywiadem ekspresyjno – biograficznym, jest krótkotrwały. Ważne
jest tutaj wzbudzenie motywacji respondenta do udzielania odpowiedzi szczerych, zgodnych z
prawdą.

Przygotowanie wywiadu swobodnego ustrukturalizowanego

•

Badacz samodzielnie musi przeprowadzić kilka wywiadów

•

Należy dobrać współpracowników, ich szkolenie nie ma charakteru standardowego

•

Badacz jest zaangażowany w badanie od początku do jego końca (badania, a nie
badacza)

DZIAŁAŃ

1) przemyślenie celu wywiadu – w związku z problematyką badań i innymi celami

koncepcji badawczej:

•

celem wywiadu jest zdobycie informacji;

•

wyodrębnia się te pytania problemowe, które mogą być zrealizowane i opisywane
z wykorzystaniem materiału z wywiadu swobodnego;

•

można przeprowadzać badania o charakterze eksploracyjnym;

2) wybór rozmówców, określenie czasu i miejsca wywiadu, określenie warunków w

jakich wywiad powinien być prowadzony

•

wywiad nie powinien być przeprowadzany w obecności osób trzecich;

3) ustalenie wytycznych do prowadzenia wywiadu:

•

w wywiadzie ustrukturalizowanym te wytyczne nazywamy dyspozycjami, w
nieustrukturalizowanym planem wywiadu.

•

dyspozycje to lista informacji, które trzeba zdobyć podczas wywiadu, nie ma ona
nigdy charakteru zamkniętego, informacje mają charakter szczegółowy. Listy te
należy konstruować tak, aby było jasne dla ankietera, że sposób zdobywania
odpowiedzi nie jest z góry określony.

•

Niekiedy obok dyspozycji pokazuje się tzw. wzory pytań, z którego jednak
ankieter nie ma obowiązku korzystać.

33. Teoria funkcjonalistyczna, pojęcie systemu, jego wymogi i
aplikacje.

•

korzenie teoretyczne funkcjonalizmu w socjologii

Spencer
Porównał społeczeństwo do organizmu:
- w społ i org przyrost wielkości oznacza wzrost złożoności i zróżnicowania
- w obydwóch zróżnicowaniu w strukturze towarzyszy zróżnicowanie funkcji

- w org i społ zróżnicowane struktury i funkcje wymagają integracji, zachodzącej przez
wzajemne zależności
- w społ jak i w org można przerwać życie, a części będą żyć jeszcze przez jakiś czas
Funkcjonalizm wymogów – całości organiczne i ponadorganiczne wykazują pewne
powszechne wymogi, które muszą zostać spełnione, by zapewnić tym całościom adaptację do
otoczenia. Te same wymogi istnieją we wszystkich systemach organicznych i
ponadorganicznych

Durkheim
- społeczeństwo jest rozpatrywane jako całość sama w sobie, która nie może być oddzielona
od swych elem składowych – społ jako rzeczywistość sui generis (w swoim własnym rodzaju)
- części systemu spełniają podstawowe funkcje, wymogi lub potrzeby całości
- systemy społ mają potrzeby, które muszą być zaspokojone, jeśli ma się uniknąć stanów
nienormalnych
- nacisk na jedną podstawową potrzebę społ – integrację

Malinowski
Schemat Malinowskiego przeformułowuje dwie istotne idee Spencera:
1) pojęcie poziomów systemu
2)pojęcie wielości i różnorodności potrzeb systemu na każdym poziomie.
Dzięki tym dwóm uzupełnieniom Malinowski uczynił analizę funkcjonalną bardziej
atrakcyjną dla dwudziestowiecznej teorii socjologicznej.
Schemat Malinowskiego przedstawia trzy poziomy systemu: biologiczny, struktury
społecznej i symboliczny. Na każdym poziomie można wyróżnić podstawowe potrzeby czy
wymogi przeżycia, których wypełnienie jest warunkiem zdrowia fizycznego, istnienia
spójności strukturalnej i jedności kulturowej. Ponadto poziomy systemu tworzą hierarchię, u
podstaw której znajdują się systemy biologiczne, po nich urządzenia struktury społecznej, a
na najwyższym poziomie - systemy symboliczne. Malinowski kładł nacisk na to, że sposób
zaspokajania potrzeb na jednym poziomie systemu wyznacza sposoby wypełniania wymogów
na następnych poziomach w hierarchii. W gruncie rzeczy uważał, że każdy poziom systemu
cechuje się własnymi, odrębnymi wymogami i procesami zaspokajającymi te potrzeby.
Wymogi (potrzeby) poziomów systemu:
Poziom kulturowy (symboliczny) systemu:
1. wymogi systemu symboli dostarczających informacji niezbędnej do przystosowania się do
środowiska,
2. wymogi systemu symboli dostarczających poczucia kontroli nad ludzkim losem i
zdarzeniami przypadkowymi,
3. wymogi systemu symboli dostarczających członkom społeczeństwa poczucia wspólnego
rytmu w życiu i codziennych czynnościach
Poziom struktury (instrumentalny) systemu:
1)

wymóg produkcji i dystrybucji dóbr konsumpcyjnych

wymóg społecznej kontroli i regulacji zachowań

wymóg kształcenia ludzi w kwestiach tradycji i umiejętności,

wymogi organizacji i egzekwowania stosunków władzy

•

T. Parsons

koncepcja systemu społecznego
system społ – konstrukt teoretyczny, układ interakcji, które opierają się na określonych
wzorach i rolach społ; teoria koncentrująca się głównie na strukturze społecznej jako na

systemie oraz na wyjaśnianiu funkcji poszczególnych elementów społecznych w utrzymaniu
całego globalnego ładu w stanie równowagi i zapewnieniu mu ciągłości. To teoria czynników
i elementów rzeczywistości społecznych stanowiący podstawę wszelkich działań i czynów
jednostek lub zbiorowości w znacznej mierze uwikłanych w społeczne środowisko. Widzi
społeczeństwo jako system, zbiór strukturalnie powiązanych i współzależnych części
funkcjonujących harmonijnie w celu utrzymania stabilizacji. W jego opinii owymi
elementami strukturalnymi są podstawowe instytucje społeczne istniejące we wszystkich
społeczeństwach. Z tej perspektywy wszystkie społeczeństwa mają podobne problemy. Każde
musi zapewnić sobie bezpieczeństwo i określić w jaki sposób rozdzieli i wykorzysta władzę,
ta funkcja jest jądrem polityki instytucji politycznej.

działania społeczne
Parsons uznał, że działanie społeczne z definicji celowe, ma subiektywne znaczenie i
motywację. Nie można go utożsamiać z zachowaniem, jest bowiem interakcją społeczną,
której przebieg wyznaczają nie tylko nastawienia jednostki lecz także oczekiwania innych i
społeczny system normatywny.

Na działanie woluntarystyczne składają się następujące elementy podstawowe:

podmiot jest rozumiany jako indywidualna osoba

podmioty są traktowane jako osoby dążące do celu

podmioty dysponują alternatywnymi środkami do osiągnięcia celów

podmioty stoją wobec rozmaitości warunków sytuacyjnych, takich jak własna

konstrukcja biologiczna i genetyczna, jak też i różnorodne naciski środowiskowe, które
wpływają na wybór celów i środków
5.

podmioty powodowane są wartościami, normami i innymi ideałami w tym sensie, że

idee te wpływają na to, co traktowane jest jako cel, oraz na to, jakie środki zostaną wybrane
do jego osiągnięcia
6.

działanie jest dziełem podmiotów podejmujących subiektywne decyzje dotyczące

środków prowadzących do osiągnięcia celów. Wszystkie te decyzje podlegają ograniczającym
naciskom za strony idei oraz warunkom sytuacyjnym.

imperatywizm funkcjonalny
Na imperatywizm funkcjonalny składają się 4 rodzaje problemów: w skrócie AGIL
1)

adaptacja (Adaptation) – związana z problemem zapewnienia ze strony środowiska

wystarczających środków ułatwiających systemowi funkcjonowanie
2)

osiąganie celów (Goal attainment) – odnosi się do ustalania priorytetowych celów

systemu oraz mobilizowania środków, jakimi dysponuje system dla ich osiągania
3)

integracja (Integration) – oznacza problem koordynacji i utrzymywania właściwych

wzajemnych stosunków pomiędzy elementami systemu
4)

kultywowanie wzorów (Latent pattern maintenance) – obejmuje dwa zagadnienia:

utrzymanie wzorów oraz kontrolowanie napięć wewnętrznych.

Parsons uważał, że system społeczny musi realizować te cztery podstawowe funkcje.

kontrola i zmiana społeczna

Każdy system działania jest podsystemem szerszego, całościowego systemu działania.
Parsons badał wzajemne relacje pomiędzy AGIL. To, co pojawiło się w wyniku jego analizy,
jest hierarchia kontroli. Każdy system znajdujący się w tej hierarchii dostarcza „warunków
energetycznych”, niezbędnych do działania. Oznacza to, że organizm dostarcza energii
niezbędnej systemowi osobowości, system osobowości dostarcza warunków energetycznych
systemowi społecznemu, a ten dostarcza warunki energetyczne systemowi kulturowemu.
Systemy w sposób zwrotny wymieniają między sobą informacje i energie.

Kultywowanie wzorów

system kulturowy

kontrola

stosunki

między systemami
Integracja

system społ

informacyjna

Osiąganie celów

system osobowości

Adaptacja

system organizmu

warunki energetyczne

Zmiana społeczna
Jednym ze źródeł zmiany są nadwyżki albo w sferze informacji, albo energii, do których
dochodzi w trackie wymiany między systemami działania. Nadwyżki z kolei wpływają na
zmianę informacyjnych lub energetycznych rezultatów wymiany pomiędzy systemami. Innym
źródłem zmiany jest niedostateczny dopływ energii lub informacji, powodując zew i wew
działania przystosowawcze w obrębie struktury systemów działania. Zmiana ewolucyjna –
procesy ewolucji zawierają następujące elementy:
- rosnące zróżnicowanie elementów systemu i wytwarzanie wzorów wzajemnej zależności
funkcjonalnej
- utrwalenie się nowych zasad ulęgających stałemu zróżnicowaniu
- wzrastająca zdolność do przetrwania w środowisku zróżnicowanego systemu
Ewolucja prowadzi do: coraz silniejszego wyodrębniania się systemów osobowości, społ,
kulturowego i organizmu, wzrastającego zróżnicowania w obrębie każdego z tych systemów i
wzrostu zdolności przetrwania w środowisku systemu.

34. Teoria interakcjonistyczna, dramaturgiczny interakcjonizm
E.Goffmana.

Ad 1. Dramaturgiczny interakcjonizm E. Goffmana:
Erving Goffman zaliczany jest do przedstawicieli

interakcjonizmu symbolicznego

. Był

zwolennikiem

badań jakościowych

, stosował przede wszystkim

obserwację

. Głównym tematem

zainteresowań Goffmana był porządek interakcyjny, czyli siatka jawnych i ukrytych reguł
kierujących

interakcjami

ludzi w obrębie "spotkań", "zgromadzeń", "sytuacji" i "okazji

społecznych". Porządek ten można zrekonstruować przy pomocy różnych modeli, np. modelu
dramaturgicznego.
Model ten jest nawiązanie do Szekspira, -społeczeństwo przez kulturę wyznacza scenariusz, -grając
rolę wchodzimy w interakcję z innymi aktorami, -nie gramy samodzielnie, inni aktorzy wpływają
na nas, -publiczność weryfikuje naszą rolę.
Problem który stara sie rozwijać Goffman, aktorzy to my, scena to kontekst sytuacyjne w
których gramy, widownia to społeczeństwo, które monitoruje weryfikuje nasze zachowania,

jeśli gramy to według jakiegoś scenariusza. Scenariusz na podobieństwo w życiu społecznym
tworzą pewne normy które musimy przestrzegać i które pozwalają nam uczestniczyć w tej
grze. Aktorzy dysponują scena ale tez kulisami, jak współgrać z innymi aktorami tak aby
zadowolić widownie jak spotykam sie z innymi za kulisami. Ustalam swój sposób grania roli
tak aby widownia była zemnie zadowolona. Scena i kulisy są ze sobą bardzo tutaj związane.
Grając musimy zachować pewna dyscyplinę dramaturgiczna, musze zachowań określony
dystans emocjonalny tak abym nie dal sie ponieść roli, aby zarówno aktorzy jak i widownia
uznali ze gram zgodnie ze standardem.

-Czynniki obowiązujące w trakcie gry:
1)dyscyplina dramaturgiczna- dystans emocjonalny, do własnych zachowań, panowanie
nad sobą,

2)dramaturgiczna rozwaga- odpowiednia inscenizacja widowiska, trzeba tak się
zaprezentować by wzbudzić sympatię, unikanie kłopotliwych sytuacji. , wykorzystać
wszystkie środki tak aby wywołać u widowni zakładaną przez nas reakcje widownia jest
społeczeństwem, to tu Bedzie oceniona zarówno nasza gra jak i jej zgodność z systemem
normatywnym. Jeśli scenariusz pisany przez społ. to widownia ma wpływ poprzez kontrole.

-Dramaturgia: odnosi się do tego że jednostki są aktorami wystawiającymi przed sobą nawzajem
przedstawienie, często cyniczne i fałszywe, manipulując przy tym scenopisem, sceną, dekoracjami,
rolą dla swych własnych celów. –w jego pracach widoczne jest zainteresowanie scenopisem
kulturowym, kładzie nacisk na to, jak jednostki opracowują wrażenia, grają role, interesuje go
scena, przestrzeń, przedstawia pogląd, iż jaźń jest sytuacyjna, determinowana przez scenariusz,
publiczność.
-teatr życia codziennego:
1)tworzenie FASADY: otoczenie fizyczne i posługiwanie się jego rozmieszczeniem w przestrzeni,
wiąże się z elementami wyposażenia ekspresyjnego, powierzchownością lub znakami, które
powiedzą innym o statusie jed., oraz ze sposobem bycia lub znakami które poinformują o roli jed.,
dostarcza wrażeń.
2) DRAMATYZACJA-im więcej dana syt. przysparza w związku z prezentacją fasady tym więcej
starań wkładają w jej dramatyzacje aktorzy.
3)IDEALZIACJA: sposób prezentowania się, unaocznienie innym, że my reprezentujemy ważne
wartości, pozycje, ukrywamy potknięcia.
4)KONTROLA EKSPRESJI-dbamy o określona def. sytuacji przez publiczność, musi być zgodna
z naszym interesem, zgodność projektu gry z rzeczywistością na scenie.
5)FAŁSZYWA PREZENTACJA-tak manipulujemy znakami,że celowo mistyfikujemy nasze
działania, nie chcemy dać się złapać na kłamstwie, fałszujemy fakty.
6) MISTYFIKACJA-lub utrzymanie dystansu w stosunku do innych jako sposób na utrzymanie
ich w lęku i nakłonienie do przyjęcia def. sytuacji.
7)PRAWDZIWOŚĆ- jed. starają się ją osiągnąć unikając ujawniania środków jakimi zostały
przedstawienia osiągnięte.

-podszywanie się pod kogoś innego- unikanie pewnych faktów, mówienie faktów neutralnych, gra
w relacji do rzeczywistości- chcemy wykazać się szczęściem w grze, inni muszą uznać, że jesteśmy
godni zaufania, by z nami grali.
Strefa zewnętrzna-zachowanie na scenia wyraża uprzejmość, podtrzymuje formy, a zachowanie za
kulisami ma charakter bardziej nieformalny.

Ad. 2 Teoria interakcjonistyczna
1)geneza teorii interakcjonistycznej:
SIMMEL- uspołecznienie to zdolność uczestnictwa w społ. dzięki interakcji, -podmiot
funkcjonujący jako aktywny w kreowaniu interakcji.
WEBER- koncepcja działań społ. występuje kiedy mamy do czynienia ze wzajemnym
oddziaływaniem podmiotu na siebie, -przypisujemy określone znaczenie związane ze świadomością
interakcji, znaczenie ma związek z kulturą, -działania społ. z akcentem etyczno-protestanckim to
powód powstania systemu kapitalistycznego,
DURKHEIM- fakt społ. W. James- problem postaw jedn. wobec obiektów, -symboliczne
naznaczenie obiektów, -reakcje nasze wobec sienie, my przypisujemy sobie określone atrybuty,
reagujemy np. przez ich zmianę.
J. DEWEY- nasz umysł jest procesem, jest czymś dynamicznym, rozwijającym się, -koncepcja
swojej osoby -JAŹNI-moje Ja to co sądzę o sobie, obraz siebie.
)koncepcja umysłu i jaźni u Meada 3)przyjęcie roli, testowanie zachowań partnera,
koncepcja uogólnionego innego:
Przestrzenie koncepcji:
1) pragmatyzm- efektywność podejmowanych interakcji, 2) darwinizm- adaptacja do kontekstu
interakcjonizmu przetrwania, 3) wzmocnienie rządzi i kieruje działaniem.
JAŹŃ-umysłu posiada atrybuty dzięki którym jedn. tworzą interakcje:
1)stosowanie symboli do naznaczania obiektów,
2)kalkulowanie przez jednostkę co do alternatywnych sposobów działania na obiekty,
3)wybór odpowiedniego działania
4)umysł ma zdolność do dokonywania próby generalnej: podejmując działanie dokonujemy w
umyśle interpretacji naszych potencjalnych partnerów jesteśmy zdolni do tzw. przyjęcia roli,
możemy znaleźć się po stronie partnera
5)daje możliwość testowania relacji naszego partnera na nas
6)możliwość tworzenia, emitowania i odbioru gestów, jako składnika interakcji.

- Mead podkreśla, że tak jak ludzie mogą symbolicznie oznaczać inne jed. w otoczeniu tak też mogą
symbolicznie przedstawiać samych siebie jako obiekt, zdolność do wytworzenia wizji siebie jako
obiektu oceny zależna jest od procesów umysłu.
KONCEPCJA SAMEGO SIEBIE- mniej lub bardziej stała, krótkotrwałe wyobrażenia o samym
sobie tworzone w każdej sytuacji interakcji dzięki określonym innym jednostkom. –
KONCEPCJA JAŹNI- moja samoocena, koncepcja samego siebie.
Fazy kształtowania się jaźni: 1) zabawa-początkowe stadium przyjmowania roli, w trakcie którego
można wyprowadzić wyobrażenia o samym sobie, przyjęcie perspektywy ograniczonej liczby osób.
2) gra- zdolność jed. do wyprowadzenia wielości wyobrażeń o samym sobie z reakcji grupy,
dojrzały organizm staje się zdolny do przyjęcia roli wielu innych osobników.
3) uogólniony inny- jed. w tym stadium są zdolne do wyobrażenia sobie całościowej perspektywy
społeczności lub też ogólnych wierzeń, wartości, norm, akceptują wspólnotę postaw w tym społ.
-UMYSŁ- jego cechą jest zdolność do stosowania symboli w celu oznaczenia obiektów w
środowisku, do analizowania alternatywnych linii działań skierowanych na te obiekty oraz do
powstrzymywania niewłaściwych linii działania i wyboru odpowiedniego kierunku działania- jest to
PRÓBA GENERALNA W WYOBRAŹNI,

-Gesty konwencjonalne-oznaczają wszystkim członkom interakcji te same przedmioty i
dostarczają podobnych wskazówek, wpływają na wzrost efektywności interakcji. Odczytując te
gesty jednostki potrafią szczegółowo analizować w wyobraźni alternatywne kierunki działania które
ułatwią dostosowanie się do innych, umieją więc wyobrazić sobie siebie na miejscu kogoś innego
lub w sytuacji przyjmowania roli kogoś innego.

- gdy organizm uzyskuje zdolność rozumienia gestów konwencjonalnych, zastosowania tych
gestów w celu przyjmowania roli innych oraz podejmowania w wyobraźnie prób generalnych
alternatywnych działań to organizm taki ma umysł.
-PRZYJMOWANIE ROLI innego-ludzie komunikują się i wchodzą w interakcje przez
odczytywanie i interpretowanie gestów innych osób tj. symbole, które emitują. Uzyskują zdolność
do wzajemnego odczytywania się , do antycypowania wzajemnych reakcji i wzajemnego
przystosowania się. Interakcja nie mogłaby zajść bez zdolności ludzi do odczytywania gestów i do
ich wykorzystywania jako wskazówki umożliwiającej wejście w położenie innych.
społ. w teorii interakcjonistycznej:
-SYMBOL- efekt i akt myślenia abstrakcyjnego, gesty, musi posiadać podtekst, komunikacja
niewerbalna
1. umysł 2. Akt interakcji 3. Symbole i ich wymiana 4.utrwalanie wzorów interakcji symbolicznej
-Blumer: -tworzenie symboli oddala człowieka od świata zew., świata walki o byt, -kreowanie
świata zew., -w komunikacji symbolicznej następuje utrwalanie gestów, słów, ustala się określony
kod umożliwiający porozumiewanie się, -istota komunikacji symbolicznej jest przyjmowanie roli,
odwołanie się do uogólnionego innego, -wzajemne odczytywanie i interpretacja reakcji partnera,
-sami jesteśmy zdolni do wysyłania gestów.
-zastosowanie interakcjonizmu symbolicznego: 1)należy uwzględnić konteksty sytuacyjne, wielość
zdarzeń, które towarzyszą partnerom w interakcji, 2)pojęcia uczulające- pojęcia wyrywają
pojedyncze fakty z założonego kontekstu interakcji, więc trzeba stworzyć pojęci uczulające dzięki
którym można tworzyć klasy zjawisk.

