ZAGADNIENIA DO EGZAMINU LICENCJACKIEGO – 
Socjologia spec. Socjologia kultury

1. Socjologia jako dyscyplina naukowa.

 

 

Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, 
tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian. Badają zarówno 
jednostki uwikłane w grupy społeczne, jak i międzyludzkie relacje (na przykład rodzinę, 
wspólnoty, stowarzyszenia, zrzeszenia). Relacje międzyludzkie ujęte w społecznej 
dynamice mogą ludzi łączyć tworząc grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa, 
lub dzielić przez społeczne podziały.
Socjologowie badają jednostki o tyle, o ile są one w pewnych wewnętrznych relacjach 
między sobą. Jednostka jako indywiduum nie jest przedmiotem badań socjologii. 
Socjologia jako dyscyplina naukowa narodziła się w pierwszej połowie XIX wieku.
Za ojca socjologii uważany jest August Comte, który jako pierwszy wprowadził nazwę 
„socjologia”, określił przedmiotem badań oraz zaproponował metody badawcze. 
Przedmiot badań socjologii:
1. zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi,
2) struktury zbiorowości (np. rodzina, armia),
3) zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach,
4) siły skupiające i rozbijające zbiorowości,
5) zmiany i przekształcenia zachodzące w zbiorowościach.
Socjologia jest produktem 4 rewolucji naukowych:
I. Wyodrębnienie porządku ludzkiego z traktowanego jako całości porządku przyrody.
II. Odróżnienie społeczeństwa od państwa (XVII w.)
III. Wyznaczenie i zaakceptowanie postulatów systematycznej refleksji nad 
 społeczeństwem, która wyznaczałaby prawa. Rozróżnienie między naukami 
idiograficznymi (hist. – procesy jednostkowe i unikalne) i nomotetycznymi ( prawa 
następstwa czasowego i współistnienia zjawisk ).
IV. Unaukowienie  refleksji o społ. , ustanowienie ściślejszych rygorów formalnych, 
formalna kontrola danych empirycznych.
Socjologia  jest nauką liczącą około półtora wieku. Kształtowanie się socjologii 
stanowiło długotrwały proces (2 etapy):
1. Przednaukowy (inkubacyjny) – prapoczątki, formowanie się  podstaw socjologii. 
Geneza  myśli społeczna i socjalna., wiedza, mądrość ludowa; refleksje mędrców 
(filozofia społeczna)
2. Naukowy – formalne narodziny socjologii.

2. Pojęcie socjalizacji.

 

 

Socjalizacja (z łaciny socialis – społeczny) to proces przyswajania przez jednostkę wiedzy, 
umiejętności, wzorów zachowań, norm i wartości przekazywanych jej przez społeczeństwo i 
obowiązujących   we   współżyciu   z   innymi   ludźmi   oraz   umiejętności   niezbędnych   dorosłej 
osobie.  Jest   rezultatem   wpływów   zamierzonych   (wychowania)   i   niezamierzonych. 
Socjalizacji   dokonuje   się   poprzez   oddziaływanie   środowiska   społecznego   (np.   rodziny, 
kolegów), osób (np. nauczyciela) lub instytucji (np. szkoły).
Socjalizacja   wg   J.   Szczepańskiego:  proces   przekształcenia   biologicznego   organizmu 
noworodka w aktywnego uczestnika życia społecznego i kulturalnego.

1

Socjalizacja

Socjalizacja wg T. Parson: wyrobienie w jednostce obowiązku i umiejętności koniecznych w 
przyszłym pełnieniu ról dorosłych.

Składniki:

−

wdrożenie do panującego w danym społeczeństwie systemu wartości.

−

przystosowanie do pełnienia określonej roli w społeczeństwie.

Proces uspołecznienia (socjalizacja jednostki ) rozpatrywany jest dwojako:
-

jako   wchodzenie   w   kulturę   (proces   akulturacji   czyli   proces   wrastania   w   kulturę, 
uczenia   się   ról   społecznych,   przejmowania   symboli   kulturowych   i   dziedzictwa 
kulturowego, a przez to stawania się członkiem społeczeństwa).

-

kształtowanie się osobowości społecznej (nabywanie kompetencji społecznych – tzw. 
dojrzałość   społeczna)   czyli   proces   stawania   się   pełnowartościowym   członkiem 
społeczeństwa w wyniku uczenia się i przestrzegania obowiązujących norm i zasad 
współżycia z innymi ludźmi.

Proces socjalizacji składa się z trzech mechanizmów psychospołecznych:
-

mechanizm   naśladownictwa  pojawia   się   najwcześniej   i   polega   na   naśladowaniu 
świata dorosłych, też naśladowanie ról. 

-

mechanizm  internalizacji, czyli  uzewnętrznienie,  przyjmowanie pewnych  wzorów 
zachowania i systemów wartości, sposobów zachowania w taki sposób, że stają się 
one elementami naszej osobowości i posługujemy się nimi bez udziału świadomości 
(bez refleksyjnie).

-

mechanizm identyfikacji, w sposób świadomy dokonujemy wyboru. 

Trzy mechanizmy socjalizacji:
-

wzmacnianie - zachowania właściwe są nagradzane, niepożądane – karane.

-

Naśladowanie - to obserwacja zachowania innych i postępowania w sposób podobny

-

przekaz symboliczny - wiedzę o tym co dobre, a co złe uzyskujemy słownie od innych 
i dzięki rozmaitym tekstom pisanym

Dwie główne fazy socjalizacji:

•

Socjalizacja pierwotna – przypada na niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo. Socjalizacja 
pierwotna jest pierwszą fazą, w której człowiek w swoim dzieciństwie staje się członkiem 
społeczeństwa w ramach wzajemnego oddziaływania dziecka i jego rodziców.  W tym 
czasie dzieci poznają język i podstawowe wzory zachowań, które staną się podstawą ich 
dalszej   edukacji.   Główną   instytucją   socjalizacji   jest   rodzina.   Socjalizacja   pierwotna 
odbywa się pod wpływem „znaczących innych”. 