-UOGÓLNIONY INNY- to wg Meada synonim społeczeństwa, SPOŁ. to zorganizowane
interakcje pomiędzy jednostkami, zachodzące wg określonych wzorów, taka organizacja
uzależniona jest od wzorów, jest także uzależnione od jaźni, szczególnie od procesu postrzegania i
oceniania siebie z perspektywy uogólnionego innego. Stanowi zorganizowaną działalność
regulowaną przez uogólnionego innego, w której jed. przystosowują się wzajemnie do siebie i
współpracują co możliwe jest dzięki zdolności umysłu i jaźni.
-społ. lub względnie trwałe wzory interakcji są możliwe jedynie dzięki zdolności ludzi do
definiowania sytuacji i do postrzegania siebie jako obiektów. Społ. zatem tworzy się, utrzymuje i
zmienia dzięki zdolnościom ludzi do myslenia i definiowania, autorefleksji i samooceny.
-KOMUNIKACJA SYMBOLICZNA- ludzie używają symboli w celu wzajemnego
komunikowania się, skuteczność osiągana jest dzięki zdolności ludzi do uzgodnienia sensu gestów
słownych i ciała, komunikacja ta stosuje też gesty mimiczne, tonacje głosu, inne gesty symboliczne,
które mają dla wszystkich wspólne znaczenie.

35. Teorie wymiany.

1) Powstanie teorii wymiany :

Teoria wymiany w ekonomii klasycznej.
Zaczęło się od klasyków wczesnej ekonomii. Traktują oni ludzi jako jednostki racjonalne
poszukujące maksymalizacji swych użyteczności materialnych lub pożytku z transakcji czy
wymiany z innymi ludźmi na wolnokonkurencyjnym rynku. Jako racjonalne jednostki na
podstawie swych rozważań mogą wybrać najwłaściwszy kierunek działania, który
zmaksymalizuje ich korzyści. Do rozważań racjonalnych dochodzi poprzez kalkulację
kosztów. Gdy powstała socjologia zaczęły się zapożyczenie i reakcje krytyczne wobec takiej
koncepcji człowieka. Te skrajne utylitarystyczne założenie zostały przyjęte przez
socjologów w taki sposób:

-choć ludzie nie dążą do maks korzyści , to zawsze chcą uzyskać pewne korzyści w swych
transakcjach
-choć nie są bezbłędnie racjonalni, dokonują kalkulacji kosztów i zysków
-działający nie wiedzą wszystkiego o innych dostępnych opcjach, jednak znają niektóre z nich
i na tej podstawie mogą oszacować koszty i zyski
-chociaż zawsze istnieją naciski na ludzką działalność, ludzie współzawodniczą ze sobą w
dążeniu do uzyskania korzyści
-ludzie zawsze dążą do osiągnięcia zysku z transakcji, ale są ograniczeni przez zasoby,
którymi dysponują rozpoczynając stosunek wymiany
-transakcje ekonomiczne są tylko szczególnym przypadkiem bardziej ogólnych stosunków
wymiany
-poza celami materialnymi jednostki wymieniają także inne niematerialne dobra(uczucia,
usługi,symbole)

2) Teoria wymiany korzysta z orientacji:

1.indywidualizmu – podmiotowość jednostki ludzkiej (aktor społeczny), zachowania aktorów społ
przekładają się na tworzenie różnych poziomów życia społ
2.redukcjonizmu – traktowanie jednostki jako potencjału wszelkich ponad zjawiskowych działań
społ
3.behawioryzmu – przedmiotem poznania są ludzie zachowania
4.klasycznej ekonomii – jednostka działa motywowana własnymi interesami, jednostki szukają
korzyści, przestrzenią interakcji jest rynek, „niewidzialna ręka rynku” – prawa rynkowe [popyt,
podaż] decydują o zachowaniu jednostek na rynku
3) Podstawowe założenia
1. aktorzy społ działają racjonalnie – posiadają określoną wiedzę i stosują ją do realizacji zadań i
celów; wiedza i kompetencja to atrybut rozumu, a emocje mogą zaburzyć racjonalność działań
2. jednostki podejmując interakcję starają się zmaksymalizować nagrodę i zminimalizować karę
jako efekt interakcji; nagroda motywuje do działania
3. w trakcie interakcji następuje wymiana, przepływ zasobów (pieniądze, wiedza, towary), którymi
dysponują partnerzy interakcji; są zasoby mniej lub bardziej atrakcyjne; atrakcyjność ustala się za
pomocą popytu i podaży
4. interakcje miedzy jednostkami mają charakter transakcji wymiennych
5. podejmując interakcję partnerzy dokonują racjonalnej kalkulacji, która bierze pod uwagę koszty
transakcji i wartość zakładanych rezultatów
6. partnerzy interakcji dążą do uzyskania dodatniego bilansu jako wyniku interakcji

4)Teoria wymiany w antropologii( Frazer)

Dla Frazera zinstytucjonalizowane wzory określające daną kulturę, są odzwierciedleniem
motywów ekonomicznych ludzi, którzy wymieniając towary, dążą do zaspokojenia swych
podstawowych potrzeb ekonomicznych. Większość nowoczesnych teorii wymiany oparła się
na podobnej koncepcji organizacji społ:
-procesy wymiany są rezultatem motywów skłaniających ludzi do zaspokojenia swych
potrzeb
-poprzez płacenie, wymiana prowadzi do zinstytucjonalizowania się interakcji lub do
powstania wzorów interakcji
-takie zinstytucjonalizowane układy interakcji ograniczają typy struktur społ. Które mogłyby
się następnie pojawić w systemie społ.
-procesy wymiany różnicują grupy w kategoriach ich dostępu do wartościowych dóbr,
prowadząc do zróżnicowania pod względem władzy, prestiżu i przywilejów.

Systemy wymiany umożliwiają tym, którzy posiadają dużo towarów, wyzyskiwanie tych,
którzy ich nie mają, zezwalając tym pierwszym na osiągnięcie przywilejów i władzy nad tymi
ostatnimi.

5) Wymiana niematerialna- Malinowski

Zaobserwował on system wymiany nazywany kula- zamknięty układ stosunków wymiany
pomiędzy jednostkami. Interpretując to doszedł do odróżnienia wymian materialnych lub
ekonomicznych od niematerialnych lub symbolicznych. Kula była wymianą symboliczną(na
jakiś tam wyspach wymieniano między sobą naramienniki i naszyjniki ,transakcja się nie
kończy, związek pomiędzy 2 partnerami jest stały, na całe życie) W takiej wymianie nie dąży
się do zwiększenia kosztów, motywy były raczej psychospołeczne. Malinowski uważa zatem
trwały wzór społ. Jakim jest kula za czynnik mający pozytywne konsekwencje funkcjonalne
dla zaspokojenia indywidualnych potrzeb psychologicznych i potrzeb integracji i solidarności
w społ.
-Malinowski dowiódł, że jednostka nie zawsze dąży do maksymalizacji kosztów, jedynie do
zaspokojenia swoich najprostszych potrzeb, ale działa zgodnie z zasadą stosowania
najmniejszego wysiłku.
-Psychologiczne a nie ekonomiczne potrzeby są siłą, która zapoczątkowała i utrwala stosunki
wymiany
-symboliczne procesy wymiany to podstawowe procesy społ, które są podstawą zarówno
zróżnicowania warstw społ. Jak i integracji społ.
Malinowski podkreślił zatem ważność procesów psychologicznych oraz istotność
emergentnych, kulturowych i strukturalnych sił działających na stosunki wymiany.

6) Powstanie strukturalnej teorii wymiany- Mauss
Dokonał reinterpretacji analizy kula. Sformułował szeroki zarys koncepcji wymiany
„kolektywistycznej” lub strukturalnej. Siłą zmuszającą do odwzajemnienia podarunku było
społeczeństwo lub grupa. Transakcje wymiany pomiędzy jednostkami przeprowadzone są w
zgodzie z regułami grupy. Indywidualne potrzeby bądź interes własny jest zastąpiony przez
koncepcję jednostek jako reprezentantów grup społ., stosunki wymiany tworzą moralność
grupową. Transakcje wymiany są czynnikiem wywołującym i wzmacniającym normatywną
strukturę społ.

7)Strukturalizm- Levi-Strauss
Rozwinął strukturalną koncepcje wymiany. Liczy się sama wymiana, nie zaś wymieniane
rzeczy. Wymianę rozpatruje on w kategoriach jej funkcji integrowania szerszej struktury społ.
Odrzuca psychologiczną interpretację procesów wymiany, uważa iż ludzi wartościami i
regułami, które określają gdzie kiedy i jak przeprowadzać transakcję. Wymiana jest czymś
więcej niż tylko rezultatem potrzeb psychologicznych, gdyż stosunki wymiany są odbiciem
wzorów organizacji społ. Która istnieje jako całość w stosunku do psychologicznych
dyspozycji jednostek.

Podstawowe zasady wymiany:
1.wszystkie stosunki wymiany pociągają za sobą koszty, lecz są one przypisane do
społeczeństwa –do jego reguł, obyczajów, praw i wartości.
2.Dystrybucja wartościowych i rzadkich dóbr(zarówno materialnych jak i
niematerialnych)regulowana jest przez normy i wartości. Dopóki dobra będą liczne i łatwo
dostępne- będą miały niską wartość, gdy staną się rzadkie i pożądane ich podział zostanie
poddany regulacjom.

3.Wszystkie stosunki wymiany reguluje norma wzajemności, istnieją jednak różne wzory
wzajemności określane przez nory i wartości. Wzajemność może być zarówno obopólna jak i
jednostronna, może być bezpośrednia jak i pośrednia(przez osoby trzecie).

Dwa pojęcia mające silny wpływ na dzisiejszą teorię socjologiczną:
1. Kluczowymi zmiennymi w analizie stosunków wymiany są raczej formy struktury społ.
Niż indywidualne motywy.
2.Stosunki wymiany Ne ograniczają się tylko do bezpośredniej interakcji lecz rozciągają się
na złożone układy wymiany pośredniej.

8) Tradycja socjologiczna a teoria wymiany
Terminologia teorii wymiany wywodzi się wprost z utylitaryzmu i behawioryzmu a
antropolodzy uzupełnili ją o dynamikę kulturową i społeczną. Co do wpływu socjologów
ciężko to określić, znaczna część teorii socjo sprzeciwiała się utylitaryzmowi i skrajnemu
behawioryzmowi , po0 drugie większość wcześniej rozwijanych wątków(simmel) nie była
tłumaczona na angielski, po trzecie zagadnienie budzące największe zainteresowanie –
zróżnicowanie władzy i konflikt w wymianach- było podejmowane raczej w kategoriach
teorii konfliktu niż wymiany. Zaczęło się to jednak ze sobą zbiegać.

9) Teoria wymiany a konflikt- Marks

Najnowsze teorie wymiany zajmują się sytuacją kiedy aktorzy przystępujący do wymiany
mają nierówny poziom zasobów. Osoby posiadające więcej zasobów mają władzę nad tymi,
którzy ich nie posiadają. Jest to podobna sytuacja do tej z konfliktu według
Marksa( kapitaliści mają władzę dzięki, której kontrolują dystrybucję nagród materialnych,
robotnicy mają tylko swój pracę, jest jej jednak na tyle dużo, że nie jest ona dobrem
wartościowym i rzadkim).
Dialektyczna teoria konfliktu stanowi odmianę teorii wymiany:
1)osoby potrzebujące rzadkich i cenionych dóbr, nie mające za to równie cennych w zamian,
będą zależne od tych, którzy władają tymi dobrami
2)Osoby władające cennymi dobrami mają władzę nad tymi, którzy ich nie posiadają.
3)osoby posiadające władzę będą dążyć do powiększania swoich korzyści i uzyskania więcej
zasobów od osób zależnych od siebie w zamian za niższy(lub ten sam) poziom zasobów,
który kontrolują.
4)Sytuacja powyżej stwarza osobom wyzyskiwanym warunki do a) zorganizowania się by
zwiększyć wartość własnych zasobów, b) zorganizowania się tak by móc wywrzeć przymus
na osobach, od których są zależne.
Dialektyczna teoria konfliktu jest więc serią twierdzeń na temat dynamiki wymiany w
systemach, w których zasoby nie są rozdzielone równo.

10. Simmel

Napisał „Filozofie pieniądze”, gdzie porusza problem wpływu pieniądza na stosunki społ i
strukturę społ. Jego zdaniem z wymianą społ wiążą się następujące elementy:
1)Pragnienie cennego przedmiotu, którego jednostka nie posiada
2)Posiadanie cennego przedmiotu przez możliwego do ustalenia innego człowieka
3)zaoferowanie innego cennego przedmiotu, by zabezpieczyć pożądany przedmiot przed
innymi
4)zaakceptowanie tej propozycji przez posiadacza cennego przedmiotu

Kluczową ideą „Filozofii pieniądza” jest teza, że wykorzystywanie różnych kryteriów oceny
wartości ma niezwykle istotny wpływ na formę stosunków społ. W miarę jak pieniądz
wypierał inne sposoby określania wartości stosunki społ. Uległy zasadniczej zmianie. Zostały
one przekształcone zgodnie z kilkoma podstawowymi zasadami wymiany społ.

1)zasada atrakcyjności-im atrakcyjniejsze dla aktorów są ich zasoby ty bardziej
prawdopodobne że dojdzie między nimi do transakcji
2)zasada wartości- Im silniejsza jest potrzeba aktora by mieć coś, i im to jest rzadsze na
rynku, tym większa będzie tego wartość dla aktora
3)zasada władzy- im większą wartość dla aktora ma posiadany przez kogoś przedmiot, ty
większą władzę ma nad nim ten ktoś. Im bardziej płynne są zasoby aktora tym większa będzie
władza tego aktora w wymianach.
4)zasada napięcia- im bardziej aktor manipuluje sytuacją i udaję że produkt ma większą
wartość niż faktycznie tym większy poziom napięcia i możliwość konfliktu.

11) PODEJŚCIE BEHAWIORYSTYCZNE- HOMANS

Podejście podstawowe
Homans w pracy napisanej razem ze Schneiderem zarysował następujące tezy:
1)Sceptyczny pogląd na jakąkolwiek formę teorii funkcjonalnej
2)Położenie nacisków na zasady psychologiczne jako aksjomaty teorii społ.
3)koncentracja na pojęciach teorii wymiany
Odrzucił praktycznie wszystko co było podstawą teorii Levi-Straussa. Homans i Schneider
argumentowali, że teoria wymiany powinna najpierw kłaść nacisk na bezpośrednią interakcję
twarzą w twarz, że musi skupić się na ograniczonych, bezpośrednich wymianach pomiędzy
jednostkami i uznać, że struktury społeczne są tworzone i podtrzymywane przez zachowanie
jednostek. Homans wskrzesił utylitarystyczne zainteresowania interesem własnym jednostki
w szatach pojęciowych behawioryzmu psychologicznego. Homans zwrócił uwagę na
Skinnera –behawioryzm Skinnera utrzymuje, ze jeśli zwierzę odczuwa określoną potrzebę,
będzie wykonywać działania które w przeszłości tę potrzebę zaspokoiły itp.[ To jest to samo o
czym pisałam a propos behawioryzmu psychologicznego Thorndike(te zasady), Skinner ma
podobne założenia a co do zachowań zwierząt więc już nie będę tego powtarzać]. Homans
utrzymywał, że można zastosować zasady psychologii do wyjaśniania zachowania ludzkiego
zarówno w prostych jak i złożonych układach grupowych. Ludzie nieustannie wymieniają
nagrody i kary . prowadzi to Homansa do włączenia w zmienionej formie pierwszej zasady
elementarnej ekonomii. Ta forma brzmi:
1)ludzie nie zawsze próbują maksymalizować korzyści, poszukują jedynie pewnych korzyści
w stosunku wymiany
2)ludzie w życiu codziennym nie zawsze dokonują racjonalnych i dalekosiężnych kalkulacji
3) Wymieniane przedmioty to nie tylko pieniądze, to również takie dobra jak uznanie,
szacunek, miłość, uczucie i inne mniej materialne wartości.
4) Rynek nie jest jakimś wydzielonym obszarem w wymianie bowiem wszystkie interakcje
prowadzą do wymiany nagród i kar i do wyciągnięcia korzyści.

12) Podstawowe zasady wymiany
Twierdzenia o wymianie Homansa oparte częściowo na zasadach sformułowanych przez
Skinnera
Twierdzenie o sukcesie- jeśli nasze działanie jest nagradzane to większe
prawdopodobieństwo, że będziemy je wykonywać w przyszłości

Twierdzenie o bodźcu- Jeśli w przeszłości wystąpienie jakiegoś bodźca spowodowało
otrzymanie nagrody to jeśli wystąpi jakiś podobny aktualnie, bardzo prawdopodobne jest, że
podejmiemy działanie
Twierdzenie o wartości-Im większą wartość dla jednostki ma rezultat jej działania ty większe
prawdopodobieństwo, że będzie podejmować to działanie.
Twierdzenia o deprywacji- nasyceniu- im częściej jednostka otrzymywała daną nagrodę tym
mniej wartościowa staje się dla niej każda następna nagroda podobnego typu.
Twierdzenie o agresji-uznaniu-
a)Jeśli działanie jednostki nie przyniesie oczekiwanej nagrody lub przyniesie nieoczekiwaną
karę, zareaguje ona gniewem, może zachować się agresywnie, skutki takiego działania staną
się dla niej cenniejsze.
b)jeśli działanie jednostki przyniesie nieoczekiwaną nagrodę, lub większą niż oczekiwała, lub
też nie przyniesie spodziewanej kary, jednostka zareaguje zadowoleniem.
Twierdzenie o racjonalności- jednostka z dwóch alternatywnych działań wybierze te, które
daje jej największe prawdopodobieństwo osiągnięcia większej korzyści.

Wykorzystanie podstawowych zasad wymiany do konstruowania wyjaśnienia
Homans próbował wyjaśnić tak zwane „Prawo Goldena” mówiące o tym, że industrializacja i
poziom wykształcenia ludności są dość ściśle skorelowane. Prawo to jest zatem wyjaśniane w
następujący sposób:
1)Istnieje tym większe prawdopodobieństwo, że ludzie będą wykonywać dane działanie im
większą nagrodę mogą otrzymać
2)częściej będą wykonywać dane działanie jeżeli zauważą, że przynosi ono nagrodę
3)W społ. Przemysłowych większy procent ludzi jest gotowych nagradzać działania
wymagające czytanie i pisania
4)W społ. Przemysłowych ludzie będą postrzegać umiejętność pisania i czytania jako
możliwość uzyskania nagrody
5)Wyższy procent ludzi będzie próbował posiąść te umiejętności
6)Zdobywanie wykształcenia wymaga pieniędzy, pośrednio lub bezpośrednio
7)w społ. Przemysłowy jest wyższy procent ludności zamożnej
8)Zatem wyższy odsetek może pozwolić sobie na chodzenie do szkoły
9)więcej ludzi będzie uważać że zdobywanie wiedzy jest opłacalne
10wyższy procent ludzi będzie próbował posiąść wiedzę
11)oznacza to, że w społ. Przemysłowym będzie więcej ludzi wykształconych niż w społ.
Rolniczych
Prawo Goldena nie jest abstrakcyjną zasadą lecz tylko generalizacją empiryczną.

13) Od zachowania do makrostruktury
Organizacja społ. zbudowana jest z procesów wymiany. Proces ten może być typologicznie
podzielony na następujące fazy:
1.Ludzie z kapitałem inwestują w tworzenie bardziej złożonych stosunków społ. Co zwiększa
ich nagrody
2.W miarę jak rosną nagrody ludzie Ci mogą inwestować w bardziej złożone wzory
organizacji
3.Te ostatnie wymagają użycia zgeneralizowanych wzmocnień a następnie kodyfikacji norm
w celu regulowania czynności
4.Dzięki takiej bazie organizacyjnej staje się możliwa dalsza ekspansja sieci organizacji.
5.Możliwe jest jeszcze większe rozszerzenie sieci organizacji, ponieważ istnieją standardowe
środki nagradzania czynności i kodyfikowania nowych norm jak i wzmacniania starych.

Instytucje powstają przede wszystkim by zaspokoić podstawowe potrzeby. Fakt ten wywołuje
stan nieustannego konfliktu pomiędzy tworzeniem się instytucji , a pierwotnymi potrzebami
jednostek. Gdy jakaś forma instytucji wychodzi naprzeciw jakiemuś zespołowi potrzeb może
ona pozbawić ludzi innych ważnych nagród otwierając drogę do dewiacji i innowacji dla tych
którzy oferują nagrody alternatywne, wyeliminowane przez dominujące układy
instytucjonalne. Z kolei nowe twory instytucjonalne mogą tłumić inne potrzeby, które poprzez
proces podobny do powstawania ich samych będą wywoływać kolejny proces tworzenia się
instytucji. Jest to ogólnie mówiąc przejście od zasad poziomu mikro na temat zachowań
jednostkowych do wzorów organizacyjnych z poziomu makro.

14) P. M. BLAU „WYMIANA SPOŁECZNA”
Wymiana społeczna jest bardzo wszechstronnym pojęciem. Forma zinstytucjonalizowana jaką
wymiana darów przybiera zwykle w społ. Pierwotnych w odróżnieniu od wymiany czystko
ekonomicznej, uwypukla 2 zasadnicze funkcje wymiany społ:
1)ustalenie więzi przyjaźni
2)ustalenie wyższości nad innymi
Podstawowe zasady leżące u podłoża koncepcji wymiany:
-człowiek, który wyświadcza drugiemu korzystne usługi, zobowiązuje go.
-ten drugi musi odwzajemnić się temu pierwszemu by wypełnić zobowiązanie
-zyski z wymiany maleją wraz z liczbą aktów wymiany( nasycenie nagrodami)

Zobowiązanie nie określone i zaufanie
Wymiana społ. W przyjętym tu rozumieniu odnosi się do dobrowolnych działań jednostek
motywowanych ze strony innych wzajemnością, którą one zgodnie z oczekiwaniem mają
wywoływać i rzeczywiście wywołują. Czasami jesteśmy w stanie dać coś komuś w zamian
np. wdzięczność z jego strony czy uznanie. Wymiana pośrednia występuje np. w przypadku
dotacji charytatywnych(robimy to nie dla wdzięczności odbiorców których nie zobaczymy
lecz by zyskać uznanie tych którzy uczestniczą w tej kampanii. Procesy wymiany służą jako
mechanizmy regulacji interakcji społ i dzięki temu sprzyjają rozwojowi sieci stosunków społ
oraz struktury grupy. Wyłaniają się nory grupowe regulujące i ograniczające transakcje
wymiany. Konieczny warunek wymiany polega na tym by w interesie dalszego zyskiwania
jednostki wypełniały swe zobowiązania. Wymiana społ różni Się od wymiany ściśle
ekonomicznej. Wymiana społ. Pociąga za sobą zobowiązania nieokreślone. Jedna osoba
wyświadcza drugiej przysługę jednak oczekuje jakiegoś odwzajemnienia w przyszłości. W
wymianie ekonomicznej wszystko jest z góry ustalone, co za ile i w jakim czasie należy
spłacić. Zapraszając znajomych na obiad oczekujemy, że w niedalekiej przyszłości
odwdzięczą nam się podobnie, nie jesteśmy jednak pewni w jaki sposób, nie możemy też ich
zmusić do wzajemności. Zatem wymiana społeczna powinna opierać się na zaufaniu, że nasz
przysługa zostanie odwzajemniona. Zatem procesy wymiany społ. Rodzą zaufanie w
stosunkach społ. Dlatego, że się powtarzają i stopniowo rozszerzają. Zobowiązania jakie
zachodzą między jednostkami w wymianie społ nie mają określonej wartości pieniężnej.