•

Socjalizacja wtórna – obejmuje starsze dzieci i rozciąga się na dorosłe życie jednostki. 
Odnosi   się   do   późniejszego   procesu,   w   którym   jednostka   uprzednio   socjalizowana 
wchodzi   w   nowe   etapy   "obiektywnego   świata"   konkretnego   społeczeństwa   (np. 
przygotowanie do określonego zawodu). Odpowiedzialność za socjalizację przejmują inne 
instytucje: szkołą, grupy rówieśnicze, media, miejsce pracy. Zachodzące tam interakcje 
uczą jednostkę wartości, norm i przekonań składających się na wzór kultury, w jakiej 
żyje. Socjalizacja wtórna odbywa się pod wpływem „uogólnionego innego”.

3. Więź społeczna i jej rodzaje.

 

 

Interakcje społeczne są podstawowym elementem współtworzącym więź społeczną, która to 
najogólniej mówiąc wyznacza wszelkie formy życia społecznego. Więzią społeczną wg J. 
Szczepańskiego nazywamy „zorganizowany system stosunków, instytucji i ośrodków kontroli 
społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość 
zdolną do utrzymania się i rozwoju”. Funkcją więzi społecznej, która jest zorganizowanym 
systemem różnorodnych elementów składowych, jest zapewnienie danej grupie trwałości, 

2

postępu i rozwoju. Więź społeczna według Szczepańskiego pełni również inne ważne funkcje 
w grupie: zapewnia zaspokojenie podstawowych indywidualnych i zbiorowych potrzeb jej 
członków, jest gwarantem lojalności i uczciwości w grupie, uporządkowuje grupę od 
wewnątrz, organizuje ją, zapewnia jej spójność, pozwala podjąć współpracę z innymi 
zbiorowościami lub też przeciwstawić się im. Szczepański podejmuje się również opisu więzi 
społecznej, ujmując ją w sposób strukturalny, od strony stosunków, które panują między 
członkami grupy. Stosunek społeczny to układ czynności, świadczeń, obramowanych 
pewnymi normami, który jest wykonywany przez partnerów tego stosunku. Opiera się on na 
wzajemnych uprawnieniach i obowiązkach i na podstawie zależności członków. Zatem 
główne elementy, które wchodzą w skład stosunku społecznego to: podstawa zależności, 
układ obowiązków wzajemnych i uprawnień, czynności wykonywane przez partnerów. 
Typologia więzi wg Jana Turowskiego:

1. integracyjne - tożsame ze strukturą organizacyjną grupy
2. psychospołeczne - świadomość grupowa jako poczucie łączności i naturalne dążenie 

do współdziałania 

1. podział na identyfikację realną (rzeczywiste członkostwo) i potencjalną 

(aspirowanie do członkostwa w grupie)

2. podział na więź dystrybutywną (jako następstwo łączności z członkami grupy) 

i korelatywną (wynik łączności z celami grupy)

3. strukturalne - więź jako wynik istnienia podziału funkcji w społeczności (organizmie 

społecznym), ogół stosunków istniejących w grupie i wzajemnych regulowań oraz 
uprawnień. Podstawa tych zależności może być dwojakiego rodzaju: 

1. obiektywna - wynikająca ze struktury społeczeństwa
2. subiektywna - wynikająca z indywidualnych zamierzeń jednostki

4. socjologiczne - stosunki społeczne jako podstawa więzi

Typologia więzi wg Jana Szczepańskiego:
Szczepański uzupełnia typologię Turowskiego o więzi

1. dwuaspektowe - dające się rzeczowo określić związki między ludźmi, połączenie 

koncepcji więzi strukturalnej i psychospołecznej. 

1. stany świadomości
2. akty świadomości

Według innych socjologów więzi mogą dzielić się na:

•

małego, średniego i wielkiego zasięgu (ze względu na swój społeczny zasięg)

•

obiektywne - oparte np. na wspólnych warunkach życia danej zbiorowości czy 
podobnej sytuacji ekonomicznej i subiektywne, oparte na poczuciu wspólnoty.

•

osobowe i bezosobowe

4. Zbiory, kategorie i zbiorowości społeczne.

 

 

1. Zbiory społeczne – zbiorowość ludzi połączonych cechą nieistotną społecznie wyróżnioną 
przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ludzie ci uświadamiają sobie 
posiadanie tej cechy (np. Polska Partia Przyjaciół Piwa, łysi, blondyni, kulawi  itd.)
2. Kategoria społeczna to zbiór społeczny, w którym nie występują trwałe interakcje, więzi 
społeczne, struktura społeczna, normy ani cele, wyodrębniona jednak na podstawie danej 
cechy członków tego zbioru, np. nauczyciele, więźniowie, bezdomni, lekarze itp.
Stanisław Ossowski podaje odpowiednik kategorii społecznej jako klasa logiczna.
3. Zbiorowość społeczna- (zbiorowość ludzka) w socjologii jest to zbiór osób, zajmujących 
w danym czasie, trwale lub nie, daną przestrzeń, między którymi dochodzi do interakcji i 
pojawiać mogą się stosunki społeczne.
W przypadku gdy w danej zbiorowości społecznej wytwarza się struktura społeczna, a jej 
członkowie zaczynają wspólnie realizować jakieś istotne dla wszystkich cele, wówczas 

3

zbiorowość taka może stawać się grupą społeczną.W przypadku dużych zbiorowości 
społecznych, zajmujących trwale jakieś terytorium, używa się wobec nich określenia 
zbiorowość terytorialna. W szczególnych przypadkach zbiorowość terytorialna może stawać 
się społecznością lokalną. Ferdinand Tönnies użył dla określenia różnych typów zbiorowości 
społecznych przeciwstawnych w tym znaczeniu terminów wspólnota i zrzeszenie 
Do zbiorowości społecznych o krótkim czasie istnienia, gdzie nie wytwarzają się trwałe więzi 
społeczne zaliczane są także różne formy tłumu.
Wyróżnia się 5 etapów tworzenia się zbiorowości społecznej. Etapy te nazywamy 
stycznymi.
 1. Styczne:
          * Styczność przestrzenna –postrzeganie się wzajemne, rejestracja cech: płeć, wiek i 
ilość
          * Styczność psychiczna – formowanie się sympatii
          * Styczność społeczna – wytworzenie się wzajemnego zainteresowania
   2. Wzajemne oddziaływanie
   3. Pobudzanie do stałych działań społecznych aby zaspokoić potrzeby grupy
   4. Wytworzenie się stałych stosunków społecznych
   5. Kształtowanie się wzajemnych zależności wewnątrz grupy

5. Procesy społeczne, typologie procesów.

 

 

Proces społeczny –proces oddziaływań ludzi na siebie lub zjawiska zachodzące w organizacji 
i strukturze grup, zmieniające stosunki między ludźmi lub stosunki między elementami 
składowymi zbiorowości. Zaliczamy tu m.in. migracje, urbanizację, industrializację
Podział procesów społecznych
Procesy społeczne można podzielić na:

a) Kierunkowe – każda faza procesu jest inna.

b) Cykliczne – stan systemu po pewnym czasie powraca do punktu wyjścia.

   1. Ze względu na układ w jakim przebiegają:
          * proces intrapersonalny- zachodzący w osobowości człowieka np. samokształcenie, 
adaptacja.
                   * proces interpersonalny- zachodzący między dwiema jednostkami np. przyjaźń, 
wrogość.
                   * proces zachodzący między jednostką i grupą społeczną  np. podporządkowanie, 
sprzeciw, identyfikacja.
                   *   proces   zachodzący   między   dwiema   lub   wieloma   grupami   społecznymi  np. 
współpraca,   wzajemna   pomoc,   tolerowanie   się,   niechęć,   konkurencja,   wrogość,   konflikt, 
walka, wojna
  
 2. Ze względu na dążenia jednostek i grup społecznych:
          * proces przystosowania-kiedy jednostka lub grupa znajdzie się w nowych warunkach, 
w   nowym   środowisku,   sytuacji,   wtedy   należy   się   przystosować,   czasem   zatrzeć   różnice 
(kulturalne, obyczajowe, witanie się, gesty, tradycje); Etapy:
-orientacja   psychologiczna:   zauważamy   inność   zachowań,   co   nie   znaczy,   że   się   do   nich 
dostosowujemy
-tolerancja: przyjmujemy inne zachowania, szanujemy je

4

-akomodacja:   nie   tylko   tolerujemy,   ale   także   przejmujemy   niektóre   sposoby   bycia,   które 
wydają się nam lepsze
-asymilacja:   pełne   przystosowanie,   przejęcie   wszystkich   zachowań,   stanie   się   "tubylcem" 
tutejszym     
          * proces współpracy- dotyczy dwóch lub więcej osób, grup,
           - jest możliwa gdy obie strony mają wspólny cel, interes, 
           -możliwość podziału pracy na części, podział czynności
           -wzajemne zaufanie
-sposób komunikowania się (informowanie, postęp pracy, czasem istnieje system kontroli)
    Współpraca zbliża ludzi, ale może również prowadzić do konfliktów, gdy pewne osoby nie 
wykazują się ze swoich obowiązków.
           * proces współzawodnictwa- ma miejsce wtedy, gdy jest rozbieżność interesów, gdy 
ilość dóbr nie wystarcza dla wszystkich. Rywalizacja ta może mieć charakter:
      -koleżeński
      -konfliktowy (np.: gdy jedna ze stron okazuje się nieuczciwa)

                   *   proces   konfliktowy  -gdy   strony   dążą   do   wyeliminowania   przeciwnika, 
podporządkowania lub zniszczenia, rozbieżność interesów.
    eliminowanie osoby konfliktowej → przestać z nią się kontaktować
    podporządkowanie → gdy zmusza do uległości, gdy strony nie są równe (siła i słabość)
    Konflikty są szkodliwe, ale też mają charakter twórczy, sam konflikt nie jest zły, ale często  
nie potrafimy go rozwiązać, nie ma krajów, miejsc, gdzie nie ma konfliktów, życie składa się 
z konfliktów, a gdy on narasta prowadzi do dezorganizacji. Konflikty są i będą. Sztuką jest 
umiejętność ich rozwijania, przyczyniają się do postępu, rozwoju,mają charakter twórczy
    Rozwiązanie konfliktów:
- podporządkowanie → korzystne dla osoby mocniejszej (siła) gdyż  ta słabsza musi ulec 
(słabość)
-eliminacja → niekorzystna dla osoby wyeliminowanej
-porozumienie → gdy każdy musi z pewnych rzeczy zrezygnować, iść na kompromis, daje 
korzyści tylko częściowe i jest rozwiązaniem na pewien czas.
-  integracja   →  znalezienie  takiego  rozwiązania  konfliktu,  by każda   ze  stron  miała   pełne 
korzyści, bez rezygnacji z niczego, nikt nie musi ustępować.

   3. ze względu na zmiany w organizacji:
          * procesy rozwoju i postępu- zmiany pozytywne wnoszące coś nowego,lepszego
          * procesy dekadencji- upadek norm społecznych w danej społeczności
          * procesy reorganizacji- stworzenie nowego porządku oceniania, wzorców zachowań, 
systemu instytucji w miejsce starych
          * procesy dezorganizacji- jest wynikiem gwałtownych przemian społecznych i wzrostu 
patologicznych zachowań takich, jak np. narkomania. Prowadzą też do niej duże kataklizmy 
zachodzące na kuli ziemskiej takie jak: powódź, trzęsienia ziemi itd., których wynikiem jest 
dezorganizacja społeczeństwa, którą pogłębiać może nie radzenie sobie z tym problemem 
władz i służb porządkowych. Dłuższe nie radzenie sobie z tym problemem może prowadzić 
do rozruchów i wojen domowych. 