Warunki wymiany
Ustalenie stosunków wymiany wymaga inwestycji, które da drugiej osoby stanowią
zobowiązania. Wymiana społ wymaga ufności we wzajemność, problemem początkowym jest
udowodnienie, że jest się godnym zaufania. Budujemy je poprzez ciągła wymianę z daną
osobą, za każdym razem odwzajemniamy sobie nawzajem więc jesteśmy godni zaufania.
Istnieją swoiste mechanizmu przedłużania zobowiązań, a przez to wzmacniania więzi nie
spłaconego długu i zaufania. Zbyt duży pośpiech w odwzajemnianiu jest poniekąd
niewdzięcznością. Gdy pozostaje się w zobowiązaniu więzi społ się umacniają jak i zaufanie,

że ci inni po pewnym czasie wypełnią swe zobowiązania. Nie wszystko jesteśmy w stanie
odwzajemnić np. miłości czy podziwu, to są reakcje spontaniczne i są nagrodą tylko wtedy
gdy są szczere.
Istnieją 4 typy nagród:
1.reakcje: a)oceny spontaniczne, b)działania wyrachowane
2.wewnętrzne:a)osobista sympatia, b)akceptacja społeczna
3.zewnętrzna: a)uznanie społ., b) przysługi instrumentalne
4.jednostronne: a) szacunek-prestiż, b) uległość-władza
Koszty dostarczania nagród społ innym w toku wymiany można ujmować jako koszty
inwestycyjne, koszty bezpośrednie oraz koszty straconych okazji. Najbardziej wyróżniającym
się bezpośrednim kosztem transakcji społ jest podporządkowanie się związane z wyrażaniem
szacunku i uległości. Najogólniejszym kosztem jest czas potrzebny na zrealizowanie
dostarczenia nagrody.

Kontekst społ wymiany wpływa na nią głęboko pod kilkoma względami:
1.Ludzie pozostają pod wpływem zespołu roli każdego z partnerów wymiany czyli stosunków
wynikłych z roli społ, określają one ich alternatywne możliwości.
2.Całość transakcji wymiany w grupie określa dominującą proporcję wymiany, co wywiera
nacisk na każdy związek, w którym transakcje odbiegają od tej proporcji. Są to naciski
wynikające z istniejących możliwości
3.możliwość nawiązania koalicji przez słabszych członków zbiorowości powstrzymuje tych
silniejszych przed pełnym wykorzystywaniem dogodnej pozycji w transakcji
4.różnice pod względem władzy przekształcają procesy wymiany ponieważ utrwalenie się
władzy jednostki pozwala jej zmuszać innych do świadczeń bez sprawiedliwego ich
odwzajemnienia
5.sytuacje społ. Wywierają delikatny lecz ważny wpływ, gdyż czynią transakcje w danym
stosunku wymiany częścią innych wymian , które zachodzą na dalszy planie(gdy dajemy
kelnerowi większy napiwek możemy oczekiwać uznania od siedzących z nami przy stoli a
niekoniecznie wdzięczności od kelnera)
Istnieją także wewnątrzosobowe konflikty pomiędzy pragnieniem by zyskać uznanie i
poparcie a pragnieniem zdobycia korzyści instrumentalnych. Konfilkt ten zazwyczaj
rozwiązuje się dzięki uzyskaniu od jednych partnerów głównie wsparcia wewnętrznego od
innych zaś głównie korzyści zewnętrznych. Przynależność jednostek do wielu grup ułatwia
rozwiązanie tego problemu

PODSUMOWANIE :
Frazer włączył do antropologii utylitaryzm ekonomiczny. Malinowski uznał ograniczenia
analizy Frazera tylko co do kwestii materialnych lub ekonomicznych motywów w
bezpośrednich transakcjach wymiany. Jak wskazuje kula wymianę można uogólnić na układy
rozszerzone , związane z motywami nieekonomicznymi, które wpływają na integracje społ.
Mauss skierował uwagę na ważność struktury społ. W regulowaniu procesów wymiany i na
konsekwencje takich procesów dla utrzymania tej struktury. Na końcu łańcucha przyczynków
intelektualnych w antropologii Levi-Strauss wykazał w jaki sposób różnorodne typy wymiany
bezpośredniej i pośredniej zostały powiązane z różnorodnymi wzorami organizacji społ.
BEHAWIORYZM PSYCHOLOGICZNY A TEORIA WYMIANY
Behawioryzm psych. Wywiódł swe zasady z obserwacji zwierząt. Iwan Pawłow obserwował
psy, jego eksperymenty odkrywają zasady reakcji warunkowych, wygaszania i
generalizowania reakcji oraz niejednakowego reagowania. Thorndike przeprowadzał
eksperymenty na kotach, sformułował 3 prawa: 1)”prawo efektu” bardziej prawdopodobne

będzie wystąpienie w przyszłości tych działań, które wiązały się z nagrodą. 2)”prawo
wykorzystania” związek sytuacji z reakcją będzie wzmacniany przez powtórzenia i praktykę.
3)”prawo zarzucenia” związek ten osłabnie gdy nie będzie powtórzeń czy praktyki. Watson
zebrał to do kupy by opowiedzieć się za skrajnym behawioryzmem. Dla niego psychologia
jest badaniem relacji między bodźcem a reakcją, dopuszczalnym dowodem jest widoczne
zachowanie. W wielu punktach behawioryzm jest zbliżony do utylitaryzmu bo funkcjonuje na
zasadzie, że ludzie i zwierzęta są organizmami dążącymi do uzyskiwania nagród przy
najmniejszych kosztach. Nagrodą jest każde zachowanie, które wychodzi naprzeciw
potrzebom organizmu, karą jest odmowa nagrody. Pewne generalizacje teoretyczne
behawioryzmu zostały włączone do for socjologicznej teorii wymiany:
1)W określonej sytuacji organizmy będą przejawiać zachowania przynoszące najwięcej
nagród i najmniej kar
2)Organizmy będą powtarzać te zachowania, które przynosiły im nagrody
3)Będą je powtarzać również w sytuacjach podobnych.
4)Organizm zareaguje emocjonalnie gdy zachowanie które w przeszłości przyniosło nagrodę
nagle jej nie przyniesie
5)zachowania będą się powtarzać dopóki będą przynosić nagrody
6)Im więcej nagród tym mniej nagradzające stanie się to zachowanie( nasycenie nagrodami)
Ludzie jednak różnią się od zwierząt laboratoryjnych ze względu na swą zdolność do
angażowanie się w szeroki wachlarz złożonych procesów poznawczych. Uznaje się, że zasady
behawiorystyczne muszą zawierać pojęcia oznaczające zarówno wewnętrzne procesy
psychologiczne, jak i naciski struktury społ. I kultury. Często wymiana to bezpośrednia
interakcja. Organizacja zachowania przez strukturę społ. I kulturę połączoną ze złożonymi
ludzkimi zdolnościami poznawczymi umożliwia istnienie długotrwałych i pośrednich
układów wymiany.

36. Perspektywa konfliktowa.

1) KLASYCY TEORII KONFLIKTU:

A) Karol Marks
opiera się na kilku teoriach:
1)ekonomia klasyczna: aktorzy społ. realizują własne interesy, panuje utylitaryzm, wszystko
dokonuje się w obszarze rynku,
2)socjologizm utopijny: dążenie do społeczeństwa doskonałego, sprawiedliwego państwa;
działanie z zasady, że najpierw należy poznać, a później zmieniać rzeczywistość,
3)filozofia niemiecka: funkcją filozofii nie jest poznanie, lecz dokonanie zmiany.

Marksa prawa ograniczoności historycznej:
- świat społ. i porządek społ. to dwa wymiary : baza – środki produkcji, kapitał; nadbudowa –
stosunki produkcji, formy własności, kultura, religia; [pomiędzy nimi powinna być zgodność,
lecz jest to niemożliwe, nadbudowa ma sankcjonować bazę],

- prawo koniecznej zgodności sił wytwórczych i stosunków produkcji; siły produkcji- ludzie i
ich kompetencje, technologia; stosunki produkcji – różnicują posiadaczy i sprzedawców
własnej siły roboczej.

Dialektyczna sprzeczkość między siłami:
-zróżnicowanie jest pochodną form własności,

-zróżnicowanie jest wynikiem podziału na klasy,
-klasy dysponują własnymi, autonomicznymi interesami,
-sprzeczności interesów prowadzą do polaryzacji klas w społ.
-industrializacja powoduje, że społ. dzieli się na klasę posiadaczy i proletariatu; wyróżniał też
klasę rzemieślników  klasę średnią i uważał, że ona zaniknie,

konsolidacja klas wokół realizacji interesuj:
1.klasa w sobie – świadomość odrębności interesów własnej klasy od innej,
2,klasa dla siebie – ma już świadomość prowadzenia walki o interesy,
zaostrzająca się walka klasowa prowadzi do rewolucji socjalnej, w jej wyniku dokona się
przewrót, a jego skutkiem będzie likwidacja prywatnej własności środków produkcji,
powstanie społ. bezklasowe (znika źródło konfliktu),

priorytety postrzegania konfliktu:

1. konflikt jest wszechobecny.
2. mechanizm konfliktu oparty jest na materialnej podstawie.
3. istnieje możliwość zbudowania porządku społ., który będzie pozbawiony źródeł

konfliktu.

Ogólnie :

1) stosunki ekonomiczne prowadzą do rewolucyjnego konfliktu klasowego, bowiem ich istota
(zawłaszczanie produktu dodatkowego przez klasy uprzywilejowane) prowadzi do polaryzacji klas,
a następnie do obalenia klasy panującej
2) konflikt ma biegunowy charakter, klasy wyzyskiwane tworzą rewolucyjną organizację
polityczną, zwalczającą klasy dominujące
3) stosunki społeczne są pełne sprzeczności
4) fakt ten powoduje, że systemy społeczne wytwarzają konflikt, który pojawia się w
przeciwstawnych interesach
5) najczęściej do konfliktu dochodzi w związku z podziałem dóbr rzadkich
6) konflikt jest głównym źródłem zmiany w systemie społecznym
7) podstawowym stosunkiem społecznym jest relacja dominacji i podległości

Marks twierdził, że nierówność w podziale zasobów i sposobie ich wytwarzania to siła
sprawcza sprzeczności i konfliktów interesów. Weber w dyskursie z Marksem uważa, że
konflikt powstaje w istotnej zależności z pojawieniem się charyzmatycznych przywódców;
ich pojawienie się warunkuje to, czy dojdzie do zmiany (konfliktu) rewolucyjnej. Rozwój
społeczeństw dokonuje się przez przejście od społeczeństw opartych na panowaniu
tradycyjnym do społeczeństw, które są zorganizowane wokół panowania racjonalno-
legalnego (system prawny). Wraz ze wzrostem (rozwojem) społeczeństw społeczny, potencjał
konfliktowy ulega osłabieniu (Marks twierdził odwrotnie: rozwój prowadzi do konfliktu –
walki klasowej). Simmel, jak Marks, postrzega konflikt jako wszechobecny, ale poszukuje
konfliktów mniej burzliwych i gwałtownych – przez formy konfliktów chce ukazać ich
funkcję pozytywną (jak konflikt prowadzi do solidarności i integracji społecznej).

B) Max Weber

-był krytyczny wobec marksowskiej teorii konfliktu,
-uważał, że konflikt nie jest nieuchronny i niezbędny,

-przyczyną pojawienia się konfliktu jest wyłonienie się czy pojawienie się charyzmatycznego
przywódcy,

Krytykuje Karola Marksa, twierdzi, że rewolucyjnego konfliktu da się uniknąć. Konflikt zależy od
pojawienia się przywódcy, który może zmobilizować oraz podporządkować grupy. Twierdzi, że nie
zawsze dochodzi do rewolucyjnego konfliktu. Przywódca stwarza większe prawdopodobieństwo
wystąpienia konfliktu, charyzma przywódcy ulega rutynie tworzy on reguły formalne. Jeżeli znowu
dochodzi do nierówności, następuje odnowienie konfliktu, ponieważ nowe elity gromadzą zasoby.
Podział na dużą ilość klas jest zależna od dystrybucji władzy, bogactwa, kontroli zasobów.
Twierdzenia Webera o procesach konfliktowych :
1) Strona podporządkowana z większym prawdopodobieństwem wda się w konflikt ze stroną
nadrzędną, kiedy wycofa legitymizację jej panowania politycznego.
2)Strona podporządkowana z większym prawdopodobieństwem wycofa legitymizację panowania
politycznego, kiedy:

- stopień korelacji między uczestniczeniem w klasie, grupie statusowej i hierarchiach
politycznych jest wysoki,
- stopień nieciągłości czy nierówności w dystrybucji zasobów w obrębie hierarchii społ. jest
znaczny,
- współczynniki mobilności społ. w górę w społ. hierarchiach władzy, prestiżu, bogactwa są
niskie,

1) Konflikt pomiędzy zbiorowościami nadrzędnymi a podporządkowanymi jest bardziej
prawdopodobny, kiedy resentymenty strony podporządkowanej zostaną zmobilizowane przez
charyzmatycznych przywódców.
2) Kiedy charyzmatyczni przywódcy odniosą w zmaganiach, wzrasta presja na
zrutynizowanie panowania za pomocą nowego systemu reguł i administracji.
3) Kiedy zostaje wprowadzony system reguł i władzy administracyjne, wzrasta podobieństwo
zajścia warunków z pkt. II, a przez to staje się bardziej prawdopodobne, ze nowa zbiorowość
podporządkowana wycofa legitymizację panowaniu politycznemu i zainicjuje konflikt z
nową stroną nadrzędną, zwłaszcza kiedy elity wprowadzą nowe tradycjonalne i oparte na
przypisaniu formy dominacji politycznej.

•

uważał, że nierównościom zawsze towarzyszy spadek wskaźnika mobilności

•

te same procesy, które mogłyby prowadzić niektórych do cofnięcia legitymizacji i
wszczęcia konfliktu pod charyzmatycznym przywództwem, mogą czasem wspierać
legitymizację władzy politycznej, jeśli wystarczająco wiele innych grup w
społeczeństwie ma poczucie zagrożenia.

C) George Simmel
1)konflikt wynika z rozbieżności interesów między grupami oraz z instynktu nienawiści i walki,
który tkwi w człowieku
2)procesy konfliktu są wszechobecną właściwością systemów społecznych
3) konflikt jest w istocie jednym z głównych procesów działających w kierunku utrzymania całości
społecznej
- konflikt jest wszechobecny, nieunikniony w tym sensie, że każda zmiana jest poprzedzona
konfliktem (jednak nie każdy konflikt wywołuje zmianę – te niewielkie nie muszą prowadzić do
zmiany jak twierdził Marks),
- konflikt ma charakter uniwersalny,
- konflikt ma charakter dialektyczny ( rozwija się i reprodukuje)
- w konflikcie reprodukują się sprzeczności, ale nie redukowalne do własności ekonomicznych,
- najistotniejszym źródłem konfliktu jest rozdział rzadkich dóbr,

- konflikt jest źródłem zmiany,
- stosunki społ. w systemie można określić jako dwa przeciwieństwa: procesy asocjacji i dysocjacji;
oba te procesy mają swoje źródła, są nimi odpowiednio: impulsy płynące z naszych instynktów i
imperatywy wynikające ze stosunków społ.
- strefa mikrostruktury społ. jest widownią procesów, które niezależnie od konfliktów zmierzają do
utrzymania całości społecznych i jej funkcjonalności,
- konflikt podwyższa stopień ukształtowania się wyraźnych granic gr., ześrodkowania władzy,
kontroli nad dewiacjami i rozbieżnościami oraz solidarności społ. w gr. konfliktowych
(funkcja konfliktu),

Lewis A. Coser

Jest twórcą tzw. funkcjonalnej teorii konfliktu. Pokazuje, jak istotną rolę pełni konflikt w życiu
społecznym przez podkreślenie jego pozytywnych funkcji, przyczyniających się do wzrostu
poziomu adaptacji lub integracji społecznej. „Konflikt jest istotnym rysem życia społecznego,
ponieważ może być środkiem do osiągnięcia spójności społecznej.” Dzieje się tak dlatego, że
konflikt jest czynnikiem zwiększającym zdolności adaptacyjne systemu. Konflikt jest wyzwaniem
stojącym przed grupą; im lepiej sobie z nim poradzi, tym lepsze zdolności adaptacyjne ujawnia (i
szybciej się rozwija).
Etapy analizy Cosera (wg Tunera):

1. Coser zakłada, że nierówny poziom zintegrowania elementów systemu prowadzi do
generowania różnego typu konfliktów między tymi elementami. Konflikty owe są przyczyną
2. tymczasowej, ponownej integracji systemu, co z kolei w pewnych warunkach powoduje
3. zwiększoną elastyczność struktury systemu, która z kolei
4. zwiększa zdolność systemu do rozwiązywania poprzez konflikt braku równowagi

wewnętrznej, zmierzając do wytworzenia systemu, który ujawnia

5. wysoki (zwiększony) poziom zdolności adaptacyjnych do zmieniających się warunków

Źródeł konfliktu poszukuje Coser w aspiracjach jednostek, jednostek nie w atrybutach
struktury społecznej. Pyta, jak wpływa konflikt na strukturę, nie odwrotnie.

Początkiem konfliktu jest utrata prawomocności istniejącego systemu, do której dochodzi

na skutek wzrostu poczucia deprywacji członków systemu. (Deprywacja - stan psychiczny
wynikający z braku zaspokojenia jakiejś istotnej potrzeby człowieka - biologicznej,
sensorycznej, emocjonalnej, kulturowej czy społecznej. - Kopaliński) Porządek społeczny
utrzymuje się w wyniku zgody na prawomocność istniejącego systemu. Do konfliktu
(zaprzeczenia porządku) dochodzi, gdy zaistnieją warunki zmniejszające zakres tej zgody.
Prawdopodobieństwo, że nastąpi utrata prawomocności wzrasta w zależności od 2
zasadniczych czynników:
-mała mobilność do grup uprzywilejowanych
- nieistnenie kanałów wyrażania i wyrównywania nierówności (społeczeństwo jest
niedrożne).
Fakt zakwestionowania prawomocności systemu nie musi prowadzić do konfliktu, bo
warunkiem koniecznym jego powstania jest pobudzenie emocjonalne. Ludzie osiągają
poziom pobudzenia emocjonalnego, które prowadzi do konfliktu, gdy ich oczekiwania
dotyczące poprawy sytuacji życiowej przekraczają postrzegane możliwości realizacji tych
oczekiwań (są bezradni).
Czynniki wpływające na poziom pobudzenia emocjonalnego:

•

Stopień zaangażowania w istniejący system (zależność odwrotnie proporcjonalna).

•

Natura i rozmiary kontroli społecznej systemu.

Jeżeli dojdzie do wystąpienia konfliktu, to konsekwencją jest zmiana społeczna. Zmiana
społeczna, wywołana konfliktem, jest rozpatrywana przez Cosera jako zmiana wewnętrzna.
Typ zmiany wywołanej przez konflikt zależy od typu struktury społecznej. Coser przyjmuje
istnienie 2 biegunowych typów systemów społecznych.
Typy systemów społecznych:

•

System zwarty

•

System otwarty

System zwarty polega na częstych interakcjach między ludźmi (jako elementami systemu) i
na tendencji do angażowania całej osobowości jednostki w sprawy systemu, a co za tym idzie,
monopolizowania lojalności członków wobec systemu. Coser nazywa te systemy
„sztywnymi”, bo nie dopuszczają one do wyrażania sprzecznych dążeń w obawie przed utratą
autonomii systemu. (Np. społeczeństwa totalitarne.)
System otwarty jest elastyczny, przeciwstawny systemowi zwartemu. Dopuszcza pluralizm i
zróżnicowanie wewnętrzne, więc powiązania jednostek wewnątrz systemu są liczne i
różnorodne, a uczestnictwo jednostek w każdym układzie stosunków społecznych jest
szczątkowe. Istnieją różnorodne konflikty, jest ich wiele i wzajemnie się przecinają.
W systemach zwartych dochodzi tylko do konfliktów gwałtownych, które ujawniają silne
sprzeczności, bo konflikty mniej intensywne są kontrolowane przez wystarczająco silny
aparat represji. Konflikt w systemie zwartym narusza podstawy konsensusu i prowadzi do
całościowej zmiany systemu (rewolucja). W systemie otwartym konflikty są częste, mało
gwałtowne i spełniają pozytywną funkcję.

przebieg i gwałtowność konfliktu
Stopień emocjonalnego zaangażowania w dążeniu do konfliktu, a więc jego natężenie wynika
zdaniem Cosera z rodzaju stosunków wiążących zantagonizowane strony; im te relacje bardziej
osobiste i pierwotne tym konflikt o wyższym natężeniu. Gwałtowność konfliktu zależy od tego,
czy jest on realistyczny (to znaczy dotyczy rzeczywistych przyczyn) czy też nierealistyczny, albo
zastępczy (chodzi o rozładowanie emocji). Poza tym w systemach sztywnych gwałtowność
konfliktu jest większa, bo nie ma dostępnych alternatyw jego rozwiązania.
Mechanizm konfliktu:
-nierówny poziom zintegrowania elementów
-wybuch konfliktu
-tymczasowa ponowna integracja systemu
-zwiększona elastyczność struktury systemu
-zwiększona zdolność do rozwiązywania podobnych konfliktów
-zwiększony poziom adaptowalności systemu.
funkcje konfliktu w porządku społecznym
Konflikt ma swoje konsekwencje zarówno dla biorących w nim udział stron, jak i dla szerszego
systemu. Jeśli chodzi o funkcje wewnętrzne niejednokrotnie konflikt przyczynia się do zwiększenia
integracji grupy, ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się nowych. Jeśli chodzi o
konsekwencje zewnętrzne, systemy społeczne dysponują różną tolerancją na konflikt. W systemach
elastycznych łatwiej o rozładowanie napięcia i przywrócenie równowagi. W systemach sztywnych
uniemożliwiona jest bezpośrednia ekspresja antagonistycznych roszczeń. Zdaniem Cosera, tym, co
zagraża równowadze systemu to nie konflikt jako taki, lecz sztywność struktury, która stwarza
warunki dla kumulacji wrogości wzdłuż jednej, głównej linii podziału. Konflikty spełniają
pozytywną funkcję względem struktury społ (zmiana na lepsze), kiedy są tolerowane i
instytucjonalizowane.