6. Zmiana społeczna i rozwój społeczny.

 

 

5

Zmiana społeczna- to  różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w 
jednym  momencie  czasu i stanem tego samego  systemu  w innym  momencie  czasu. Stan 
wcześniejszy i stan późniejszy różnić się mogą pod rozmaitymi względami:
 1. Może nastąpić zmiana składu systemu  np. osiedlanie się przybyszów z innych krajów, 
migracje, mobilizacja, do partii politycznej zapisują się nowi członkowie, rekrutacja do grupy
2. Może nastąpić zmiana struktury systemu  a więc
modyfikacja czworakich sieci powiązań między elementarni: interakcjami, interesami, 
normami
i ideami. I tak:

a) wyłaniają się nowe struktury interakcyjne, przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty, 

wchodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy;

b)  wyłaniają się nowe struktury interesów, przez to, że ludzie bogacą się lub biednieją, 

zyskują lub tracą władzę, uwalniają się spod podporządkowania lub popadają w 
zależność;  

c)  wyłaniają się nowe struktury normatywne, przez to, że ludzie zaczynają wyznawać nowe 

wartości, kierować się nowymi normami, odgrywać nowe role, karać i nagradzać za co 
innego niż dawniej; 

d) wyłaniają się nowe struktury idealne, przez to, że ludzie zaczynają wierzyć w nowych 

bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świecie, widzieć samych 
siebie w nowym świetle.

Ten typ zmiany jest na ogół traktowany jako najważniejszy. Kiedy zmiany strukturalne  
ogarniają wszystkie struktury, mówimy czasami o zmianach rewolucyjnych.
3. Może nastąpić  zmiana funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa np.
rodzina tradycyjna była grupą wielofunkcyjną: realizowała funkcje ekonomiczne,
prokreacyjne, socjalizacyjne, religijne itp. Z czasem niektóre z tych funkcji przejęte zostały 
przez wyspecjalizowane instytucje czy organizacje: produkcyjne przez zakłady pracy, 
wychowawcze przez szkołę, religijne przez Kościół itp. Inny przykład- poszerzenie funkcji 
(zadań, kompetencji) dyrektora w fabryce czy premiera w rządzie.
4. Może nastąpić zmiana granicy systemu  np. dwie partie polityczne łączą się w jedną, dwie 
korporacje przemysłowe dokonują fuzji, a w innej skali - dwie rodziny łączą się przez 
małżeństwo dzieci.
5. Mogą nastąpić zmiany w otoczeniu systemu  np. powódź niszczy sieć dróg i odcina
miasteczko od kontaktów ze światem, urbanizacja pochłania podmiejskie wioski, podbój
zmienia położenie geopolityczne społeczeństwa.
Zmiana społeczna prowadząca do wzbogacenia i zróżnicowania elementów składowych 
systemu nazywana jest rozwojem społecznym.
August Comte wyróżnił on dwa główne spojrzenia na rzeczywistość społeczną: statykę i 
dynamikę. To właśnie dynamika społeczna miała być dziedziną opisującą zmiany dokonujące 
się w społeczeństwie.
Zmiany nie zachodzą bez powodu. Zależą od wielu czynników.
Najważniejsze  przyczyny zmian społecznych:
*środowisko naturalne- społeczeństwo dostosowuje się do zmian, które zachodzą w 
srodowisku naturalnym np. cofnięcie się lodowca doprowadziło do wzrostu powierzchni 
lasów i rozwoju rozmaitych form zwierzęcych co wywarło wpływ na ewolucje różnych typów 
społeczeństw; inny przykład- globalne ocieplenie ta zmiana przy jednoczesnym wzroście 
temperatury powietrza może zmusić niektóre społeczeństwa do zmiany miejsca zamieszkania 
( z dala od wyższych przypływów)  a inne do zmiany struktury uprawy ziemi.
*procesy kulturowe- kultura rzadko jest statyczna: zmieniają się jej aspekty materialne i 
niematerialne. Zmiany zachodzą dzięki odkryciom, wynalazkom i dyfuzji.

6

*struktura społeczna- potencjalnym czynnikiem zmian społecznych są różnice miedzy 
grupami rasowymi, etnicznymi i religijnymi a także różnica płci. Niekiedy przyczyną zmian 
społecznych jest też konkurencja miedzy dziedzinami gospodarki lub w ich obrębie.
* ludność- zmiany społeczne mogą być również skutkiem zmian ludności  np. wyż 
demograficzny doprowadził do rozwoju instytucji edukacyjnych, zbyt niski przyrost ludności 
może zagrażać egzystencji społeczeństwa; może być za mało pracowników by 
wyprodukować niezbędne  zasoby 
*nauka i technika-wiedza naukowa prowadzi do postępu w technice, która jest źródłem 
zmian społecznych np. rozwój samochodu zrewolucjonował stosunki społeczne; lepsza 
opieka zdrowotna i technika medyczna zmieniły przeciętne trwanie życia w większości 
społeczeństw
*działalność ludzka-zmianę społeczna może spowodować indywidualna lub zbiorowa 
działalność wielu jednostek

Rozwój społeczny – ukierunkowany proces społeczny, w wyniku, którego następuje ciągły 
wzrost pewnych istotnych dla danego społeczeństwa czy społeczności zmiennych. W 
przypadku jeżeli jest to wzrost niekorzystnych zmian z punktu widzenia społeczeństwa czy 
społeczności, taki rozwój określa się mianem regresu społecznego, jeżeli jest to korzystny dla 
danego społeczeństwa czy społeczności ciąg zmian, to określa się taki rozwój jako postęp 
społeczny
Odróżniamy:

a) rozwój jednoliniowy (unilinearny) - gdy sekwencja zmian biegnie zawsze tymsamym, 

jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii (tak postrzegali 
historię ewolucjoniści, od Herberta Spencera do Talcotta Parsonsa),

b) rozwój wielodniowy  (multilinearny)-  taki, w którym różne sekwencje zmian mają 

jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy 
trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych i kulturowych 
danego społeczeństwa.

c) rozwój skokowy - taki, w którym po okresie kumulowania się zmian ilościowych, 

cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje 
zasadnicza zmiana jakościowa.

7. Pojęcie globalizacji.

 

 

Społeczeństwo globalne – wszyscy razem mieszkańcy planety Ziemia. U podstaw fascynacji 
globalizacją leży realny proces społeczny związany z ekspansywnym rozwojem nowoczesnej 
formacji społecznej.  Nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń 
komunikacyjnych i telekomunikacyjnych, a najbardziej wyrazistym tego przejawem staje się 
komputerowa „sieć ogólnoświatowa”, Internet. Społeczności ludzkie stają się coraz mocniej 
powiązane rozbudowaną siecią zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, 
strategicznych, kulturalnych. Pojawiają ssię nowe formy organizacji ekonomicznych, 
politycznych, kulturalnych, o charakterze ponadnarodowych, oderwane od jakiegokolwiek 
konkretnego kraju czy państwa. Typowo ponadnarodowy charakter mają tzw. Nowe ruchy 
społeczne i wyłaniające się z nich trwalsze organizacje czy stowarzyszenia. Pojawiają się całe 
kategorie społeczne, których życie i praca odrywają się zupełnie od konkretnego miejsca. 
Efektem tego rodzaju zmian staje się postępująca uniformizacja świata. Homogenizacja 
obejmuje dziedzinę kultury. Do tyczy to jej języka. Upodabnia się ogromnie kultura 
materialna i dziedzina konsumpcji, moda, styl życia. Upodabniają się obyczaje, nawet w 
dziedzinach tak mocno osadzonych w lokalnych tradycjach jak rodzina czy religia. Ludzie 
zaczynają coraz częściej mysleć w kategoriach wspólnego losu, wspólnych zagrożeń czy 

7

nadziei. Globalizacja mobilizuje świadomość obronną na rzecz traconej odrębności 
kulturowej, własnych zwyczajów, obyczajów, wierzeń, sposobów życia. Wzmocnieniu 
ulegają lojalności i tożsamości lokalne, etniczne i religijne. Starcie tych dwóch 
przeciwstawnych tendencji: z jednej strony rozszerzenia horyzontu myślenia i wyobraźni 
poza wioskę, miasto, kraj, region, kontynent, cały glob, a z drugiej mocniejszej identyfikacji z 
lokalnymi kulturami – stanowi fakt świadomościowy, który może mieć najbardziej 
rewolucyjne implikacje dla przeszłości społeczeństwa ludzkiego. Globalizacja zmienia samą 
istotę procesów dziejowych. W erze globalnej historia biegnie inaczej, ma inne podmioty 
sprawcze, nowe mechanizmy stawania się, nowe kierunki, w których zmierza.
Imperializm to najwyższa faza rozwoju kapitalizmu, kiedy kryzys nadprodukcji i spadająca 
stopa zysku wymagają posunięć obronnych. W wyniku jednokierunkowego przepływu 
zasobów i zysków przepaść między bogatymi a biednymi krajami pogłębia się, zgodnie z 
zasadą akumulujących się korzyści i przewag. „Teoria zależności” – dotyczy okresu 
postkolonialnego, kiedy bezpośrednia podległość polityczna krajów zacofanych została co 
prawda zniesiona, ale w to miejsce powstało silne neokolonialne uzależnienie ekonomiczne. 
„Zależny rozwój” – główny problem krajów zależnych to brak własnych technologii oraz 
słabość sektora dóbr kapitałowych. Zależność wytwarza pewne efekty uboczne, które mogą 
powoli podważyć jej dalszą kontynuację. „Teoria systemu światowego” – trzy stadia 
historii ludności:

a) Epoka „mini – systemów”, stosunkowo niewielkich społeczności, ekonomicznie 

samowystarczalnych, cechujących się pełnym wewnętrznym podziałem pracy i 
jednolitym kompleksem kultury;

b) Epoka „imperiów światowych”, wchłaniają one znaczą liczbę „mini – systemów”, 

oparte są na gospodarce rolnej, a metodą koordynacji ekonomicznej jest silna władza 
polityczna i militarna, rygorystyczna administracja, bezwzględny pobór danin i 
podatków oraz obowiązkowy zaciąg do wojska;

c) Epoka „systemu światowego” – zaczyna się w XVI wieku z narodzinami wczesnego 

kapitalizmu. Powoli państwo ustępuje jako agenda regulująca gospodarkę na rzecz 
rynku ekonomicznego.

Konflikt kulturowy narodził się ze zderzenia kultur autochtonicznych z kulturą zachodnią. 
Lokalne sposoby życia, normy i wartości, zwyczaje i obyczaje, wierzenia religijne, wzory 
życia rodzinnego, style konsumpcji itp. – wszystko to ulega rozbiciu i rozproszeniu. 
„imperializm kulturowy” – prowadzi do wyniszczenia kultur rodzimych, utratę kulturowej 
autonomii społeczeństw kolonizowanych i ogólne zubożenie puli wartości kulturowych, 
jakimi dysponuje ludzkość. Narzucanie wzorów kulturowych siłą, w wyniku przewagi 
polityczno-militarnej lub wręcz podboju, nie ogranicza się do kolonializmu. Wzory kulturowe 
przenoszą się przede wszystkim za pośrednictwem mass mediów, następnie masowych 
kontaktów osobistych, czemu sprzyja łatwość podróżowania popularność turystyki, a 
wreszcie jako otoczka kulturowa masowo nabywanych produktów technicznych czy 
konsumpcyjnych. „Dyktatura konsumpcji” – nakaz dla wszystkich kupowania i używania 
podobnych artykułów. Określone wzory kulturowe są narzucane przez urządzenia i produkty. 
Komercjalizacja, umasowienie i uniformizacja kultury w skali globalnej prowadzą nie tylko 
do degradacji całego bogactwa kultur lokalnych, ale także do obniżenia jakości treści 
kulturowych, sprowadzenia ich do najniższego wspólnego mianownika, schlebiania 
najbardziej prymitywnym gustom. Nadzieja modernizacji i doścignięcia krajów najbardziej 
rozwiniętych prowadzi do gotowości przyjęcia zachodnich wzorów kulturowych, jako 
symboli awansu czy emancypacji.
„Globalne ekumeny” – zagęszczone, intensywne relacje i zależności w skali 
ponadkolonialnej. Ekumena to obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej penetracji i 
wymiany kulturowych treści. Współczesna ekspansja kultury sprawia, że ekumena uzyskuje 

8

charakter prawdziwie globalny: interakcje i przepływy kulturowe występują w skali całej 
społeczności ludzkiej. Przepływy kulturowe w obrębie ekumeny globalnej nie mają 
charakteru ani symetrycznego, ani wzajemnego. Cztery możliwe scenariusze losów 
globalnej ekumeny kulturowej:

1. „globalna homogenizacja” – całkowita dominacja kultury zachodniej, wszystkie 

społeczności staną się mniej lub bardziej udaną repliką zachodniego stylu życia, 
aspiracji, wartości i norm, wzorów konsumpcyjnych, idei, ideałów i przekonań;

2. „nasycenie kulturowe”- kraje peryferyjne powoli, z oporami, w toku kilku generacji, 

zastępują lokalne idee kulturowe, sensy i wartości, zuniformizowanymi treściami 
płynącymi z dominujących centrów;

3. „deformacja kulturowa” – uproszczenie, zubożenie, a nawet degradacja kultury 

zachodniej w toku jej adaptacji przez kraje peryferyczne;

4. „dojrzewająca amalgamacja kulturowa” – bardziej równorzędny dialog i wymiana 

między kulturami centrum i peryferii, co prowadzi do ogólnego wzbogacenia kultury. 
Zderzenie kultur jest fenomenem korzystnym: stymuluje kreatywność i oryginalność 
po obu stronach. 

Kultury silniejsze mieszają się ze słabszymi, żadna nie pozostaje niezmienna i czysta. 
Występuje wielość kultur, z których każda jest wewnętrznie złożona, pochodna licznych 
wpływów i kontaktów. Ekspansja każdej cywilizacji zderza ją z kulturami społeczności 
zdominowanych. Przesłanki i zasady tych kultur podporządkowanych prezentują nowe 
wyzwania dla kultury dominującej, która, próbując im sprostać, sama ulega modyfikacji. 
Moment wyjścia danego społeczeństwa z izolacji i wejścia w orbitę kultury globalnej. Od 
tego zależy, jakie aktualne w tym momencie centrum kulturowe wywrze największy wpływ 
na kulturę lokalną. Poziom rozwoju ekonomicznego i technologicznego zbiorowości 
peryferyjnej. Od tego zależy szansa zachowania pewnej autonomii i siła jej zwrotnego 
oddziaływania na centrum. Stopień artykulacji silnych lokalnych wizji filozoficznych bądź 
religijnych na temat porządku kosmicznego lub ziemskiego, a także znaczenie elit, które 
formułują i propagują takie wizje. Istotne są zakorzenione w tradycji danej zbiorowości i 
wynikające z jej wcześniejszych doświadczeń historycznych standardowe sposoby 
reagowania na zmianę społeczną i wyzwania kulturowe.
Globalizacja kultury polega na rozpowszechnieniu się w świecie pewnej kulturowej wizji 
globalizacji. Cztery obrazy porządku globalnego:

1) Świat jest tu postrzegany jako bogata mozaika zamkniętych, odgraniczonych 

wzajemnie wspólnot, albo unikalnych i egalitarnych, albo-co prawda wyższych i 
niższych w rozwoju kulturowym, ale wzajemnie izolowanych i nie mających do 
podporządkowania odmiennych od siebie. Jest wyrazem sprzeciwu wobec 
odmiennych realiów uniformizacji kultury;

2) Idea ogólnoludzkiego konsensu wokół pewnych wspólnych wartości i ideałów. Ton 

postulatywny raczej niż sprawozdawczy. Świat jeszcze nie jest jednością gatunku 
ludzkiego, ale trzeba, by takim się stawał;

3) Mozaika suwerennych, niezależnych państw narodowych powiązanych silnymi, 

wzajemnymi więziami kooperacyjnymi w dziedzinie ekonomii, polityki i kultury;

4) Przewiduje zanik państw narodowych i unifikację najpierw regionalną, a później 

globalną pod egidą wspólnej organizacji politycznej czy ponadnarodowego rządu 
światowego.

9

Globalizacja przestaje być tylko tendencją społeczną, a staje się pomysłem na lepsze 
urządzenie  ludzkiego świata.
Globalizacja – proces oznaczający zacieśnienie stosunków i wzrost współzależności w 
skali świata. Globalizacja oznacza, że świat, w którym żyjemy, to w coraz większym 
stopniu „jeden świat”, gdzie inni odczuwają skutki naszych działań, a my odczuwamy 
problemy globalne. Globalizacja to nie tylko przemiany systemów globalnych, ale także 
zmiany zachodzące w życiu codziennym ludzi we wszystkich krajach świata, zarówno 
biednych, jak i bogatych. Zjawisko globalizacji jest wypadkową procesów politycznych, 
gospodarczych, kulturowych i społecznych.

8. Społeczno - kulturowy charakter płci. 

 

 

Dlaczego kobiety nie dorównują mężczyznom w wielu dziedzinach? Istnieją dwa nurty 
wyjaśniające taki stan rzeczy:
a) Brak u kobiet odpowiednich zdolności do tego, by ich udziałem były znaczące 

osiągnięcia; brak odpowiednich predyspozycji. Jest to sposób najłatwiejszy i 
najkrótszy;

b) Podkreślenie znaczenia warunków społeczno – kulturowych, które nie pozwalają 

kobietom w pełni rozwijać swych możliwości.