E) RALPH G. DAHRENDORF
W swojej teorii konfliktu Dahrendorf przyjmuje 4 podstawowe założenia:

1. Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany – zmiana jest
wszechobecna.
2. W każdym społeczeństwie w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt. Konflikt
jest wszechobecny w życiu społecznym.
3. Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany systemu.
4. Każde społeczeństwo opiera się na przymusie, który stosowany jest przez jednych wobec
drugich.

Zmianę społeczną powinno się analizować z punktu widzenia konfliktu. Przyczyną konfliktu
jest dezintegracja, wynikająca z przymusu jednych wobec drugich.

Każda instytucjonalizacja życia społecznego pociąga za sobą tworzenie zrzeszeń
imperatywnie skoordynowanych (ZIS); stanowią one dającą się wyróżnić organizację ról.
Organizacja ta cechuje się określonymi stosunkami władzy, dzięki którym jedne wiązki ról
dysponują możliwością podporządkowania sobie innych. ZIS to jądro aparatu pojęciowego
Dahrendorfa.
ZIS – wszelkiego typu instytucje społeczne, które posiadają określone granice, określony
skład oraz rozpoznawalne stosunki między elementami składowymi.
Każda całość społeczna (niezależnie, czy jest to mała grupa, czy całe społeczeństwo) jest
przez Dahrendorfa uważana za ZIS. Porządek społeczny utrzymuje się dzięki procesom
generującym stosunki władzy w poszczególnych typach ZISów. Władza oraz panowanie
(wywiedzione od teorii Webera) stanowią rzadkie dobra; generują z kolei rywalizację o nie i
współzawodnictwo. To powoduje, że są one głównym źródłem konfliktów i zmiany w
obrębie ZISów.
Każdy ZIS może być zaszeregowany jedynie w kategoriach 2 głównych typów ról:

 tych, którzy rządzą
 tych, którzy są rządzeni.

Dahrendorf patrzy na postrzeganie interesu grupy przez nią samą. Rządzący dążą do
zachowania status quo, a rządzeni upatrują swój interes w redystrybucji władzy. Porządek
społeczny w równym stopniu jak konflikt zależy od stosunku władzy. Władza generuje
konflikt, który bywa uśpiony - wtedy istnieje porządek społeczny (wtedy, gdy ludzie wiedzą,
że z różnych przyczyn „oni” mają władzę i nie podejmują działań, żeby to zmienić). W
ramach ZISów toczy się „gra o sumie zerowej”, co znaczy, że każdy człowiek może mieć tyle
władzy, ile wymusi od innych, którzy jej nie mają). Ci, którzy mają władzę, nie chcą jej
stracić. Ci, którzy jej nie mają, nawet jeśli nie ubiegają się o nią bezpośrednio, chcą jej
redystrybucji.
Gdy pojawi się i rośnie świadomość istnienia sprzecznych interesów, ZIS ulegnie polaryzacji
na 2 grupy konfliktowe, z których każda będzie posiadała świadomość swoich obiektywnie
różnych interesów. Ta świadomość jest zasadniczym impulsem zmiany społecznej,
doprowadzając do redystrybucji władzy w ramach ZIS. Poziom uśpienia konfliktu zależy od
świadomości poszczególnych grup.
Stosunki społeczne w tej teorii kształtowane są przez stosunki zależności, a wszelka
organizacja społeczna opiera się na rozróżnieniu pozycji wyższych i niższych. Interesy tych,
którzy mają władzę i tych, którzy są jej pozbawieni są z natury sprzeczne. Konflikt nie
wybucha od razu, ponieważ interesy owe są utajone. Nosiciele interesów tworzą „quasi-grupy
interesu”, ale staną się one grupami konfliktowymi wówczas, kiedy interesy owe są
uświadomione. <grupa interesu = grupa konfliktowa>

Dahrendorf wyprowadza zmienne interwencyjne dotyczące powstawania konfliktu; wyróżnia
ich trzy typy.

Interweniujące warunki empiryczne:

1. Warunki organizacji – wywołują przekształcenie quasi-grup interesu w grupy

konfliktowe.

2. Warunki konfliktu – wyznaczają formę i intensywność konfliktu.
3. Warunki zmiany strukturalnej – wpływają na rodzaj, tempo i głębokość zmian.

Dahrendorf wyróżnia również 3 rodzaje warunków, które traktuje jako determinanty

przekształcenia quasi-grupy interesu w grupę konfliktową.
Determinanty przekształcenia:

1. Warunki techniczne (głównie przywództwo i ideologia – quasi-grupa musi je

wytworzyć).

2. Warunki polityczne (zdolność organizowania się).
3. Warunki społeczne (zdolność do komunikacji).

37. Teoria fenomenologiczna.

Teoria fenomenologiczna

•

podstawowe problemy teoretyczne fenomenologii

Fenomenologia - XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównym twórcą i
reprezentantem jest Edmund Husserl, a także wytworzona przez ten kierunek metoda badań
filozoficznych stosowana przez filozofów egzystencji. Główne pytania: co jest realne?, co
istnieje w świecie?, w jaki sposób można rozpoznać to, co istnieje?. Dla Husserla są to
problemy centralne. Wszystkie aspekty świata zewnętrznego, są zaopatrzone w sens, który
nadają im ludzie. Nikt nie ma bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością – kontakt ten jest
zawsze pośredni i dokonuje się poprzez procesy zachodzące w ludzkim umyśle.

•

„świat wzięty w nawias”, świadomość, doświadczenie

To, co jest ważne dla poznania to nasze doświadczenia – źródło wiedzy o świecie. Procesy
świadomościowe nadają kształt obrazu świata zewnętrznego. Świadomość ludzka warta jest
poznania, ponieważ nadaje sens zewnętrzności. Świat zewnętrzny jest zapośredniczony
poprzez świadomość, doświadczenie. Naocznie dany nam świat, w którym żyjemy, jest dla
ludzi rzeczą oczywistą. Ludzie działają na podstawie przypuszczenia, że treścią ich
doświadczenia jest dla wszystkich ten sam świat. Ludzie działają, jakby doświadczali
wspólnego świata. Ludzie wiedzą coś o świecie, dzięki doświadczeniu.

•

A. Schutz – koncepcja wiedzy potocznej

Wiedza potoczna – zbiór pewnych konwencji, reguł, informacji, które są podstawą działań
praktycznych; wiedza ta jest bezrefleksyjna – stwarza poczucie, że inni tez ją podzielają. Jest
efektem socjalizacji, kultury. Stwarza poczucie, że świat jest taki sam dla każdego.
1)

rzeczywistością dla ludzi jest ich wiedza potoczna – maja oni poczucie absolutnej

rzeczywistości kształtującej i kierującej zdarzeniami społ
2)

istnienie wiedzy potocznej powoduje, że świat społ uzyskuje charakter bytu

traktowanego jako dany
3)

wiedza potoczna jest wyuczona – przyswajana w trakcie socjalizacji

wytwarza się poczucie, że świat społ jest taki sam dla każdego, a to poczucie pozwala

zaangażować się w proces typifikacji nas samych i innych partnerów interakcji

38. Etnometodologia.

Etnometodologii to nurt analiz socjologicznych zapoczątkowany w 1954 przez H. Garfinkla,
którego głównym przedmiotem zainteresowania są procesy potocznego ustanawiania znaczeń
przez działające jednostki. Etnometodologia wywodzi się z nurtu

interakcjonistycznego

fenomenologii

oraz perspektywy

dramaturgicznej

.. Etnometodologia odrzuca dominujący w

socjologii pozytywistycznej obiektywny punkt widzenia zewnętrznego obserwatora i stara się
wykorzystywać punkt widzenia obierany przez jednostki usytuowane w centrum analizowanej
sytuacji społecznej. Etnometodologia koncentruje się przede wszystkim na tym, w jaki sposób
(przy wykorzystaniu jakich metod) działające jednostki konstruują swój własny świat i w jaki
sposób dochodzi między nimi do negocjacji wspólnych znaczeń.

•

podstawowe metody interakcji

poszukiwanie normalnej formy – jeśli jednostki wchodzące w interakcje wyczuwają,

że istnieje między nimi różnica poglądów na to, co jest realne, oraz że ich interakcja napotyka
z tego powodu przeszkody, będą wówczas emitować gesty w celu zmuszenia partnerów do
przyjęcia tego, co w ich sytuacji uznaje się za „normalne”
2)

tworzenie przekładalności perspektywy – jednostki działają na podstawie

przeświadczenia, że przeżywałyby te same doświadczenia, gdyby nawet zamieniły się
zajmowanymi miejscami; większość interakcji obejmuje gesty, dzięki którym partnerzy
uzyskują potwierdzenie, że przekładalność perspektywy istnieje
3)

stosowanie zasady et cetera – wiele spraw w interakcji zostaje przemilczanych,

dlatego też jednostki stale muszą wypełniać luki lub wyczekiwać na informacje konieczne po
to, aby nadać znaczenie słowom lub czynom innych; uzupełniając lub wyczekując na
niezbędne informacje, działający stosują zasadę et cetera, aby interakcja nie została
przerwana. W takiej sytuacji stosowane są wyrażenia typu "Wiesz", "No nie", "No, wiesz jak
to jest", przy czym oczekuje się, że partner nie zerwie interakcji np. poprzez odpowiedź "Nie,
nie wiem jak to jest".
Bourdieu wprowadza różne rodzaje kapitału: ekonomiczny, społeczny (pozycje i relacje w
grupach społecznych), kulturowy (umiejętności, zwyczaje, nawyki, style), symboliczny
(umiejętność wykorzystywania symboli do uprawomocniania pozostałych typów kapitałów).
Formy kapitału mogą ulegać przekształceniom jedna w drugą, ale w ograniczony sposób.
Zdolność do przekształcania różnych form kapitału i ich akumulacji jest przedmiotem gry i
konfliktu pomiędzy samymi jednostkami, pomiędzy klasami oraz w ich obrębie, pomiędzy
różnymi frakcjami i grupami. Posiadacze dyplomów muszą podjąć walkę o przekształcenie
ich w kapitał ekonomiczny, posiadacze przedsiębiorstw starają się o uzyskanie kapitału
symbolicznego (legitymizacja własnego bogactwa) albo o uzyskanie kapitału politycznego. O
kapitały toczy się nieustanna gra, podobnie jak nieustanny wysiłek ich konwersji i
rekonwersji. „Kapitałem” jednostek jest przede wszystkim ich „habitus”, będący
syntetycznym wyrazem wszelkich zasobów, jakimi rozporządza.

Według Bourdieu zróżnicowanie klasowe ma wpływ na wszystkie sfery życia ludzi (styl
życia, komunikowanie się z innymi, gusty, upodobania, dietę, rodzaj uprawianych sportów,
uczestnictwo w kulturze, stosunki rodzinne, modę). Klasa społeczna bowiem to zbiór ludzi
zajmujących podobne pozycje w przestrzeni społecznej, a zarazem „podobne spojrzenie na
świat”, „podobne praktyki”, „podobne dyspozycje”, słowem wspólny habitus. O
przynależności do klasy nie decyduje posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji przez
jednostkę, ale całokształt cech społecznych determinujących jej pozycję w społeczeństwie, a
więc miejsce w strukturze nadrzędności / podrzędności. Wśród czynników wpływających na

tę pozycję może być płeć, rasa, przynależność etniczna, wiek, czy miejsce zamieszkania.
Bourdieu rozumie klasę społeczną w sposób znacznie wykraczający poza ekonomiczne
konotacje marksowskie. Poza tym dla Bourdieu klasy społeczne są konstruktami
teoretycznymi, a nie realnymi bytami społecznym, jak u Marksa. W obrębie klas społecznych
nieustannie zachodzą procesy dystynkcji – odróżniania się i wyróżniania (dystynkcji) od
innych klas społecznych, a tym samym konstruowania i reprodukowania struktur właściwych
danej klasie. W ujęciu

Pierre'a Bourdieu

klasy społeczne dzielą się na dominującą, średnią i

niższą, ze względu na

, a każda z

klas dzieli się na trzy

fakcje

: dominującą, pośrednią i zdominowaną.

Habitus jest wytworem materialnych warunków egzystencji właściwych klasie społecznej,
łącznym rezultatem oddziaływań socjalizacyjnych, jakim podlega w ciągu życia jednostka.
Habitus to zatem rezultat całokształtu nabytych przez jednostkę i utrwalonych dyspozycji do
postrzegania świata, oceniania go i reagowania nań zgodnie z utrwalonymi w danym
środowisku schematami. Habitus kształtuje się przez całe życie jednostki, choć oczywiście
najistotniejsze są doświadczenia wyniesione z socjalizacji pierwotnej (pierwsze lata życia
człowieka). Habitus nie jest raz na zawsze ustaloną strukturą, ale podlega nieustannej
konstrukcji i rekonstrukcji.

39. Strukturalizm konstruktywistyczny

strukturalizm konstruktywistyczny – struktury wywierają nacisk i ograniczają wolę, lecz
zarazem ludzie posługują się swymi zdolnościami do myślenia, refleksji, działania, aby
konstruować zjawiska społ i kulturowe. Struktury istnieją niezależnie od podmiotów
działających i kierują ich zachowaniem, choć zarazem tworzą pola wyborów, możliwości i
ścieżki działań twórczych czy konstruowania nowych i niepowtarzalnych zjawisk
społecznych i kulturowych.

40. Teoria strukturacji A.Giddensa.

1)postulaty uprawiania teorii socjologicznej: - konstruowanie teorii społecznej wiąże się z
podwójną hermeneutyką, pojęcia i uogólnienia, którymi posługują się przedstawiciele nauk społ.
by zrozumieć procesy społ, mogą zostać wykorzystane przez zwykłych ludzi, - teoria społ. z
sanej natury jest krytyka społeczną, -pociąga to postulat zaprzestania naśladowania nauk
przyrodniczych, -nie powinna rościć sobie pretensji do ogólnych praw rozwoju, postulat by
teoria stała się narzędziem uwrażliwiającym miedzy nią a światem zewnętrznym, -socjolog
powinien rozwijać pojęcia które uwrażliwiają,
-giddens twierdzi, że socjologia to nauka nowoczesna, powinna się rozwijać, istotne w epoce
nowoczesności są: autor i procesy społeczne.
2)istota strukturacji: pojęciem kluczowym jest STRUKTURACJA zaprojektowana by ukazać
dualność struktury, oznacza to że podmioty działające czynią użytek ze struktury, wykorzystując
właściwości struktury, przekształcają one lub reprodukują ją
-struktura-kontekst w którym oba komponenty wchodzą w relacje, dzięki Czemy możemy
prowadzić interakcje, ma dynamiczny charakter, jest odtwarzana dzięki świadomości aktorów,
jest czymś zew. Wobec jednostki., jest tym czym posługują się aktorzy. Struktura społeczna- to
reguły i zasoby mogące ulec zmianie kiedy używają ich aktorzy, wpływa na interakcje i
wzajemnie .
-2 komponenty: REGUŁY-uogólnione procedury, które aktorzy rozumieją i wykorzystują w
różnych okolicznościach, najważniejsze to te, którymi aktorzy posługują się odtwarzając relacje
społ. w znaczących odcinkach czasu i przestrzeni, właściwości:są często stosowane w

konwersacjach, w rytuałach interakcyjnych, codziennych działaniach jed., zostały milcząco
uchwycone i zrozumiane i stanowią część zasobu wiedzy kompetentnych aktorów, pozostają
nieformalne oraz nie znajdują wyraźnego usankcjonowania w technikach interpersonalnych.
-ZASOBY-rodzaj udogodnień dla aktorów, czynnik generujący władzę, pewne materialne i
organizacyjne warunki, w których istnieje możliwość realizowania się reguł, potrafią
organizować i reprodukować władzę.
-skład struktury:
1)zasoby alokacyjne: wykorzystywanie właściwości materialnych, artefaktów i dóbr do
kontrolowania i wyznaczania kierunku wzorów interakcji, decydują o dominacji. 2)zasoby
autorytetu: organizacyjna zdolność do kontrolowania i nadawania kierunku wzorom interakcji
3)reguły normatywne: tworzenie uprawnień i zobowiązań w danym kontekście. 4)reguły
interpretacyjne: tworzenie schematów i zasobów wiedzy używanej za oczywistą w danym
kontekście.
-działania podmiotowe- 2obszary : kontekst zregionalizowania i zrutynizowania.
-zasady strukturalne-najbardziej ogólne zasady rządzące organizacją całości społecznych, w
zależności od zasad strukturalnych można wyróżnić 3typy społ.: 1)społ. plemienne- zasady
akcentujące pokrewieństwo o tradycję, 2)społ. podzielone na klasy-zorganizowane na zasadzie
opozycja miejski/wiejski, 3)społ. klasowe- podział ekon- Polit.
-zasady działając łącznie zaprzeczają się wzajemnie:1) sprzeczność pierwotna- własciwa
całościom społ., 2) sprzeczność wtórna-zależy od pierwotnej lub jest jej skutkiem, Sprzeczność
to rozejście się zasad strukturalnych organizacji systemowej,
3)działania podmiotowe: oznacza zdarzenia konstytuowane przez aktora, jest tym co aktor
czyni w danej sytuacji i co pociąga za sobą skutki, konsekwencje.,
-ludzie monitorują wzajemnie swoje postępowanie, na monitorowanie mają wpływ 2 rodzaje
świadomości: 1)dyskursywna- wiąże się z nią zdolność do podawania powodów lub
racjonalizowania tego co się robi, 2) praktyczna-zasób wiedzy wykorzystywanej pośrednio i
niejawnie do działania w danych sytuacjach i interpretowania działań innych osób.
-system bezpieczeństwa ontologicznego-nieuświadomiony zestaw procesów prowadzących do
poczucia zaufania w interakcji, jest ono podtrzymywane przez zrutynizowanie kontaktów z
innymi, zdolność do racjonalizacji, zasobu wiedzy, adekwatne interpretacje działań.
4)strukturacja we współczesnych społeczeństwach:
-procesy w społ. postmodernistycznych: 1) oddzielenie przestrzeni czasu w życiu społecznym
2)instytucjonalna refleksywność 3) globalizacja
-RUTYNIZACJA- zapewnia wzorom interakcji ciągłość w czasie, wprowadza ona do działań
element przewidywalności a przez to daje poczucie bezpieczeństwa ontologicznego.
-Mechanizmy podtrzymujące rutynę: 1)rytuały otwarcia i zamknięcia-wskazuje kiedy
elementy interakcji mają się zaczynać i kończyć, 2)przestrzeganie kolejności w konwersacji 3)
takt- milcząca zgoda miedzy uczestnikami interakcji co do tego jak w danych okolicznościach
mają się zachować i reagować, co będzie a co nie stosowne 4)umiejscowienie- ludzie wnoszą
pewne pozycje którym towarzyszą pewne uprawnienia i zobowiązania i wykonują gesty w
procesie wzajemnego ustalania swej pozycji 5)obramowanie- interakcje przebiegają w pewnych
ramach, istnieją reguły które się do nich stosują.
-REGIONALIZACJA- porządkuje działanie w przestrzeni przez rozlokowanie aktorów w
miejscach wzajemnie od siebie zależnych i przez określenie jak mają się przedstawiać i działać,
jest kluczowa dla trwałości szerszych wzorów strukturalnych i bezpieczeństwa ontologicznego
aktorów.
-sceneria- uwzględnia zarówno przestrzeń fizyczną jak i kontekstową wiedzę o tym co ma się
zdarzyć w tej przestrzeni. Scenerie różnią się granicami fizycznymi i symbolicznymi, trwałością
w czasie, rozciągłością w przestrzeni fizycznej, swym charakterem,

-regionalizacja interakcji przez tworzenie scenerii ułatwia utrwalanie rutyny. Trwanie rytyny
podtrzymuje struktury instytucjonalne w czasie i przestrzeni

41. Struktura społeczna w ujęciu Arystotelesa.

Arystotelowski obraz struktury społecznej jest wielowymiarowy. Jawi się jako konglomerat
rodzin, jako system klas ekonomicznych( ludzie biedni-stan średni-bogaci) jako układ grup
statusowych oraz jako zespół swego rodzaju stanów. Arystoteles operował koncepcją państwa
jako zbioru grup nie zaś jednostek.
Kolejnym aspektem struktury społecznej u Arystotelesa to podział społeczeństwa ze względu
na funkcje, wykonywane przez różne grupy obywateli. Państwa składają się z wielu części.
Pierwsza- rolnicy
Druga- rzemieślnicy
Trzecia- kupcy
Czwarta- wyrobnicy
Piąta- stan żołnierski
Szósty- kapłaństwo
Siódmy- zamożni
Ósmy- wysocy urzędnicy i ludzie poświęcający się władaniu państwem
Dziewiąty- sędziowie
Wyliczone stany Arystoteles dzielił na masę ludową i ludzi znacznych
Trzeci zasadniczy aspekt struktury społecznej to podział społeczeństwa na grupy różniące się
stopniem zamożności. Jest to najostrzejszy podział oraz układ sił pomiędzy bogatymi i
biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa i jego ustrój polityczny. Pomiędzy
biednymi a bogatymi Arystoteles wyróżnia jeszcze stan średni, z którym sam sympatyzował-
widział w nim ostoję ładu i społeczną bazę dobrego ustroju.