Czy kobiety mają odpowiedni potencjał? Kreatywność – psychologia nie dzieli ludzi na 
inteligentną mniejszość i nieinteligentną większość. Kreatywność może być elitarna lub 
egalitarna. Elitarna – przysługuje tylko jednostkom wybitnym. Pojmowanie kreatywności 
może być, zdaniem niektórych, tylko cechą mężczyzn. Psychoanaliza – określała 
jednoznacznie związek między kreacją kultury a męskimi energiami seksualnymi. Hans 
Eysenck – twórczość jest ściśle związana z płcią. Styl adaptacyjny – skłonność do 
rozwiązywania problemów w ramach istniejącego paradygmatu. Styl innowacyjny – 
wyznacza tendencja do szukania rozwiązań poza istniejącym paradygmatem. Tendencje te 
wzrastają z liczba przekroczonych barier. Czynniki innowacyjne są bardziej zbliżone do 
płci męskiej. Różnice „ego” Neumanna – dwa typy świadomości – patriarchalny 
(obiektywizm, nastawienie na cel) i matriarchalny (dominacja uczuć i subiektywizm). 
Współczesna psychologia nie udowadnia, że kobiety dysponują mniejszym potencjałem 
kreatywności niż mężczyźni. Zdolności intelektualne – wg Eysenck’a istnieje różnica w 
zakresie inteligencji ogólnej między kobietami a mężczyznami. Wg jego badań kobiety 
rzadziej osiągają bardzo niskie i bardzo wysokie wyniki; rzadziej grozi im upośledzenie 
umysłowe i rzadziej trafiają się wśród nich jednostki genialne. Pomiędzy kobietami i 
mężczyznami występują niezbyt duże różnice w zdolnościach werbalnych, 
matematycznych i przestrzennych. Różnice w zdolnościach umysłowych – 
wyolbrzymienie tych różnic, które mogą być małe. Z upływem lat różnice między 
kobietami i mężczyznami wciąż się zmniejsza, jeśli nie zanikają. Zmienne 
osobowościowe – kobiety i mężczyźni różnią się pod względem motywacji, 
zainteresowań. Wartości teoretyczne są częstsze u uzdolnionych mężczyzn niż u 
uzdolnionych kobiet. Wartości społeczne – bardziej charakterystyczne dla kobiet 
uzdolnionych. Kobiety częściej obawiają się siły i sukcesu oraz przyjmowania 
kierowniczych ról. Kobiety mają problemy ze swoją siłą, swoją mocą. Wiele kobiet 
uważa, że używając siły, nie są w porządku. Kobiety zaczęły wierzyć, że jeśli podejmą 
umysłową i emocjonalną walkę o własny rozwój, utracą możliwość  tworzenia 
jakichkolwiek bliskich związków. „Lęk przed sukcesem” – kobiety płacą  za sukces 
określoną cenę lęku – sukces jest czymś, co powinny osiągnąć jako ludzie, ale w 
sprzeczności z tym, czym powinny być jako kobiety. Tym, co hamuje kobiety, nie jest lęk 

10

przed sukcesem, lecz lęk przed społecznymi konsekwencjami wychylenia się poza 
powszechnie obowiązujące standardy ról społeczno – kulturowych. Kobiety zaniżają 
swoje możliwości – nie wierzą, że odniosą sukces. Nie ujawniają swoich braków i 
słabości. Kobiety mają niższą samoocenę niż mężczyźni – powodem jest konflikt 
wewnętrzny kobiet; pragnienie przyjmowania cech męskich. Skłonność przypisywania 
sobie winy za porażki, skłonność do niepowodzeń. Ludzie zorientowani na dominację 
społeczną opowiadają się za nierównością grup i preferują dominację własnej grupy nad 
innymi grupami. Mężczyźni są bliżsi tej charakterystyki.
Kontekst społeczno – kulturowy. Mniejsza pasja dziewcząt i kobiet w dziedzinach 
twórczych. Mężczyźni kontrolują kobiety nie tylko prywatnie, ale również publicznie. 
Kobiety molestowane seksualnie nie odnoszą znacznych sukcesów na stanowiskach 
przywódczych. Wywołuje u kobiet zwątpienie. M.in. przez takie zachowanie kobiety nie 
chcą wykonywać tradycyjnie męskich ról.
Socjalizacja – rozwijanie osobowości społecznej. Hamowanie sukcesów i talentów w 
różnych dziedzinach jest winą instytucji i systemów edukacji. Stereotypy są wszędzie, są 
nam wpajane od najmłodszych lat. Wg stereotypów kobiety są mniej agresywne, są 
opiekuńcze i życzliwe. Mężczyźni funkcjonują w świecie publicznym najlepiej, zaś 
kobiety – w prywatnej. Odmienna socjalizacja kobiet i mężczyzn. Mężczyźni – dążenie do 
celu i rywalizacja; kobiety – rola matki i żony. 
Macierzyństwo – podstawowy nakaz kobiecości. Stereotypowa wizja – matka i żona; 
przekonanie na temat jej roli. Macierzyństwo – centralna cecha pojęcia kobiety. 
Wrodzony instynkt – urodzenie dzieci, a później ich wychowanie. Postać matki – kobieta 
bez egoizmu. Macierzyństwo = doskonałość. Odpowiedzialność za rozwój dziecka. Bycie 
matką ma wyzwalać tylko pozytywne emocje. Postać matki – anioła. Kobieta powinna 
umieć sobie radzić z potencjalnym poczuciem winy. Kobieta nie musi rezygnować z pracy 
zawodowej. „Ideologia intensywnego macierzyństwa”. Dziecko jest w centrum uwagi, a 
jego potrzeby są najważniejsze. Wychowywanie dzieci – nakład ogromnej ilości czasu i 
pieniędzy.
Trudne wybory rodzinno – zawodowe. Mężczyźni mają silniejszą motywację do 
osiągnięcia sukcesu. Kobieta stoi przed dylematem – wychowywać dzieci czy pracować 
zawodowo? Sposób organizacji społecznej narzuca na kobietę taki wyrób. Mężczyźni nie 
mają takich problemów. W pracy bardziej liczy się mężczyzna z żoną i dziećmi niż 
kobieta z mężem i dziećmi. Kobiety pracujące zawodowo odczuwają większą presję niż 
kobiety, które przybywają w domu. Wysokie zarobki = spokój wewnętrzny. Współczesny 
wzór kobiety – potrafi pogodzić pracę zawodową i wychowywanie dzie3ci, opiekę nad 
domem. Super kobieta -  spełnia się we wszystkim, jest dobra we wszystkim; wszystkie 
zadania bierze na siebie. Tradycyjnie wychowana kobieta uważa, że to ona ponosi 
całkowitą odpowiedzialność za prowadzenie domu. Stres powoduje, że ciało superkobiety 
przygotowuje się do walki.