42. Koncepcja państwa i społeczeństwa św. Augustyna.

Każde społeczeństwo jest wspólnotą wartości. „Miłość do jednego przedmiotu rodzi
spontanicznie społeczeństwo utworzone z tych wszystkich, których miłości spotykają się w
nim.” Dwie miłości powołują dwa państwa:
Miłość własna- posunięta do pogardy Boga powołała państwo ziemskie
Miłość Boga- posunięta do pogardy samym sobą stworzyła państwo niebieskie
Myślenie Augustyna jest bardzo teocentryczne, ważny jest tylko Bóg i to właśnie stosunek do
niego dzieli ludzkość na dwa społeczeństwa. Rozdział między tymi dwoma państwami ma
charakter wyłącznie moralny- dwa przeciwstawne systemy wartości dwa różne łady
społeczne.
Państwo ziemskie- jest z natury niedoskonałe, każdy ma na uwadze tylko własne pragnienia i
korzyści, społeczność ta podzielona jest na dwie części, z których jedna uciska a druga jest
uciskana gdyż dóbr nie starcza dla wszystkich( ryba pożera rybę). Konflikt jest nieuniknioną
funkcją zorganizowanego społeczeństwa świeckiego. Człowiek jednak ma zaspokajać swoje
potrzeby ponieważ państwo ziemskie jest niezbędne aż do końca życia ale jest złe gdy
postawa wobec jego wartości prowadzi do wyrzeczenia się wartości wyższych i perspektywy
życia w państwie niebieskim. O przynależności człowieka do wspólnoty decyduje to czy
człowiek wierzy. Tutaj panuje ład konfliktowy.
Państwo Boże- panuje tam prawdziwy pokój, jest to szczęśliwe państwo bez zazdrości do
tego co ma więcej, wszyscy są członkami pokojowej wspólnoty. Każdy będzie miał swój dar,

jeden większy drugi mniejszy ale nie będą ich sobie zazdrościć. Tutaj panuje ład
konsensusowy

43. Główne nurty myśli oświeceniowej we Francji.

Kolebką myśli oświeceniowej nie była Francja, lecz Niderlandy i Wielka Brytania, gdzie owe
oświecenie zapoczątkowała filozofia Locke’a. Oświecenie francuskie posiadało zaledwie
dwóch myślicieli- Monteskiusza i Rousseau, których można by pod względem teoretycznej
odkrywczości postawić w jednym szeregu z postaciami takimi jak Hume, Smith, Kant, czy
Herder. Oświecenie francuskie było silne pod względem popularności, różnorodności, czy
śmiałości idei, niż ich oryginalnością. Francja była jednak w owych czasach tak silna pod
względem polityczności, czy kulturalności, że francuskie idee oddziaływały na bardzo
szeroką skalę, co więcej nawet te niezrodzone we Francji oddziaływały na świat za
pośrednictwem Paryża.
Oświecenie francuskie nie było formacją jednolitą. W jego obrębie występowały rozmaite
tendencje.
W klimat oświecenia francuskiego najlepiej wprowadza Francois Marie Aroueta, znany
bardziej jako Voltaire. Był on dziennikarzem, który spopularyzował nowy światopogląd i
skompromitował jego przeciwników. Mimo iż sam nie wprowadził do oświecenia żadnych
nowych idei, to mówi się, że nie byłoby oświecenia bez Voltaire, ale to nie jemu zawdzięcza
ono swoją trwałą żywotność intelektualną. Voltaire nie był myślicielem społecznym w takim
sensie jak Monteskiusz, czy Rousseau. Nie stworzył on żadnej spójnej wizji społeczeństwa,
jedynie wpłynął na teoretyczny sposób ujmowania problematyki społecznej. Na uwagę
zasługuje fakt, że w odróżnieniu od współczesnych teoretyków natury ludzkiej uważał on
człowieka za istotę żyjącą zawsze w społeczeństwie i z tego powodu ośmieszał on tzw. stan
natury.
MONTESKIUSZ: POCZĄTKI SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ
Największym dziełem Monteskiusza było składające się z trzydziestu jeden ksiąg

O duchu

praw

(De l'esprit des lois, 1748), w którym dokonał analizy znanych ówcześnie form

ustrojowych. Monteskiusz wyszedł od koncepcji

prawa naturalnego

, wywodząc Hobbesem,

że

prawo stanowione

zostało ustanowione dla poskromienia dzikości natury. Przy tworzeniu

prawa należy brać pod uwagę naturalne uwarunkowania, które kształtują ducha praw. Do tych
uwarunkowań należą: wielkość terytorium państwa, klimat, religia, obyczaje, historia, formy
gospodarowania oraz zasady rządzenia. Przyjęcie takich poglądów oznaczało, po pierwsze,
faktyczną rezygnację z poszukiwania uniwersalnego ideału społecznego, który byłby tak
samo dobry dla wszystkich społeczeństw; po drugie, uznanie, że społeczeństwa nie są przez
ludzi tworzone, lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu konkretnych
warunków.
Monteskiusz wyróżnił trzy formy państwa:



despotia, w której zasadą rządzenia jest strach,



monarchia, w której rządy odwołują się do honoru,



republika, która może mieć ustrój

demokratyczny

(oparta jest wtedy na cnocie)

albo arystokratyczny (oparta wtedy na umiarkowaniu warstw rządzących).

ROUSSEAU: NATURA, A ŻYCIE W SPOŁECZEŃSTWIE.
Rousseau był drugim myślicielem oświecenia francuskiego. Jest on do dziś najdoskonalszym
przykładem myśliciela zajmującego się problematyką życia społecznego z pozycji uczestnika,
a nie tylko obserwatora. W myśli społecznej Rousseau kluczowe znaczenie miało
przeciwstawienie: „człowiek natury” - „człowiek człowieka”, czyli zdeformowany i

zdeprawowany „człowiek sztuczny i fantastyczny”. „Człowiek natury” jest wolny, dobry,
niezależny, równy wszystkim innym ludziom, szczęśliwy itd. „Człowiek człowieka”
wszystkie te przymioty utracił, zyskując w zamian jedynie czcze pozory, do których
sprowadza się ostatecznie wszystko, co ludzie współczesnej cywilizacji cenią najwyżej. Ta
manifestowana nieustannie niechęć do narzuconej „człowiekowi natury” kultury i
społeczeństwa, które ogranicza jego autonomię, daje w efekcie niezwykle ostrą świadomość
realności „kolektywnego istnienia” – tego sztucznego świata, w którym ludzie się znaleźli.
Trzeba oddzielić w człowieku kulturę i naturę, to, czym staje się on na skutek swego
„kolektywnego istnienia”, i to, czym jest sam przez się. Trzeba studiować nie tyle „ludzi”, ile
„człowieka” nie skażonego przez życie wśród nich. Ponadto Rousseau wprowadza pojęcie
denaturalizacji, która zajmuje znaczną część Rozprawy o pochodzeniu i podstawach
nierówności między ludźmi. Chodziło w nim nie o rekonstrukcję procesu historycznego, lecz o
sformułowanie wielu hipotez dotyczących tego, jak możliwe jest społeczeństwo w swej
obecnej postaci - tak bardzo oddalonej od natury. Rozważania Rousseau o denaturalizacji
gatunku ludzkiego obejmują problematykę tak różnorodną jak rozwój języka i myślenia,
rodziny, pracy i środków wytwarzania, własności, przemocy, władzy politycznej itd.
Najciekawsze wydaje się podjęcie problemu kształtowania się potrzeb różnego rodzaju,
swoistej potrzeby życia społecznego, która nie istniała w stanie natury. Inaczej mówiąc,
według Rousseau społeczeństwo samo wytwarza sobie potrzeby, które tylko w nim mogą
zostać zaspokojone.
W twórczości Rousseau mamy do czynienia z dwiema różnymi koncepcjami społeczeństwa: z
koncepcją krytyczną, w której na pierwszy plan wysuwa się ujawnianie wielorakich
ograniczeń, z jakimi wiąże się dla jednostki życie zbiorowe, oraz koncepcją apologetyczną,
uwydatniającą nade wszystko rozkosze życia we wspólnocie.

44. A.Comte i jego wizja socjologii jako nauki pozytywnej.

Zdaniem autora Cours de philosophie positiue miejsce każdej nauki w systemie jest
wyznaczone historycznie i logicznie. Zgodnie z tym nauki tworzą następującą hierarchię:
matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia. Taki też powinien być
porządek ich wykładu. Wymienione nauki zostały przez Comte’a zhierarchizowane według
stopnia swej malejącej ogólności i abstrakcyjności, stopnia swej rosnącej złożoności oraz
stopnia swej coraz większej doniosłości praktycznej. Tak więc matematyka jest nauką
najbardziej abstrakcyjną, najprostszą i najdalszą od praktyki, socjologia natomiast - nauką
najbardziej konkretną, złożoną i związaną z praktyką. Matematyk nie musi korzystać z
dorobku żadnych innych nauk (dlatego matematyka pojawiła się najwcześniej), podczas gdy
socjolog musi wykorzystywać wyniki wszystkich innych nauk (dlatego socjologia pojawia się
najpóźniej).
Socjologia jest tedy nauką pozytywną nie dlatego, że korzysta z gotowych metod innych nauk
pozytywnych czy też wyjaśnia badane przez siebie zjawiska za pomocą odkrytych przez nie
praw, lecz dlatego, że tak samo jak one przezwycięża pozostałości myślenia teologicznego i
metafizycznego, gromadzi empirycznie sprawdzalną wiedzę i odkrywa prawa pozwalające
przewidywać dalszy przebieg badanych procesów i na te procesy oddziaływać.
Wg Comte‘a istnieje świat realny , a zadaniem naukowca jest jego zbadanie i przedstawienie
wyników badań. Świat rzeczywisty poznaje się na dwa sposoby: przez badania i dociekania
teoretyczne. Wyróżnia trzy metody badań dostarczających wiedzy empirycznej o realnym
świecie społecznym:

a) obserwacja- powinna być ukierunkowana przez teorię, a po jej dokonaniu powiązana z

jakimś prawem

b) eksperyment- naturalny polegający na tym, że skutki czegoś, co dzieje się w

określonym miejscy byłyby obserwowane i porównywane z sytuacją w miejscu, gdzie
takie zdarzenie nie nastąpiło

c) porównanie:

społeczeństw ludzkich z niższymi społeczeństwami zwierzęcymi

społeczeństw w różnych krajach świata

stadiów rozwoju społeczeństw w różnych okresach

45. E.Durkheim i jego koncepcja faktu społecznego.

Emil Durkheim jest uznawany za twórcę tzw. francuskiej szkoły socjologicznej, był on
pierwszym profesorem socjologii w pierwszej katedrze socjologii stworzonej we Francji.
Przez swą działalność dał teoretyczne oraz organizacyjne podstawy do rozwoju socjologii we
Francji. Ogólną koncepcję socjologii Durkheim oparł na tzw. pozytywistycznej teorii nauki,
była to podstawa. Tendencja antypozytywistyczna zakłada, iż fakty społeczne ze swej natury
niejako duchowe są po części jakościowo różne od faktów badanych poprzez nauki
przyrodnicze oraz wymagają jednocześnie odmiennych technik badania i różnych metod
badawczych.
E. Durkheim próbował określić, a także zrealizować określone warunki wyodrębniające
socjologię jako tzw. samodzielną naukę - czyli stworzyć definicję faktów społecznych, które
są wyłącznym przedmiotem badań socjologicznych oraz stworzyć dyrektywy przeznaczone
dla różnorodnych metod badań stosowanych przez socjologię.
Próbował on zakończyć sytuację, kiedy socjologowie tworzyli duże systemy bez związku z
faktami, a jednocześnie różne nauki prowadziły badania nad zjawiskami społecznymi nie
znając ich skomplikowanej natury. Był przekonany , iż podstawowa zasada metody
badawczej socjologii to teza, iż fakty religijne i prawne, moralne oraz ekonomiczne powinno
się rozpatrywać w zgodzie z ich naturą - jako określone fakty społeczne.
Sławny postulat Durkheima, aby traktować fakty społeczne jak rzeczy, o których nie wiemy
jeszcze niczego pewnego, był kamieniem węgielnym jego socjologii. Był to nade wszystko
postulat metodologiczny. Autor Zasad wielokrotnie zapewniał, że nie chce z góry przesądzać,
jaka jest istota faktów społecznych, lecz tylko proponuje zajęcie wobec nich pewnej postawy
myślowej. W szczególności podkreślał, że nie głosi tezy o materialnym charakterze tych
faktów, która byłaby jawnie sprzeczna z jego poglądami nie mającymi nic wspólnego z
jakkolwiek rozumianym materializmem. Chodziło mu - jak twierdził - jedynie o to, aby „[...]
socjolog wprawił się w taki stan ducha, w jakim znajdują się fizycy, chemicy czy
fizjologowie wtedy, gdy zapuszczają się w nie zbadane jeszcze regiony swej działalności
naukowej”.
Inaczej mówiąc, chodziło mu o to, aby socjolog podchodził do przedmiotu swych badań bez
żadnych koncepcji przednaukowych, wyzbywając się w porę wyobrażeń przejętych
bezkrytycznie z potocznego myślenia, panujących ideologii i systemów filozoficznych.
Słynna definicja faktu społecznego sformułowana przez Durkheima brzmiała tak oto: „Jest
faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na
jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie
powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych
manifestacji”.

46. Socjologia rozumiejąca M. Webera.

Jest to socjologia z zakresu humanistycznego stworzona przez Maxa Webera. Jak wskazuje
nazwa opiera się na próbie zrozumienu zjawisk badanych jak postawy, wartości, motywów,
celów. Socjologia rozumejąca jest wciąż aktualną formą badania rzeczywistości i co roku
przynosi nowe publikcje. Głownym zainteresowaniem Webera były działania jednostek. Nie
chodzi tu o wszystko, co robią jednostki, ale o szczególną kategorie ich zachowań, które
nazywał działaniami. „O jakie rozumienie działań społecznych chodzi tedy w socjologii
Webera, nazywanej przecież socjologią rozumijeącą? Weber pisał o dwóch rodzajach
rozumienia: pierwsze to rozumienie bezpośrednie (actuelles Verstehen), drugi to rozumienie
wyjaśniające ( eklarendes Verstehen)”(Szacki, HMS).
Pierwsze rozumienie (bezpośrednie) – chodzi o sytuacje, w których jesteśmy w stanie pojąć
znaczenie działań innych ludzi (obserwując czyjeś działanie, wiemy co ono znaczy, bez
głebszej analizy myślowej jak np. mimika, gesty, operacje matematyczne). Takie rozumienie
wymaga pewnej wiedzy, której człowiek uczy się żyjąc w danym społeczeństwie.
Rozumieniem bezpośrednim posługuje się każdy człowiek.
Drugie rozumienie (wyjaśniające) – Dla Webera było ważniejszym rozumieniem. Dla
rozróżnienia w tym rodzaju rozumienia nie chodziło tylko o to co wszyscy robią w taki, czy
inny sposób, ale ale co należało w naukach dopiero zastosować. Miało to być wyższym
szeblem poznania działań ludzkich, który miał odpowiadać nie tylko na pytanie; „Co?”, ale i
„Dlaczego?” Miało to służyć poznaniu nie tylko znaczenia luzkiego działania, ale i motywów,
jego przyczyn.
Procedura przyczynowego wyjaśniania nie miała nic wspólnego z „wczuwaniem się”, z
odkrywaniem co podmioty miały na myśli, bo często one same tego nie wiedzą. Dlatego:
„Nie ma nic ważniejszego w metodologii Webera [...] aniezeli zasada, iż interpretator musi
przynajmniej na początku założyć, że działąnia i wierzenia, które stara się zrozumieć, są
racjonalne w pewym znaczniu tego terminu” (Ringer, Max Weber's Methodology). Gdy okaże
się, że to założenie jest nietrafne ( nie jest racjonalne) należy uciekać się do wyjaśnień innego
typu-emocji lub tradycji.

47. Socjologia formalna G.Simmla.

Socjologia formalna była tworzona przez różnych twórców, jak: Tonnies, Weber, ale i
Simmel'a, który reprezentował całkiem inny styl myślenia i pracy naukowej. Socjologia
formalna jest również nazywana socjologią „czystą.” Wyróżnił dwa rozumienia
społeczeństwa: W pierwszym- „Społeczeństwo to zespół uspołeczniowych jednostek, materiał
ludzki ukształtowany jako społeczeństwo przez całość rzeczywistości fistorycznej”. W
drugim rozumieniu- „Społeczeństwo jako suma tych form stosunków po między jednostkami,
dzięku którym są one przekształcane w społeczeństwo w pierwszym znaczeniu słowa”.
Socjolog powinien zajmować się społeczeństwem w drugim znaczeniu - „nie swoista
substancja, lecz nieustający proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami”.
Pojęcie interakcji staje się w socjologii Simmla-pojęciem centralnym i ważnym, później
zostanie nazwana mikrosocjologią. Jest to badanie form uspołeczniania zawężające
socjologię ze skali makro (całości zjawisk społecznych) do mikro. Socjologia formana
nieograniczała się tylko do interakcji i unieważnienia problematyki „społeczeństwa” jako
bytu ponadjednostkowego. W jej zainteresowaniu ważne są fakty społeczne, ale nie fakty jako
takie tylko pewna ich część, którą Simmel nazwał „formą”. ( Formy jako: „ W grupach
społecznych, których cele i znaczenie mogą być bardzo różne, spotykamy identyczne pod
względem formalnym sposoby odnoszenia się jednostej względem siebie, a mianowicie
stosunki podrzędnosci i nadrzędności, rywalizacje, naśladowanie, formy pracy, tworzenie się

stronnictw i niezliczone inne zfawiska zachodzące w państwie, w gmieniereligijne, w grupie
spiskowców, w rodzinie, szkole artystycznej, itd. Niezależnie od tego , jak bardzo różne
interesy przyświecają powstaniu tych tworów społecznych, formy w jakich się one realizują,
mogą być identyczne”.) Pojęcie formy miało podstawowe znaczenie. Nienależało jednak do
najjaśnieszych ponieważ Simmel używał go dość swobodnie, przez to granice socjologii nie
mogą być aż tak wyraźne, jak wynikałoby to z wielu sformułowań Simml'a.

48. Koncepcja współczynnika humanistycznego F. Znanieckiego.

Twórcą tego podejścia jest Florian Znaniecki, który zaleca badanie rzeczywistości społecznej
z współczynnikiem humanistycznym. Jest to sposób badania grup w sposób indywidalny,
analizując ich wartości własne, historie, kulture : „ Strefa w której obraca się humanista to nie
świat realności samoistnych, jakby się przedstawiał jakiemuś idealnemu absolutnemu
podmiotowi; to świat cudzych świadomości , ściślej mówiąc, świat przedmiotów , dannych
innym konkretnym, historycznie uwarunowanym, osobikom i grupom, oraz czynności
dokonywanych nad owymi przedmiotami przez tych, którym one są dane jako ich
doświadczenia” ( Szacki, Historia Myśli Socjologicznej). Aby badać rzeczywistość społeczną
musimy ją badać w spoób jakościowy, ujmując specyfikę badanej populacji. Np. dane
zbierane przez policję nie muszą odzwierciedlać rzeczywistej sytuacji jaka panuje np. na
danym osiedlu (może istnieć np. błędne przekonanie, że dzielnica jest bezpieczna, podczas
gdy ludzie mogą mieć obawę do tego by zgłaszać przestępstwa) i dlatego: „ Przedmioty
teoretycznej refleksji są przedmiotami już komuś danymi w doświadczeniu, lub czyimiś
świadomymi czynnościami, które nazwać możemy współczynnikiem humanistycznymtych
zjawisk”. Należy brać pod uwagę to, jak procesy społeczne widzą ci, którzy sami biorą w nich
udział. Badamy środowisko społeczne grup, które nie jest widziane i rozumiane oczyma
badacza , ale jak członkowie danej grupy postrzegają pewne fakty w oparciu o włase
doświadczenia, to oni budują rzeczywistość. Cytując za Florianem Znanieckim: „ Tę cechę
zjawisk kulturalnych, przedmiotów humanistycznego badania, tę ich zasadniczą właściwość,
że jako przedmioty teoretycznej refleksji są one już przedmiotami, komuś danymi w
doświadczeniu, lub czyimiś świadomymi czynnościami, nazywać mozemy współczynnikiem
humanistycznym”( Znaniecki, Wstęp do socjologii).

49. Szkoła Chicagowska i jej socjologia empiryczna.

1892 rok – założenie wydziału socjologii i antropologii – są to pierwsze podstawy
instytucjonalne badań socjologii opisowej. W Chicago w tym okresie miała miejsce bardzo
szybka urbanizacja, wzrost przestępczości i przyrost miejskiego proletariatu.. Na tym terenie
działała grupa terenowych badaczy, której przewodził Robert Park. Socjologia początku XX
wieku (lata 30 i 40) była socjologią opisową: - programowe odejście od teorii badań
społecznych.

Badania trzeba skoncentrować na społecznościach lokalnych jako reprezentantach całego
społeczeństwa.
Społeczność lokalna jest wyróżniana przez terytorium. Jest to bardzo ważny element życia
społecznego, mikrokosmos w którym odbija się reszta społeczeństwa.
Badając jedną społeczność lokalną można odkryć pewne formy i prawidłowości, które
występują w każdej innej społeczności.
Techniki badań (zaczerpnięte z antropologii kulturowej i etnologii):

obserwacja uczestnicząca

wywiady kierowane (rozmowa bezpośrednio nakierowana na pewien cel)

unikano technik statystycznych (nie odkrywają one bowiem wzorów kultury)

Założenia socjologii opisowej (orientacje):

1. Typologiczna – szukano pewnych typów, które mogłyby opisywać zastana

rzeczywistość np. miasto, wieś, wspólnota, stowarzyszenie, grupa pierwotna i wtórna

2. Ekologiczna – społeczność ujmowana na tle środowiska przyrodniczego. Zakłada się

tu wpływ przyrody na życie społeczne i bada ten związek

3. Strukturalno – formalna – badanie rzeczywistości społecznej jako całości, systemu,

który jest ściśle wewnątrz siebie powiązany. Wszystkie elementy mają pośrednio lub
bezpośrednio wpływ na siebie.

Rozróżnienie 2 rodzajów badań:

a) social surwey – czysty opis tego co istnieje
b) sociological surwey – związane z socjologią i ważne dla niej badania, które

prowadzą do okrywania praw socjologicznych

W grupie społecznej wyróżniano 2 aspekty:

a) Comunity czyli wspólnota, zbiorowość oparta na wspólnym terytorium. Jest to

twór społeczny w którym rządzi teoria ewolucji – jej wyznacznikiem jest
terytorium, wyznaczające życie grupy. Współpraca ma tu charakter przejściowy i
żywiołowy. Mamy tu do czynienia z jednostkami nastawionymi egoistycznie,
między którymi rządzą prawa dżungli. Ten aspekt biologiczny nigdy nie występuje
w czystej postaci.

b) Society czyli społeczność – jednostki współpracują świadomie, są solidarne,

potrafią dążyć do wspólnego celu.

Procesy elementarne – to dzięki nim odbywa się ewolucja od comunity do society:

1. Konkurencja – występuje na poziomie zbiorowości terytorialnych, ma miejsce w

środowiskach ludzkich i zwierzęcych

2. Konflikt – forma przejawiania się konkurencji – element świadomości
3. Akomodacja – przystosowanie do sytuacji konfliktu
4. Asymilacja

Podejście ekologiczne

1. Skupiska ludzkie są określone według jakiegoś wzoru przestrzennego – jest on

podyktowany przez środowisko przyrodnicze

2. Terytorialnie wyróżnione strefy posiadają specyficzne wskaźniki np.: religię,

mentalność, obyczaje, język, poziom dochodu, zawód itp.

3. Rzeczywistość społeczna jest dynamiczna, wiąże się ze zmianą terytorialną
4. Przedstawiciele tej szkoły przedstawiali wyniki swoich badań w sposób graficzny

Procesy w ramach których należy opisywać społeczności lokalne: centralizacja, sukcesja,
koncentracja, inwazja.

50. Miejsce antropologii społecznej wśród nauk humanistycznych.

ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA- narodziła się w Wielkiej Brytanii, w połowie XIX wieku,
była domeną tamtych badaczy. Nauka o człowieku i jego miejscu w kulturze, przedmiotem
zainteresowania antropologii jest człowiek jako twórca kultury, zbiorowa egzystencja
człowieka w kulturze, badania kultur pierwotnych i kultur przedliterackich.
NAUKI POKREWNE ANTROPOLOGII antropologia rozwijała się w bliskim związku z
socjologią i historią. Antropologię od historii różni nie tyle przedmiot badań ile metody i
techniki które są przystosowane do typu badanych społeczeństw. Charakterystyczne dla
socjologii są metody standaryzowane nadające się do analizy społeczeństw dużych złożonych
strukturalnie i zróżnicowanych kulturowo w badaniach nad społeczeństwami niewielkimi nie
mają zastosowania lub zastosowanie ograniczone.

51. Ludy pierwotne. Podaj i omów dwa przykłady.

Lud- w jęz. nauk społecznych to zbiorowości, które w drabinie rozwoju społeczeństwa
zajmują miejsce między plemieniem, a narodem, są one związane z określonym terytorium w
sposób trwały, posiadają własny język, kulturę, ustrój polityczny i ukształtowany system
władzy. Lud wyróżnia się na podstawie kultur. Lud posiada też kulturę materialną (narzędzia
pracy, mieszkania, stroje).
Ludy tubylcze (pierwotne) – ludy miejscowe, które żyły na jakimś terytorium, zanim przybyli
tam europejscy kolonizatorzy i osadnicy, np. Iniuci, Aborygeni.
Iniuci ( Eskimosi): grupa rdzennych ludów obszarów arktycznych i subarktycznych
Grenlandii , Kanady , Alaski i Syberii.
Życie religijne:
lato: brak obrzędów, tylko w sytuacji, kiedy są narodziny lub śmierć.
zima: są w tym czasie bardzo wierzący, pojawiają się obrzędy, wierzą w duchy, reinkarnację,
zajmują się magią, „święto pęcherzy”, „święto zmarłych”- obdarowywanie członków
zmarłych, którzy mają imię po zmarłym, „święto przesilenia zimowego”- jednoczesne
zapalanie i gaszenie świateł, osoby przez całe życie noszą amulety, pielęgnują tradycję,
przekazywanie doświadczeń, szamanizm
Życie prawne: w czasie zimy prawo najbardziej przestrzegane, brak kradzieży, rozbojów,
rozwodów, komunizm seksualny w czasie świąt, wymiana kobiet, Eskimosi wolą wdowy niż
młode kobiety,
Prawo rodzinne:
Zimowe: wszystko oparte na obrzędach, wódz ma rolę reprezentatywną, wodzem jest
przeważnie czarownik, prawo własności- Inuici nie lubią oddawać, sprzedawać swoich
rzeczy, muszą zachowywać chociaż część swoich dóbr, wszystko jest wspólne, komunizm.
Letnie: żyją bardziej indywidualnie, w rodzinie
Klimat, dostęp do surowców- to od tych czynników wszystko jest uzależnione, prawa, religia
itd.
Populacja: więcej kobiet niż mężczyzn, gdyż giną na polowaniach, łowach, mało dzieci,
więcej osób starszych, najwięcej osób w wieku średnim, liczy się dobro jednostki, a nie
grupy.
Aborygeni: rdzenni mieszkańcy

Australii

Aborygeni prowadzili koczowniczy tryb życia. Byli myśliwymi i nomadami. Przemierzali
ogromne obszary zakładając tymczasowe obozy w pobliżu zbiorników wodnych. Kiedy tylko
skończyły się zapasy jedzenia, wyruszali w dalszą drogę. Handlowali z innymi plemionami,
wymieniając z nimi różne towary, np. włócznie.

Aborygeni polowali na zwierzęta, np.

kangury

. Mięsną dietę uzupełniali tym, co zdołali

zebrać: dzikimi roślinami, orzechami, jagodami. Myśliwi używali włóczni z kamiennymi
ostrzami, a także drewnianych

bumerangów

. Niektóre plemiona wykształciły

język migowy

dzięki któremu mogły porozumiewać się podczas tropienia zwierząt (na przykład otwierająca
się stopniowo

dłoń

, oznaczała kangura).

Didgeridoo, instrument przypominający gigantyczny flet, jest uznawany za jeden z
najstarszych instrumentów muzycznych świata. Aborygeni grali na nim i nadal grają podczas
uroczystości plemiennych. Współcześnie jest to też jeden z instrumentów
charakterystycznych dla "world music".

Aborygeni przekazywali z pokolenia na pokolenie legendy, pieśni i tradycje. Ich kultura
przetrwała dzięki corroborres, ceremoniom towarzyszącym zgromadzeniom plemiennym,
podczas których pieśniami, muzyką i tańcem odtwarza się pradawne opowieści o przeszłości
Australii. Obecnie żyją głównie w

rezerwatach

, choć wielu z nich włączyło się w życie

australijskiego społeczeństwa i pracują jako

rolnicy

albo hodowcy.

Aborygeni, ich religia i wierzenia oraz życie codziennie są ściśle powiązane z naturą, ziemią i
przodkami, którzy na niej żyli. Sen, realność i zmarli (poprzez totemy) funkcjonują w jednym
świecie, tworzącym całość, byt niezależny. Akt seksualny ma znaczenie metafizyczne.

Śnienie jest więc jednym z najważniejszych aspektów kultury, bowiem determinuje życie i
jest samym życiem. Śnienie jest duchową podstawą i praktyką codziennego życia. Codzienne
czynności i rytuały podyktowane są snami i wizjami w transie.

Relacje partnerskie i planowanie rodziny u Aborygenów podporządkowane było sytuacji
plemienia, a decyzje o prokreacji podejmowała zazwyczaj rada szczepu. Gdy w rodzinie
urodziła się dziewczynka, miała już przypisanego mężczyznę z innego, zaprzyjaźnionego
szczepu, któremu została obiecana jeszcze przez brzemienną matkę. Gdy jej przypisany przez
rodziców mąż umierał, dziewczyna przechodziła pod opiekę młodszych braci męża –
zostawała żoną najstarszego z nich. W kulturze aborygeńskiej obowiązywał model poligamii,
więc mężczyźni są otaczani przez doświadczone życiowo kobiety i równocześnie przez młode
dziewczyny, które mogłyby być ich córkami. Dzisiaj prawo australijskie zakazuje
wielożeństwa. Inicjacja chłopców to długi proces naznaczony wieloma próbami na męskość.
Zaczyna się wieku dziewięciu lat, kiedy to chłopiec zostaje odebrany matce. Od tego czasu
poddawany jest wielu obrzędom i rytuałom. Do najstraszniejszych, ale koniecznych należą
próby głodu i wytrzymałości na ból (wybijanie zębów, wyrywanie włosów, podłużne nacięcie
członka - ariltha).

Gwałt na kobiecie w społeczności aborygeńskiej był surowo zakazany i co za tym idzie
surowo karany. Kobieta cieszyła się autorytetem w szczepie, gdyż była ważnych elementem
życia społecznego i duchowego. Kobieta w wierzeniach aborygenów uosabiała sferę sakralną,
aspekt żeński wiązał się ze stworzeniem ziemi, stąd brał się szacunek dla wszystkich cech
kobiety jak i do niej samej.

Według aborygeńskiej tradycji ciało zmarłego przestępcy, zresztą wszystkich zmarłych,
wywieszane było na drzewie, gdzie na słońcu ulegało naturalnej mumifikacji.

52. Zagadnienie rozwoju i postępu w kulturach.

Rozwój społeczny- w porównaniu z innymi procesami kierunkowymi, charakteryzuje się on
dodatkowo cechami jakimi są a) kierunek procesu (który jest pozytywny), b) kierunkowa
sekwencja zmian społecznych (która jest uruchomiona, popychana przez mechanizmy
wewnątrzspołeczne).
Odróżniamy rozwój jednoliniowy (unilinearny), gdy sekwencja zmian biegnie zawsze tym
samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii.
Rozwój wieloliniowy (multilinearny), gdy różne sekwencje zmian mają jedynie zbliżony
ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w
zależności od konkretnych warunków historycznych czy kulturowych danego społeczeństwa.
Rozwój skokowy- po okresie kumulowania się zmian ilościowych, cząstkowych, dochodzi
do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa.
Z kolei nawarstwiają się znów zmiany cząstkowe, ilościowe, by po pewnym czasie dotrzeć do
następnego progu.
Postęp społeczny- proces rozwojowy, którego kierunek jest wartościowany, oceniany
pozytywnie. Postęp przybliża nas nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, który realizuje
jakieś ważne społeczne wartości. Przeciwieństwem postępu jest regres, oddalanie się od
takich wysoko cenionych wartości, i tym samym zbliżanie się do wartości przeciwnych.
Żadna zmiana nie jest postępem sama w sobie, może natomiast uzyskać kwalifikację postępu,
gdy stanie się przedmiotem rozpowszechnionej w jakiejś zbiorowości pozytywnej oceny,
dokonanej w myśl pewnych kryteriów aksjologicznych. Postępem jest to, co za postęp jest
przez społeczeństwo uważne.
Pojęcie postępu kojarzy się nieuchronnie ze zmiennością, dynamika społeczną. Postęp
zakłada kierunkowość procesu, to znaczy zmiany prowadzące do coraz to innych, nowych
stanów społeczeństwa, biegnące jakimś torem, przybliżające do jakiegoś określonego stanu
idealnego. Postęp zakłada, że proces prowadzi ku czemuś lepszemu, doskonalszemu,
szczęśliwszemu, że zmierza do spełnienia ideału.
DYNAMIKA KULTURY
Ludzie zaczynają się zastanawiać co w życiu przeważa: stałość czy zmienność. Świat się
zmienia, zmieniamy się my, ale jednocześnie mamy poczucie własnej tożsamości
W życiu społeczno-kulturowym następują zmiany przeobrażenia ? składu funkcji
wzajemnych relacji.
Autor, który pierwszy zwrócił uwagę na dynamikę w kulturze to H. Spencer . Ewolucja to
zmiana idąca od nieokreślonej niespójnej jednorodności do określonej spójnej różnorodności.
Ewolucja jest tym bardziej zaawansowana im bardziej skomplikowana jest struktura danego
systemu i im więcej funkcji ulega w nim wyodrębnieniu.
Neoewolucjoniści XXw. Do tych założeń dodali stwierdzenie, że o poziomie zaawansowania
ewolucji świadczy złożoność kultury i wyspecjalizowanie funkcji ale i zdolność do
integrowania danego systemu.
Z ewolucjonizmu wyrosła Teoria konwergencji
Teoria konwergencji ? Adolf Bastian ? zakłada ona że w podobnych warunkach podobne
formy kulturowe mogą powstać niezależnie od siebie tzn. wynika to z tego że istnieje
zasadnicze podobieństwo natury ludzkiej, które wszędzie może doprowadzić do takich
samych rezultatów.
Droga postępowania wszystkich grup ludzkich jest w kulturze w zasadzie jednakowa.
Przechodzą w zasadzie te same stadia rozwojowe tylko w różnym tempie. Z etapu na którym
znajduje się dana kultura można ocenić na jakim jest poziomie rozwoju.
Teoria dyfuzji (wzajemne przenikanie)? Taylor ? wzajemne przenikanie elementów
kulturowych
Z jednego społeczeństwa do drugiego

Dzięki temu możliwy jest szybki rozwój społeczeństw jako całości kulturowej. Jest to proces
złożony i twórczy.
Etapy dyfuzji
1) przedstawienie nowego elementu
2) przyjęcie go przez społeczeństwo
3) zespolenie z własną kulturą
Warunki przyjęcia:
1) użyteczność
2) zgodność z kulturą istniejącą
3) prestiż społeczeństwa przekazującego
4) prestiż jednostek pośredniczących
W procesie dyfuzji łatwo przekazywane są techniki życia codziennego, nie przekazywane są
skojarzenia i reakcje podświadome
W wyniku nadmiernej dyfuzji może dojść do akulturacji ? zniszczenie rodzimej kultury
Obie teorie mają odzwierciedlenie w polityce ; konserwatyzm i liberalizm.
DYFUZJA KULTUROWA ? rozprzestrzenianie się i przenikanie elementów jednej kultury do
drugiej, najczęściej na drodze zapożyczenia, czasem następuje równolegle z migracją.
Wyróżnia się m.in.:
- d.k. bezpośrednią i d.k. pośrednią ( za pośrednictwem mass mediów lub przedstawicieli
jeszcze innej kultury)
- d.k. zamierzoną (planowe zapożyczenie pewnych treści przez kulturę przejmującą lub
narzucenie jej dyfuzji przez kulturę przekazującą i niezamierzoną opartą na spontanicznych
kontaktach przedstawicieli różnych kultur)
KONWERGENCJA KULTUROWA - proces polegający na tworzeniu się w odizolowanych
od siebie kulturach podobnych cech i elementów kulturowych nie dzięki kontaktom czy
akulturacji, lecz za sprawą zbieżnych warunków środowiskowych i wewnętrznych praw
rozwoju
AKULTURACJA - proces oraz rezultaty ciągłych i głównie bezpośrednich kontaktów między
różnymi kulturami. Z czasem w mniejszym lub większym stopniu dochodzi do upodabniania
się kultur wchodzących ze sobą w kontakt.

53. Różnorodność kulturowa dawnego i współczesnego świata,
hipoteza „konfliktu cywilizacji”.

a) znaczenie pojęcia „cywilizacja” :
Słowo cywilizacja jeszcze w XIX wieku używane było zamiennie ze słowem kultura. Określa
ono zbiorowości rozwinięte odróżniając je od zbiorowości pierwotnych czy zacofanych.
Cywilizacja w ujęciu uniwersalistycznym jest pojęciem szerokim, ponad którym istnieją już tylko
różnice gatunkowe. Mieści w swych ramach kultury wykazujące pewne podobieństwa. Określana
jest poprzez cechy obiektywne takie jak przynależność do tych samych grup językowych,
obyczaje, religia, ale również poprzez subiektywną samoidentyfikację. Cywilizacja to najszersza
płaszczyzna identyfikacji. Wyróżniamy cywilizacje główne i peryferyjne. Cywilizacje nie mają
ostrych i trwałych granic, jednak ich istnienie jest widoczne. Cywilizacje są śmiertelne jednak
trwają bardzo długo, poddając się procesowi ewolucji. Jej fazy są wyróżniane w różny sposób
przez różnych autorów Quigley wyróżnia ich siedem:
1) skrzyżowanie
2) okres ciąży
3) ekspansja
4) konflikt

5) imperium światowe
6) schyłek
7) obca inwazja.

Wszystkie teorie jednak dostrzegają krystalizowanie się państwa uniwersalnego poprzez fazy
konfliktów i przejście tej formacji w fazę schyłku i dezintegracji. Cywilizacja może obejmować
jedno państwo bądź też kilka państw i narodów. Pomimo różnic definicyjnych nikt nie
kwestionuje istnienia dwunastu głównych cywilizacji. Siedem z nich to cywilizacje wymarłe:
mezopotamska, egipska, kreteńska, klasyczna, bizantyjska, środkowoamerykańska, andyjska.
Pozostałe trwają do dziś i zalicza się do nich: chińską japońską, indyjską, islamską i zachodnią.
b) Teoria „zderzenia cywilizacji” (konfliktu cywilizacji) Huntingtona:
Teoria zderzenia cywilizacji mówi o konfliktach pomiędzy całymi cywilizacjami.
Huntington porównuje te konflikty do konfliktów plemiennych, nazywając cywilizacje
największymi plemionami. Konflikt ten ma charakter globalny, a jego główną przyczyną
są różnice kulturowe. Huntington twierdzi, że wszelkie koalicje między cywilizacyjne nie
mają trwałego charakteru, a polaryzacja konfliktów będzie przebiegać wzdłuż granic
cywilizacji. Konflikty między cywilizacjami mają różny charakter. Pierwsze z nich
dotyczą płaszczyzny lokalnej i wybuchają pomiędzy państwami należącymi do różnych
cywilizacji, bądź pomiędzy grupami z różnych kręgów kulturowych w obrębie jednego
państwa. W płaszczyźnie globalnej mamy do czynienia z konfliktami pomiędzy
ośrodkami poszczególnych cywilizacji. Głównymi przyczynami sporów globalnych jest:
chęć uzyskania wpływu na kształtowanie się wydarzeń międzynarodowych
chęć osiągnięcia przewagi militarnej: wyścig zbrojeń, kontrola zbrojeń
chęć osiągnięcia przewagi ekonomicznej terytorium
wartości i kultura
Charakter konfliktów pomiędzy cywilizacjami, niezależnie od ich podłoża, jest ostrzejszy niż w
innych przypadkach. Państwa biorące udział w tych konfliktach zaczynają szukać
sprzymierzeńców ze swojego kręgu cywilizacyjnego oraz wśród innych cywilizacji. Jest to walka
o hegemonię cywilizacji. W przypadku zakończenia się powodzeniem którejś z cywilizacji,
pozostałe przyjmują jedną z dwóch taktyk bandwagoning czyli dołączenie do silniejszego bądź
balancing utrzymanie zachwianej równowagi.
Różnorodność kulturowa- społeczeństwa różnią się sposobami budowania związków między
swoimi członkami a także wartościami i normami, które określają odpowiednie zachowania.
Różnorodność kulturowa jest przykładem elastyczności i zmienności układów społecznych.
W każdym społeczeństwie znajdują się grupy, które różnią się od siebie. Przykładem takich
grup mogą być subkultury, które różnią się klasą społeczną, etnicznym pochodzeniem, stylem
życia, zainteresowaniami, religią itp.

Fragment opisujący główne cywilizacje z książki S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Muza,

Wa-wa, 1997

Główne cywilizacje współczesności przedstawiają się więc następująco:

Cywilizacja chińska. Wszyscy uczeni uznają istnienie albo jednej cywilizacji chińskiej, której początki

datują się co najmniej na 1500 rok p.n.e., a może tysiąc lat wcześniej, albo dwóch, przy czym jedna

zastąpiła drugą w zaraniu epoki chrześcijańskiej. W moim artykule w „Foreign Affairs" nazwałem tę

cywilizację konfucjańską. Bardziej stosowny jest jednak termin „chińska". [Nie sposób oddać zręcznie po

polsku wprowadzonego przez autora rozróżnienia „Cinese" i „ Sinic". Używam więc tu i dalej określenia

„chińska" - przyp. tłum.] Konfucjanizm stanowi co prawda ważny element składowy chińskiej cywilizacji,

ale jest ona czymś więcej, wykracza także poza granice Chin jako jednostki politycznej. Termin, którym

będę się posługiwać, używany jest przez wielu znawców problemu i obejmuje kulturę Chin oraz chińskich

społeczności w Azji Południowo-Wschodniej i wszędzie poza Chinami, a także pokrewne kultury

Wietnamu i Korei.

Cywilizacja japońska. Niektórzy uczeni łączą kulturę chińską i japońską, nadając im wspólne miano

cywilizacji Dalekiego Wschodu. Większość jest jednak odmiennego zdania i uważa cywilizację Japonii za

odrębną, która wyłoniła się z cywilizacji chińskiej między 100 a 400 rokiem n.e.

Cywilizacja hinduistyczna. Uznaje się powszechnie, że co najmniej od 1500 roku p.n.e. istnieje na

subkontynencie indyjskim jedna cywilizacja lub było ich kilka, następujących po sobie. Określa się ją

mianem indyjskiej lub hinduistycznej, ten ostatni termin odnosi się raczej do cywilizacji nam współczesnej.

Od drugiego tysiąclecia przed naszą erą hinduizm stanowi centralny element kultury subkontynentu.

„Będąc czymś więcej niż religią czy systemem społecznym, jest jądrem indyjskiej cywilizacji". Rolę tę pełni

po dziś dzień, choć w samych Indiach żyje spora społeczność muzułmańska, a także kilka mniejszości

kulturowych. Używając terminu „hinduistyczna" wprowadzamy rozróżnienie między nazwą cywilizacji a

nazwą państwa będącego jej ośrodkiem, co jest zalecane, kiedy kultura danej cywilizacji wykracza poza

granice państwa.

Cywilizacja islamska. Wszyscy poważni uczeni uznają istnienie odrębnej cywilizacji islamskiej. Islam,

który powstał na Półwyspie Arabskim w siódmym wieku naszej ery, szybko się rozprzestrzenił na

Północną Afrykę i Półwysep Iberyjski, a także na Azję Środkową. W jego ramach istnieje więc wiele

różnych kultur czy subcywilizacji, m.in. arabska, turecka, perska i malajska.

Cywilizacja prawosławna. Niektórzy z uczonych wyróżniają odrębną cywilizację prawosławną, której

ośrodkiem jest Rosja. Od zachodniego chrześcijaństwa odróżnia ją bizantyjski rodowód, odrębna religia,

dwieście lat panowania tatarskiego, biurokratyczny despotyzm oraz ograniczony kontakt z Renesansem,

Reformacją, Oświeceniem i innymi zjawiskami tak ważnymi dla Zachodu.

Cywilizacja zachodnia. Jej początki datuje się przeważnie na mniej więcej 700 lub 800 rok n. e. Uczeni

uznają powszechnie, że składa się ona z trzech głównych elementów: Europy, Ameryki Północnej i

Ameryki Łacińskiej.

Cywilizacja latynoamerykańska. Ameryka Łacińska ma jednak odrębną tożsamość, odróżnia się od

Zachodu. Choć jest wytworem cywilizacji europejskiej, przebyła drogę bardzo odmienną od Europy i

Ameryki Północnej.

Jej kultura jest korporacyjna, autorytarna. Europa poznała tego typu kulturę w mniejszym stopniu,

Ameryka Północna zaś wcale. I jeden i drugi obszar odczuł skutki Reformacji. Kultura katolicka

przemieszała się tam z protestancką. Z historycznego punktu widzenia Ameryka Łacińska była wyłącznie

katolicka, choć nie da się wykluczyć, że sytuacja ta ulega zmianie. Cywilizacja latynoamerykańska

zawiera w sobie kultury tubylcze, które w Europie nie istniały, w Ameryce Północnej zostały skutecznie

wykorzenione, różne zaś mają znaczenie w Meksyku, Ameryce Środkowej, Peru i Boliwii z jednej, oraz w

Argentynie i Chile z drugiej strony. Rozwój polityczny i ekonomiczny Ameryki Łacińskiej przebiegał

całkiem odmiennie niż w krajach północnoatlantyckich. Sami Latynosi rozmaicie określają swoją

tożsamość. Jedni mówią, że należą do Zachodu. Inni twierdzą, że mają własną, jedyną w swoim rodzaju

kulturę. Obszerna literatura pióra autorów latynoskich i północnoamerykańskich poświęcona jest różnicom

kulturowym między tymi obszarami. Cywilizację Ameryki Łacińskiej można uznać albo za podgrupę w

ramach cywilizacji zachodniej, albo też za byt odrębny, ściśle związany z Zachodem, przy czym

niejednomyślny co do tego, czy należy do Zachodu, czy też nie. Ta druga definicja jest stosowniejsza i

lepiej służy celom analizy, która skupia się na międzynarodowych politycznych implikacjach cywilizacji, w

tym na stosunkach między Ameryką Łacińską z jednej, a Ameryką Północną i Europą z drugiej strony.

A więc Zachód to Europa, Ameryka Północna oraz inne obszary zasiedlone przez Europejczyków, jak

Australia i Nowa Zelandia. Z upływem czasu zmieniały się jednak relacje między dwoma głównymi

komponentami Zachodu. Amerykanie przez większość swej historii określali się w opozycji do Europy.

Ameryka była ziemią wolności, równości, szans, przyszłości. Europa reprezentowała ucisk, konflikt

klasowy, hierarchię, zacofanie. Twierdzono nawet, że Ameryka stanowi odrębną cywilizację. Takie

przeciwstawianie Ameryki Europie wynikało w znacznej mierze z tego, że co najmniej do końca XIX wieku

Ameryka miała ograniczone kontakty z cywilizacjami niezachodnimi. Jednakże z wejściem Stanów

Zjednoczonych na arenę międzynarodową rozwinęło się szersze poczucie identyfikacji z Europą. O ile

dziewiętnastowieczna Ameryka uważała się za odrębną od Europy i jej przeciwstawną, o tyle w wieku XX

określa się jako część, a w rzeczywistości i przywódca większego organizmu. Zachodu, w którego skład

wchodzi Europa.

Terminu „Zachód" używa się dziś powszechnie na określenie tego, co nazywano niegdyś zachodnim

chrześcijaństwem. Zachód jest więc jedyną cywilizacją, która miano swoje wzięła od kierunku

wskazywanego przez kompas, nie zaś od nazwy konkretnego narodu, religii czy obszaru geograficznego*.

Określenie takie wyizolowuje tę cywilizację z kontekstu historycznego, geograficznego i kulturowego. Pod

względem historycznym cywilizacja zachodnia jest cywilizacją europejską, współcześnie zaś

euroamerykańską lub północnoatlantycką. Europę, Amerykę i Północny Atlantyk można znaleźć na mapie.

Zachodu tam nie ma. Od nazwy „Zachód" (West) wywiedziono też koncepcję westernizacji i mylące

utożsamienie westernizacji z modernizacją.

Łatwiej przedstawić sobie, że Japonia się „westernizuje", niż że się „euroamerykanizuje". Cywilizację

europejsko--amerykańską określa się jednak powszechnie mianem zachodniej i termin ten, mimo jego

poważnych niedostatków, będzie i tutaj używany.

Cywilizacja afrykańska (ewentualna). Z wyjątkiem Braudela, większość uczonych zajmujących się kwestią

cywilizacji nie uznaje odrębnej cywilizacji afrykańskiej. Północ kontynentu i jego wschodnie wybrzeże

należą do świata islamu. Etiopia, historycznie rzecz biorąc, stanowi cywilizację samą w sobie. Europejski

imperializm i osadnictwo wniosły wszędzie elementy cywilizacji zachodniej. W południowej Afryce

osadnicy z Holandii, Francji, a potem Anglii stworzyli składającą się z wielu odrębnych elementów kulturę

europejską. Co najbardziej znamienne, wraz z imperializmem europejskim chrześcijaństwo opanowało

większość kontynentu na południe od Sahary. Choć afrykańskie tożsamości plemienne utrzymują się i

nadal są silne, mieszkańcy kontynentu mają coraz większe poczucie tożsamości afrykańskiej. Można

sobie wyobrazić, że w Afryce na południe od Sahary wytworzy się odrębna cywilizacja, której ośrodkiem

stanie się być może Republika Południowej Afryki.

Religia to centralny element definiujący cywilizację. Jak stwierdza Christopher Dawson, ,,wielkie religie są

fundamentami wielkich cywilizacji". Z pięciu „religii światowych" Webera cztery - chrześcijaństwo, islam,

hinduizm i konfucjanizm - związane są ściśle z głównymi cywilizacjami. Nie dotyczy to piątej religii,

buddyzmu. Dlaczego tak jest? Buddyzm, podobnie jak islam i chrześcijaństwo, wcześnie się podzielił na

dwa wielkie odłamy, i tak jak chrześcijaństwo nie przetrwał w kraju, w którym się zrodził. Począwszy od I

wieku n.e. buddyzm mahajana został wyeksportowany do Chin, a następnie do Korei, Wietnamu i Japonii.

Różnie został przez te społeczeństwa zaadaptowany, zasymilowany z miejscową kulturą (w Chinach na

przykład z konfucjanizmem i taoizmem) i stłumiony. Choć buddyzm nadal stanowi ważny element

składowy kultury tych społeczeństw, nie tworzą one „cywilizacji buddyjskiej" i nie utożsamiłyby się z nią.

Cywilizacja, którą zasadnie można określić jako buddyzm thera-wada, istnieje jednak na Sri Lance, w

Birmie, Tajlandii, Laosie i Kambodży. Ponadto ludność Tybetu, Mongolii i Bhutanu związała się na

przestrzeni dziejów z lamaistyczną odmianą buddyzmu mahajana. Społeczeństwa te stanowią drugi

obszar cywilizacji buddyjskiej. Jednakże całkowite wygaśnięcie buddyzmu w Indiach oraz jego adaptacja i

włączenie w kultury Chin i Japonii oznaczają, że będąc wielką religią, nie stał się podstawą jednej z

głównych cywilizacji.

54. Istota animizmu.

Animizm (łac. animus - duch; anima - dusza) - forma i cecha wierzeń religijnych zakładająca,
że wszystkie obiekty znajdujące się we wszechświecie (kosmosie) wyposażone są w
ożywiającą je i kierującą nimi niewidzialną i niematerialną substancję duchową (duszę lub
ducha). Tą substancją obdarzone są zarówno: obiekty przyrody ożywionej (np. człowiek,
wszelkie gatunki zwierząt i roślin): obiekty przyrody nieożywionej (np. konstelacje gwiezdne,
planety, szczyty górskie, jeziora, rzeki); wszelkie zjawiska fizyczno-przyrodnicze (np. deszcz,
piorun, błyskawica). Często dany obiekt lub zjawisko utożsamiane jest z ową nadprzyrodzoną
substancją duchową; np. wir powietrzny pojawiający się nagle przy bezwietrznej pogodzie
czy niespodziewane uderzenie gromu uważane są za objawienie sacrum właśnie w postaci
wiru. Kiedy indziej obiekt lub zjawisko nie są tożsame z substancją duchową, natomiast
zawierają ją w sobie jako swą duszę, która nie egzystuje (w normalnych okolicznościach)
poza swą zewnętrzną, widzialną formą, a ów obiekt lub zjawisko nie mógłby żyć i
funkcjonować bez tej substancji czy duszy. W wielu religiach twierdzi się, że ciało ludzkie
jest tylko formą ubrania, czy też skóry duszy, w której ta czasowo przebywa.
Współcześnie termin animizm może być rozumiany na trzy sposoby:
1. jako teoria religioznawcza ogłoszona przez brytyjskiego etnologa-ewolucjonistę E. B.

Tylora (druga połowa XIX), utrzymująca, iż animizm jest najstarszą i najpierwotniejszą
formą wierzeń religijnych sięgającą epoki paleolitu;

2. jako pojęcie/desygnat religii społeczeństw zwanych potocznie pierwotnymi, tradycyjnymi,

niepiśmiennymi, czy opóźnionymi w rozwoju cywilizacyjnym, religii autochtonicznej
ludności zamieszkującej współcześnie Amerykę Północną i Południową, Afrykę, Azję i
Australię z Oceanią. Kultury te jako nie mające większego kontaktu z cywilizacją
zachodnioeuropejską lub/ani z żadną z religii uniwersalistycznych (katolicyzm,
protestantyzm, islam, buddyzm) czy ich pochodnymi, zachować jakoby miały pierwotną
postać religii, a więc wiele (lub wszystkie) elementów charakterystycznych dla
animistycznego stadium rozwoju religii;

jako cecha wszelkich przekonań religijnych niezależnie od poziomu ich rozwoju i
usytuowania w czasie i przestrzeni. Do takich cech można tu zaliczyć np. wiarę w
nieśmiertelność duszy ludzkiej, istnienie dobrych i złych duchów (np. anioł i szatan)
występujących nie tylko w ludowych (chłopskich) wersjach poszczególnych religii, ale i w
oficjalnych doktrynach kościołów, w tym także w religiach uniweralistycznych. Mówi się

wtedy o animistycznych elementach danej formy religii lub o animistycznych pozostałościach
(przeżytkach) w danej religii. Mają one świadczyć o ciągłej ewolucji systemów wierzeń oraz
o pierwotności (dawności) elementów animistycznych.
Termin animizm został użyty po raz pierwszy na gruncie medycyny przez G. E. Stahla (1737)
i oznaczał substancję życiową. Spopularyzowany jednak został dopiero (jako rozbudowana
koncepcja) przez E. B. Tylora w jego pracy Cywilizacja pierwotna (1871). Praca ta dotyczyła
problemu genezy i rozwoju ludzkiej kultury, w tym przekonań religijnych. E. B. Tylor uważał,
że animizm jest nie tylko najstarszą formą religii, ale i formą "naturalną" - w sposób naturalny
powołaną przez człowieka do życia. Naturalność ta miała wynikać z "naturalnej" jakoby jego
refleksji nad takimi zjawiskami jak sen, marzenia senne, omdlenie, choroba, halucynacje,
życie czy śmierć. Tego rodzaju obserwacje miały doprowadzić go do przekonania o istnieniu
duszy tj. czegoś zasadniczo odrębnego od ciała ludzkiego. W ten sposób sen i choroba
rozumiane być miały jako okresowe opuszczenie ciała ludzkiego przez duszę, a marzenia
senne i halucynacje jako wędrówki oswobodzonej duszy, natomiast śmierć to całkowite
rozłączenie ciała i duszy (to pierwsze nie mogło już zostać ożywione w inny sposób).
Wierzenia te zostały (według E. B. Tylora) następnie przeniesione na świat pozaludzki -
zewnętrzny (proces ekstrapolacji). Tak więc, aby zrozumieć świat i móc nad nim
subiektywnie zapanować, człowiek uduchowił go nadając mu charakter racjonalnego bytu.
Wiara w duszę i istoty duchowe miała być z kolei podstawą do przekształcania się animizmu
w kolejne (późniejsze) fazy rozwojowe. Koncepcja przetrwania duszy po śmierci przekształca
się kolejno w manizm (kult zmarłych przodków, którzy z zaświatów kierują życiem swych
żyjących potomków), fetyszyzm, zindywidualizowane bóstwa osobowe (bóg słońca, deszczu
itp.), na bazie czego powstaje politeizm i w końcu monoteizm.
Poglądy E. B. Tylora skrytykowane były zasadniczo w dwóch punktach. Po pierwsze
odnośnie do genezy animizmu i jego pierwotności w porównaniu do wszystkich innych form
religii. Tu swą własną (krytyczną w stosunku do Tylora) koncepcję wyłożył jego uczeń R. E.
Marett (1914). Argumentował on, iż genezy przekonań animistycznych należy szukać w
stanach umysłowych pierwotnego człowieka, który tak jak dziecko czy osoba chora na
schizofrenię, dąży do traktowania obiektów nieożywionych tak jakby były ożywione;
subiektywnie wyposażając je w ten sposób w rodzaj mocy lub siły witalnej. Według R. E.
Maretta człowiek pierwotny animizował przyrodę - spontanicznie i bezrefleksyjnie ożywiał
ją, jednak bez przypisywania jej duszy. W związku z powyższą koncepcją i na podstawie
badań nad religią Melanezyjczyków R. H. Cardingtona, R. E. Marett doszedł do wniosku, iż
wiara w bezosobową siłę lub moc ożywiającą i organizującą kosmos musiała być
wcześniejsza niż wiara w duszę, przypisywana poszczególnym obiektom i w związku z tym
animizm poprzedzony był historycznie (chronologicznie) przez preanimizm. Po drugie
skrytykowano pogląd E. B. Tylora odnośnie do kierunku rozwoju religii. I tak np. katoliccy
badacze związani z tzw. szkołą kulturowo -historyczną (M. Gusinde, W. Schmidt) w ramach
koncepcji monoteizmu głosili pogląd, że najstarszą formą religii jest wiara w Jedynego Boga
(monoteizm) i jeśli w danej religii występują cechy charakterystyczne dla np. politeizmu, to
świadczy to o późniejszych "naleciałościach", o jej odejściu od oryginalnych i pierwotnych
źródeł. Tezy swoje badacze ze szkoły kulturowo -historycznej popierali badaniami
prowadzonymi w różnych częściach świata wśród różnych ludów pierwotnych. Badania te
miały dowieść powszechności występowania i religijnej ważności koncepcji Boga
Najwyższego, także wśród tego typu pierwotnych kultur.
Zasadniczo odmienny pogląd na genezę i funkcję animizmu reprezentowali religioznawcy
marksistowscy. Przeciwstawiając się wcześniejszym ujęciom wskazywali, iż
redukcjonistyczne (mentalistyczno -psychologiczne) podejście do animizmu ogranicza
poważnie jego poznanie i naukowe wyjaśnienie. Animizm - dowodzili - musi być widziany

przede wszystkim jako: forma wierzeń religijnych związana w istotny sposób ze zbierać -
kołowieckim typem gospodarki oraz rodowo -plemienną formą organizacji społecznej ludów
pierwotnych; będąc tego rodzaju zbiorem sądów religijnych, wierzenia animistyczne winny
być analizowane jako określony stan wiedzy ludów pierwotnych, nie tylko na temat świata
przyrodniczego otaczającego człowieka, lecz również na temat światopoglądu społecznego
(sfery działań społecznych) i ekonomicznego (sfery działań ekonomicznych), a więc zjawisk
wewnątrzkulturowych. Jest tak dlatego, gdyż światopogląd animistyczny jako całościowa
wizja świata zawierał w sobie takie fragmenty przekonań, które po pierwsze dostarczały
religijnego (animistycznego) wyjaśnienia/uzasadnienia postaci, relacji instytucji społecznych,
po drugie odzwierciedlały "na swój sposób" stosunki społeczne społeczeństwa rodowego, po
trzecie powiązane były z gospodarką takiej społeczności pierwotnej wyznaczając i
uzasadniając sposoby działań ekonomicznych (wskazywały "na swój sposób", jakie działania
praktyczno -animistyczne należy podjąć, aby uzyskać odpowiedni efekt ekonomiczny - np.
przebłagać mistycznego "właściciela" danego gatunku zwierząt, aby zapewnić sobie sukces w
polowaniu).
Stan wiedzy był zatem niczym innym jak kulturowym wyobrażeniem rzeczywistych praw
rządzących przyrodą oraz światem kulturowym i społecznym człowieka rozpoznawanych
przez kulturę pierwotną. Z drugiej strony animizm - jako światopogląd religijny -
zdeterminowany był (jak sugerują to badacze marksistowscy) nie tylko możliwościami
poznawczymi kultury pierwotnej, charakteryzującej się cechami mającymi te możliwości
określać: stosunkowo prostymi technologiami, nierozbudowaną sferą kultury materialnej,
oraz relacjami społecznymi i ekonomicznymi opartymi tylko na pokrewieństwie. Był on
zdeterminowany poprzez wyżej wskazane funkcje, jakie pełnił w stosunku do całej kultury,
gdyż wspomniane wyobrażenia kulturowe stosowane na co dzień umożliwiały podejmowanie
efektywnego działania społecznego we wszystkich sferach kultury. Istniało zatem
zapotrzebowanie społeczne na taki, a nie inny typ przekonań (wierzeń); animizm dostarczał
na tyle odpowiedniej wiedzy dotyczącej świata przyrodniczego i społecznego, iż nie tylko
wystarczająco wyjaśniał ten świat, ale i - co najważniejsze - określał wystarczająco efektywną
wiedzę praktyczną stosowaną w działaniach gospodarczych i społecznych członków kultury
pierwotnej. W ten sposób animizm jako pierwotny praktyczno -religijny obraz świata tworzył
z resztą kultury pewną funkcjonującą i trwającą w czasie całość. Według religioznawców
marksistowskich ten właśnie typ powiązań określał postać animizmu jako formę
światopoglądu.
Inny problem to pierwotność animizmu w stosunku do innych form wierzeń. Jak wspomniano
wyżej, specyfika animizmu polegała na jego powiązaniach z powstającym, a następnie
rozwijającym się społeczeństwem rodowo -plemiennym, zwłaszcza rodowo -patriarchalnym.
Ponieważ nie jest to najstarsza forma organizacji ludzkiej, związany z nią integralnie animizm
nie może być najstarszą formą wyobrażeń religijnych człowieka.
Drugim - oprócz przytoczonego wyżej - argumentem na rzecz tego, iż animizm nie może być
najstarszą formą wierzeń człowieka, jest fakt, że jest on systemem wielce rozbudowanym i
abstrakcyjnym. Świadczyć to miałoby o tym, że musiał przejść długą drogę rozwoju od
bardziej prostych i pierwotnych form światopoglądu.

55. Społeczeństwo nowoczesne – zagadnienia kultur lokalnych.

Bronisław Malinowski podjął się próby zbudowania ogólnej teorii kultury, nie dostrzegając
jednocześnie braku materiału empirycznego, z drugiej strony charakterystyczne są zapiski

świadczące o świadomości badacza dotyczącej własnych uchybień i błędów jak na przykład:
„(…)byłem zmuszony obserwować fakty(…)ale pragnę z naciskiem podkreślić, że moje
podejście, zarówno w teorii jak i praktyce było w tej kwestii fałszywe(…). Wiele uwag
o podobnym charakterze znajduje się w specjalnym dodatku do Ogrodów koralowych.

W swoim rozumieniu kultury Malinowski nawiązywał do Tylora, gdyż podobnie jak on
głosił, że kultura obejmuje wytwory materialne, dobra, procesy techniczne, idee, wartości.
Kluczowym pojęciem odróżniającym człowieka było dla niego pojęcie dziedzictwa
społecznego, a w uwarunkowaniach życia społecznego przez kulturę widział on podstawową
zasadę egzystencji.

Zasadniczym rysem rozumienia kultury w ujęciu Malinowskiegoto jest traktowanie kultury
w sposób holistyczny ( jako całość strukturalno – funkcjonalną), przedmiot nauki o kulturze
stanowi tu badanie zależności pomiędzy jej elementami. Każdy element należy badać
w zestawieniu z całym systemem kultury, a pojęciem ukazującym te zależności było pojęcie
funkcji, które stanowiło zasadniczy element metody funkcjonalnej. Świadczyć o tym mogą
słowa Malinowskiego dotyczące charakteru badania kultury, które:„(…)zmierza do
wyjaśnienia faktów(…)przez ich funkcję i rolę jaką odgrywają one w integralnym systemie
kultury, przez sposób w jaki pozostają we wzajemnych relacjach w obrębie tego systemu
(…).” Malinowski podkreślał też rolę instytucji w utrzymaniu spójności systemu kultury,
przykładowo: w Argonautach Zachodniego Pacyfiku była to instytucja wymiany rytualnej,
w Zwyczaju i zbrodni – instytucja prawna, w Życiu seksualnym dzikich- instytucje rodzinne.

W późniejszym okresie swoich analiz Malinowski stwierdził, że funkcją kultury jest
zaspokajanie ludzkich potrzeb. Dlatego też zaczął ujmować kulturę jako „aparat
funkcjonalny”, służący do zaspokajania potrzeb, a funkcja była tu rozumiana jako
zaspokojeniem potrzeby przez działanie. Kultura to sposób reagowania człowieka na własne
potrzeby. Podsumowując, teorię kultury według Malinowskiego można przedstawić
w następujących tezach: kultura jest całością; jest zintegrowanym systemem; zależności
między jej elementami mają charakter funkcjonalny; kultura to aparat instrumentalny.

W badaniach systemu kultury Bronisław Malinowski analizował poszczególne jego aspekty.
Zajmował się on między innymi: problemem gospodarki (Argonauci Zachodniego Pacyfiku,
Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego), zagadnieniem pokrewieństwa (Życie
seksualne dzikich), prawem pierwotnym (Prawo, zwyczaj i zbrodnia w społecznościach
dzikich), językiem i jego etnograficzną analizą (szerzej tym zagadnieniem zajęła się Krystyna
Pisarkowa w swojej pracy Językoznawstwo Bronisława Malinowskiego) oraz zjawiskiem
magii (Mit, Magia, Religia).

W latach trzydziestych Malinowski zainteresował się nową problematyką i zainspirował
badania kultur afrykańskich, w których dokonały się przemiany pod wpływem kolonializmu.
Malinowski w myśl swojej teorii definiował zmianę kulturową jako zastąpienie jednych
instytucji przez inne.

Układy lokalne – względnie zamknięte systemy tworzone przez zorganizowane społeczności
lokalne władające określonym terytorium. (

Jałowiecki B., Szczepański M.S., 2002 Rozwoj lokalny i regionalny

w perspektywie socjologicznej.)

Wspólnotę lokalną tradycyjnie pojmowano w kategoriach zbiorowej tożsamości pewnej grupy
osób zajmujących określone miejsce, pozostających w regularnych, wzajemnych interakcjach,
a w konsekwencji będących pospołu ‘udziałowcami’ kulturowych zasobów, wśród których

zasadnicze są pełniące funkcję zasobów interpretacyjnych struktury znaczeniowe.
Równocześnie takie rozumienie wspólnoty oznaczało traktowanie związku kilku wymiarów –
miejsca (terytorium), struktur tożsamości, sieci stosunków społecznych oraz wzorów kultury,
jako nierozerwalnej całości”

. (

Kempy M.,2004 Lokalność dziś-co można i warto badać)

Kultura lokalna jeszcze dziś może być traktowana jako stygmat, synonim zaściankowości i
wykluczenia, a zjawisko to dotyczy także niektórych europejskich obszarów wiejskich.
Lokalne sposoby życia, normy i wartości, zwyczaje i obyczaje, wierzenia religijne, wzory
życia rodzinnego, style konsumpcji itp.- wszystko to uległo rozbiciu i rozproszeniu. Kultury
lokalne zaczynały, przynajmniej powierzchownie, upodabniać się do kultury Zachodu.
(Sztompka) Komercjalizacja, umasowienie i uniformizacja kultury w skali globalnej
prowadzą nie tylko do degradacji całego bogactwa kultur lokalnych, ale także do obniżenia
jakości treści kulturowych, sprowadzenia ich do najniższego wspólnego mianownika,
schlebiania najbardziej prymitywnym gustom. Rezultatem ma być „antykultura” czy „nowe
barbarzyństwo”. Pojawiają się nowe ruchy społeczne, stowarzyszenia, inicjatywy
obywatelskie, a nawet programy polityczne i projekty legislacyjne w obronie folkloru,
własnej tradycji, języka czy dialektu. Jest jednak i odmienna reakcja. Nadzieja modernizacji i
doścignięcia krajów najbardziej rozwiniętych prowadzi do gotowości przyjęcia zachodnich
wzorców kulturowych, jako symboli awansu czy emancypacji. Wiąże się to z bezkrytyczną
idealizacją takich wzorów i ich masowym naśladownictwem. Dodatkowo ważną rolę
odgrywają lokalni twórcy kultury, którzy wybierają z napływającej kultury zewnętrznej treści
wspomagające ich własną tradycję, wrażliwość, postrzegane przez nich potrzeby ich własnej
społeczności. Dodając je do własnych inspiracji, tworzą wartości nowe. Szczególny
przypadek takiej twórczej kombinacji to przyjecie nowego stylu czy formy z zewnątrz, ale
wypełnienie ich konkretnym kolorytem lokalnym. (Sztompka) Napływ kultury z zewnątrz
ożywia utajnione wartości kultur lokalnych, a cechy lokalnego kolorytu każdorazowo
modyfikują kulturę zewnętrzną. Tak optymistycznie postrzegane zjawisko rodzi korzystny
fenomen, zderzenie stymuluje kreatywność, oryginalność.
Kultura Zachodnia ma zasadniczy wpływ na kultury lokalne, ponieważ rozprzestrzenia się na
obszar całego świata w zaskakującym tempie nie zależnie od tego czy akceptacja tej kultury
wynika z jej atrakcyjności czy ze stojącej za nią siły ekonomicznej pozwalającej na jej
efektywny marketing, reklamę, perswazję- efektem jest postępująca uniformizacja i zarazem
regres kultur lokalnych. Te same produkty w takich samych supermarketach, te same pokoje
w takich samych hotelach, takie same hamburgery w tych samych Macdonaldach itd.
Wg. Toenniesa Społeczeństwo Nowoczesne (Gesellschaft) doprowadza do zastąpienia woli
naturalnej wolą racjonalną, gdzie wszelkie kontakty i stosunki z innymi podporządkowane są
interesownej, instrumentalnej kalkulacji, a inni stają się przedmiotem cynicznej kalkulacji. W
efekcie naturalne wspólnoty zanikają. Ludzie ulęgają wykorzenieniu, atomizacji, roztapiają
się w anonimowej masie pracowników, urzędników, elektoratu, konsumentów czy
publiczności. Więzi wspólnego zamieszkania, podobieństwa etnicznego, religijnego bądź
klasowego zostają zerwane.
Według Ronalda Ingleharta nastąpiło przesunięcie się społeczeństwa w kierunku wartości
postmaterialistycznych – jakości życia, zdrowia, sprawności fizycznej, bogactwa doświadczeń
i doznań, życia towarzyskiego itp. co ma destrukcyjny wpływ na relacje międzyludzkie
występujące w m.in. w kulturach lokalnych. Na kondycje kultur lokalnych ma również
wpływ powszechna we współczesności homogenizacja, która również obejmuje dziedzinę
kultury.
Kultury tradycyjne to ekumeny zamknięte, zlokalizowane w wyraźnych ramach
przestrzennych i czasowych. Są wytwarzane, manifestowane i reprodukowane w
bezpośrednich interakcjach społecznych przy współobecności swoich uczestników. Kultura
nowoczesna to ekumena otwarta, przekraczająca ramy przestrzenne i czasowe, zwłaszcza

dzięki technikom komunikacji i transportu. Współczesna ekspansja kultury sprawia, że
ekumena uzyskuje charakter prawdziwe globalny: interakcje i przepływy kulturowe
występują w skali całej społeczności ludzkiej.
Sposoby życia, wierzenia, style konsumpcji, rodzaje życia rodzinnego skonfrontowane z
narzuconymi siłą wzorcami kulturowymi, ulegały rozproszeniu, rozbiciu. Skutkiem tego
zjawiska było stopniowe zanikanie lokalnych wartości, powolne upodabnianie się do
napływowych obyczajów.

56. Antropologia funkcjonalna B. Malinowskiego.

W latach dwudziestych ubiegłego stulecia ukazały się dwie prace:The Andaman Islanders
Radclife-Browna i Argonauci Zachodniego Pacyfiku

Bronisława Malinowskiego

, które

dokonały przełomu w antropologii, przekształcając ją w dyscyplinę bliską socjologii.
Zwrócono uwagę na systemowe podejście do przedmiotu badań, a co najważniejsze, w ujęciu
Malinowskiego, rzetelne badania empiryczne stały się zasadniczą metodą antropologiczną.

W poglądach obu antropologów widoczny był wpływ poglądów Durkheima, choć
Malinowski odcinał się od nich zarzucając wybitnemu socjologowi jednostronność. Jednak
źródeł funkcjonalizmu Malinowskiego należy się upatrywać gdzie indziej, a mianowicie
w pozytywistycznej teorii Ernsta Macha. Bronisław Malinowski odrzucił jednak zasadę
Macha o „czystym doświadczeniu i opisie”. Uważał, że tak jak postrzeganie świata
zewnętrznego przez człowieka warunkowane jest jego systemem kultury, tak naukowa relacja
o rzeczywistości warunkowana jest systemem teoretycznym, który umożliwia jej konstrukcję.
Ważne było ograniczenie hipotetycznych założeń, choć dany opis powinien zawierać również
teoretyczne podstawy. Konieczna była odpowiednia interpretacja faktów oraz oddzielenie
rzeczy istotnych od nieważnych.

Funkcjonalistyczną teorię badań antropologicznych, ukształtował krytyczny stosunek
Bronisława Malinowskiego do dominujących w ówczesnej antropologii kierunków
dyfuzjonizmu i ewolucjonizmu. Pierwszemu z nich Malinowski był zupełnie przeciwny,
uważał bowiem, że każdy kulturowy fakt powinien być ujmowany we właściwym kontekście
społecznym, dyfuzjoniści zaś brali pod uwagę tylko wybrane cechy kulturowe pomijając
systemy kultury. Znacznie mniej sceptycznie podchodził Malinowski do ewolucjonizmu,
gdyż jak sam twierdził: „Wierzę nadal w ewolucję z tym jednak, że najważniejszym nie
wydaje mi się zagadnienie jak rzeczy powstawały(…)lecz odkrywanie składników
i czynników, które rządzą rozwojem kultury(…). Chcę by przeszłość rekonstruowano na
podstawie poprawnej metody naukowej(…)dopiero po ustaleniu praw procesów możemy
przystąpić do odtwarzania przeszłości w obrębie pewnych granic oczywiście(…)”.

Przełomem w rozwoju teorii funkcjonalistycznej Bronisława Malinowskiego były badania
terenowe. Malinowski odbył trzy wyprawy: jedną na wyspę Mailu i dwie na Triobrandy.
Choć nie był on twórcą samej metody badań terenowych, to jednak znacznie ją rozwinął
i doprecyzował.

Tuż przed badaniami podjętymi przez Malinowskiego odbyły się trzy słynne wyprawy: dwie
amerykańskie w latach 1883-1884 i 1897-1902 oraz brytyjska w latach 1888-1889. Lecz

rezultaty tych badań były znikome, z powodu krótkiego czasu ich realizacji i nieumiejętności
posługiwania się językiem tubylczym przez badaczy. Prowadzono także badania empiryczne
typu sondażowego, które zazwyczaj jednak przyjmowały charakter egzotycznej ciekawostki.
W okresie tym badania w Melanezji prowadził też profesor Seligmann z Uniwersytetu
w Londynie. To właśnie jego badania stanowiły dla Malinowskiego istotną inspirację.

Bronisław Malinowski sformułował też program dotyczący swojej metody, który przedstawił
między innymi w pierwszym tomie Ogrodów koralowych i Argonautach Zachodniego
Pacyfiku. Główne postulaty były następujące: stosowanie różnorodnych technik badawczych
takich jak obserwacje, wywiad, tablice genealogiczne; dokładne rozpoznanie terenu,
zamieszkanie w danej społeczności i tak zwane „wtopienie się” w nią, ważny punkt badań
stanowiło również poznanie tubylczego języka, bez którego niemożliwe było dokładne
zrozumienie danej społeczności. To wszystko powinno zostać uzupełnione uwzględnieniem
codziennego życia, poglądów, opinii, zachowań, formuł magicznych i innych form folkloru
(zwanych przez Malinowskiego corpus inscriptionum tubylczej mentalności).

57. Mit i jego funkcje społeczne.

Mit - ( z gr. mythos) - opowieść wyrażająca wierzenia danej społeczności, przede wszystkim
archaicznej. Mit stanowi narrację o konkretnych wydarzeniach, tak jednak pomyślaną, by jej
sens był zawsze ogólny, odniósł się do zasad wiary, porządku świata, ludzkiego postępowania
itd. Narracja owa może być rozmaicie realizowana w języku, gdyż w przeciwieństwie do
narracji literackiej, mit nie jest związany raz na zawsze z jednym kształtem tekstowym.
Opowiadana historia dotyczy zwłaszcza tego, co było na początku: opowiadała o powstaniu
bogów, ludzi, światów, jego bohaterami były istoty boskie lub co najmniej wyposażone w
ponad ludzkie właściwości. W mitach występują metafory, alegorie i symbole, nie wyrażają
treści wprost, wyrażają ją poprzez różnie zbudowany obraz.
Pojęcie mitu może być rozumiane w trojaki sposób:
a) opowieść o bogach i ich czynach, o początku zjawisk, rzeczy, instytucji
b) archaiczny pogląd oparty na myśleniu nieoswojonym
c) uniwersalna formuła świadomości, która bazuje na zbiorowej wierze w prawdziwość
przekazów kulturowych
Mity pełniły bardzo ważne funkcje społeczne:

a) Poznawczą – wyjaśniały zjawiska przyrodnicze (np. burza z piorunami, zmienność pór
roku)
b) Światopoglądową – ujednolicały zasady społeczne i religijne. Kształtowały wzorce
zachowań, stanowiły podstawę wierzeń religijnych (mit o stworzeniu świata)
c) Sakralną – utrwalały obrzędy religijne.

58. Etniczność, problemy stosunków etnicznych.

Etniczność: słowo to pochodzi od greckiego „ethnos” oznaczające rasę. Etniczność: „twa i
reprodukuje się w postaci szczególnego rodzaju więzi zachowawczych dotyczących
organizacji własnych społeczności, jej kultury, języka folkloru, zwyczajów, tradycji, w grupie

zwanej etniczną. Biologiczna reprodukcja grup etnicznych jest najważniejszym powodem
trwania etniczności.”

Innymi słowy: Grupa etniczna- grupa zamieszkująca wspólne terytorium, charakteryzująca się
mniej lub bardziej różną kulturą i posługująca się często odmiennym językiem lub dialektem.
Język+religia+tradycja=scalenie

Etniczność łączy jedną grupę i dzieli ją od innych: „my, swój, swoi, a obcy, inni” -
zobowiązuje do solidarności ze „swoimi”. „wywołuje koncepcje strukturalnej nierówności
społecznej i politycznej, a zarazem dyskryminacji. Jest nierozerwalną i stałą kategorią
konfliktowości, obok podziałów stratyfikacyjnych społeczeństwa.” - prowokuje walkę o
miejsce „swoich” nad innymi w społeczeństwie.

Etniczność tworzy się w opozycji: państwo - mniejszości etniczne

Przykład konfliktu: noszenie przez francuskie muzułmanki arabskiego pochodzenia czadoru
zakrywającego włosy w szkołach i innych miejscach publicznych. - sprzeciwiło się temu
ministerstwo edukacji dla nich to „ afirmacja własnej tożsamości nie jest niczym innym jak
tylko reakcją na odrzucenie ich kultury”

W latach 70` XX wieku upadek imperiów kolonialnych powoduje powstanie nowych państw,
z których to część popadła w wojny domowe na tle etnicznym, dodatkowo amerykański
uczony Connor uważa, że ponad połowa istniejących państw jest wplątana w konflikty
etniczne.

Dla narodu który dominuje w państwie jest oczywiste że to on właśnie tworzy państwo, więc
prawa zostały pomyślane w taki sposób jakby oczywistym jego zapleczem miała być kultura i
język tego narodu. Współczesne państwo nadało legitymizm wyłącznie kulturze i językowi
narodu dominującego w państwie jednocześnie daje równe prawa wszystkim jego
obywatelom. W konsekwencji takiej organizacji politycznej za zarazem kulturowej pańśtwa z
jednej strony większość jego obywateli korzysta dobrodziejstw uprzywilejowanej kultury i
języka , podczas gdy członkowie różnych mniejszości choć formalnie zrównani prawem z
większością żyją w swej kulturze i swym języku – w rzeczywistości w takim państwie
mniejszości etniczne są skazane na powolną śmierć (kulturową). Np. Paradoksem we Francji
jest to, iż reprezentant mniejszości narodowej może mówić we własnym języku np. po
bretońsku ze swoją rodziną czy sąsiadami, ale w urzędzie musi rozmawiać po francusku.
Często też członkowie mniejszości postrzegani są jako „odszczepieńcy” gdyż mają inne
normy kulturowe i społeczne czy też inną religię co prowadzi do społecznego wykluczenia.

BRAWO!!! Jak własnie czytasz ten tekst to znak że udało ci się
przeczytać całe 82 strony



POWODZENIA NA OBORNIE!!!

Document Outline

Typologia więzi wg Jana Turowskiego:
Typologia więzi wg Jana Szczepańskiego:
RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA oznacza przemieszczanie się jednostek społecznych lub kategorii społecznych w strukturze społecznej. Wyróżniamy ruchliwość: HORYZONTALNĄ, czyli pozioma oznacza ona przemieszczanie się jednostek i grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii. Najczęściej jest to ruchliwość związana ze zmianą miejsca pracy, bez zmiany stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania. WERTYKALNĄ czyli pionową, która określa przechodzenie w dół (degradacja) lub w górę (awans społeczny) względem struktury klasowej, klasowo-warstwowej czy ogólnie w hierarchii społecznej. W przypadku ruchliwości pionowej dochodzić może do zmiany struktury społeczeństwa. Nagłe zmiany samej struktury mogą być związane z przewrotami rewolucyjnymi czy administracyjnie wprowadzanymi reformami. Ruchliwość ta jest wskaźnikiem otwartości społeczeństwa, gdyż oznacza, że osoby z niższych warstw społecznych mają większe szanse awansu. Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa
Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa oznacza przemieszczanie się jednostek lub grup między poziomami hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostki, nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego wykształcenia. Degradacja w tym przypadku może być wynikiem zaniechania tego typu działań, co w efekcie powoduje, że inne jednostki czy grupy poprzez własny awans społeczny podwyższają poziom w hierarchii.
Ruchliwość międzypokoleniowa
Ruchliwość międzypokoleniowa to ruchliwość całych kategorii społecznych względem pozycji zajmowanych przez ich rodziców, np. ruchliwość międzypokoleniowa nauczycieli, księży itd. Od strony empirycznej ruchliwość ta badana jest poprzez porównywanie pozycji jednostki i jej rodziców (najczęściej przyjmuje się wskaźnik jakim jest pozycja ojca)
Ruchliwość strukturalna
Ruchliwość strukturalna to rodzaj ruchliwości wynikający ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń. Ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna) Związana jest z wymianą ( pośrednią lub bezpośrednią) jednostek pomiędzy różnymi grupami społeczno-zawodowymi. Jest ona szacowana jako różnica pomiędzy ruchliwością ogółem, a ruchliwością strukturalną Czynnikami, które mogą przyspieszać lub zwalniać ruchliwość społeczną albo jej kształt mogą być uprzedzenia rasowe czy etniczne względem pewnych kategorii społecznych, np. grup etnicznych, formy ustrojowe czy typ gospodarki. Jednym z najważniejszych czynników jest sytuacja na rynku pracy, która może przyczyniać się do zwiększania lub zmniejszania zasobów ekonomicznych jednostek oraz ich prestiżu, poprzez możliwość tworzenia przez jednostkę własnej kariery albo też do degradacji np. w przypadku restrukturyzacji zakładów pracy.
W większości społeczeństw większe szanse awansu społecznego mają mężczyźni niż kobiety. W szczególności dotyczy to społeczeństw tradycyjnych, gdzie najważniejsze dla społeczności funkcje pełnione są przez mężczyzn. W społeczeństwach przemysłowych i poprzemysłowych blokowanie możliwości awansu kobietom określane jest jako dyskryminacja, dotyczy też mniejszości narodowych czy etnicznych.
- Główne zmiany struktury społecznej w Polsce po 1989 r.
A) Karol Marks
B) Max Weber

opracowane pytania na obron licencjat Socjologia Kultury

Document Outline