9. Socjologiczne pojęcie kultury.

 

 

Perspektywa kulturowa ma ogromne znaczenie w socjologii. Następuje wzrost 
zainteresowania kulturowymi aspektami życia społecznego. Pojęcie kultury zrodziło się 
jako efekt dwóch obserwacji chwytających fundamentalne właściwości życia 
społecznego:

1. Zróżnicowanie sposobów życia ludzi (odmienności kulturowe wywierają istotny 

wpływ na funkcjonowanie grup społecznych; nie ma jednego społeczeństwa 
ludzkiego, lecz wielość społeczności ludzkich ze swoistym sposobem życia);

11

2. Udział zwykłych ludzi żyjących w społeczeństwie (inni ludzie; ograniczenie własnej 

sposoby działania).

„fakty społeczne” – szczególne przejawy rzeczywistości społecznej generowanej przez 
zbiorowości; ich trzy cechy – podziela przez członków, zewnętrzne, wywierały presję.
Kultura łączy w sobie dwie stałe – heterogeniczność zewnętrzna i homogeniczność 
wewnętrzna. Kultura – historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są 
podzielać wszyscy członkowie jakiejś zbiorowości. Kultura to wszystko co ludzie czynią, 
myślą i posiadają jako członkowie społeczności. Wszelkie grupy społeczne wytwarzają 
własną kulturę grupową. Dla zbiorowości terytorialnych zewnętrzna odrębność kulturowa 
i wewnętrzna wspólnota kulturowa są elementami definicji. Kultury nakładają się na 
siebie. Sposób życia każdej jednostki znajduje się pod presją wielu kultur równocześnie. 
Tożsamość kulturowa tworzy się przez nakładanie wielorakich i różnych wpływów 
kulturowych, którym jednostka podlega. Samoświadomość kulturowa – wyraźne 
postrzeganie reguł, idei czy symboli. Presja kulturowa – skrępowanie, ograniczenie przez 
kulturę. Kultura uzyskuje w świadomości zbiorowej wyższy poziom widoczności i 
świadomej artykulacji, gdy nie ma monopolu, gdy w kręgu percepcji społecznej pojawiają 
się jakieś alternatywne sposoby życia. Konflikt pokoleń – zderzenie kultur. 
Automatyzacja konformizmu – w pełni udana socjalizacja: kultura= „druga natura”. 
Nonkonformizm – socjalizacja jest niepełna lub nieudana; opór wobec kultury.
Trójpodział w obrębie kultury:
a) Kultura normatywna – określa sposoby działania;
b) Kultura idealna/ „kultura symboliczna” – uznane przekonania, poglądy, idee, 

standardowe symbole;

c) Kultura materialna – przedmioty i urządzenia wymyślone lub skonstruowane przez 

człowieka.

Najmniejsza składnik kultury – rys kulturowy. Bardziej złożone całości, grupujące elementy 
jednorodne pod względem treści lub funkcji – kompleksy kulturowe. Konfiguracje kulturowe 
– różne pod względem treści i funkcji elementy kultury skupiają się wokół jakiegoś 
konkretnego obiektu.
Uniwersalia kulturowe – takie elementy kulturowe, które miałyby charakter powszechny, 
spotykany w każdej społeczności ludzkiej. Elementy kulturowe w pewnych momentach 
ulegają dyfuzji, przepływają z jednej kultury do drugiej. Imperializm kulturowy – przepływ 
treści i produktów kulturowych poprzez rynek i środki masowego przekazu.
Postawa etnocentryczna – przekonanie o szczególnej wartości własnej kultury. Relatywizm 
kulturowy – dostrzeganie wielości i różnorodności kultur i uznanie, że sposoby działania i 
myślenia różnych społeczności dadzą się zrozumieć tylko w odniesieniu do ich własnego, 
specyficznego kontekstu reguł. Pluralizm kulturowy – inaczej wielokulturowość, która 
stanowi fundament działania organizacji międzynarodowych. W kręgu ideologii skrajnie 
liberalnej pojawił się pogląd nie tylko o różnorodności, ale o równowartości różnych kultur. 
Odrzuca się możliwość jakichkolwiek wartościujących porównań między kulturami; 
deklaruje, że każda ma równą wartość z każdą inną.  Niedopuszczalna jest krytyka lokalnych 
obyczajów, zwyczajów, stylów życia, wierzeń czy praktyk. Terminy sugerujące niższość ni 
wyższość, coś co jest gorsze i lepsze, zacofane i postępowe, prymitywne i rozwinięte, 
barbarzyńskie i cywilizowane – nie istnieją wg „politycznej poprawności”. 
Kulturę danej zbiorowości określa się niekiedy jako jej dziedzictwo. Zakorzenienie jej w 
przeszłości. Kultura nie jest wytworem chwili. Kultura idealna trwa poprzez pamięć idei, 
przekonań, poglądów, twierdzeń, symboli, języka. To, co znamy, co lubimy i czego 
używamy, było stworzone już dawno temu, tylko zostało przez kolejne pokolenia 
zmodyfikowane. 

12

Kultura trwa, zachowuje ciągłość, ulega dziedziczeniu. Kultura jest, jak wszystko inne w 
świecie społecznym, wytworem ludzi. Działania masowe – jako podstawowy sposób 
wytwarzania się kultury. Zmiany kulturowe mogą się rodzić także w toku zachowania 
zbiorowego. W toku spontanicznego i chaotycznego zachowania w tłumie następuje jakby 
wzajemne „ucieranie się uczestników”, upodabnianie ich działań, aż wreszcie pojawiają się 
bardzo proste, rudymentarne reguły postępowania, do których wszyscy zaczynają się 
stosować, które zaczynają być przez innych egzekwowane i sankcjonowane. 

10.

Naród, państwo, Unia Europejska.

 

 

Naród to trwała wspólnota ludzka wytworzona na podstawie wspólnych losów historycznych, 
kultury,  języka, terytorium i życia  ekonomicznego, świadoma własnej odrębności spośród 
innych narodów. Naród łączy dziedzictwo kulturowe (np. stosunek do ważnych wydarzeń 
takich jak chrzest Polski, bitwa pod Grunwaldem, ważnych osób np. Kościuszko, Kopernik). 
Dla   trwałości   narodu   istotne   jest   upowszechnienie   się   postawy   patriotyzmu   (miłości   do 
własnej   ojczyzny,   solidarności   z   innymi   członkami   narodu)Naród,   utworzona   w   procesie 
historycznym trwała wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia jednostek, rodzin i 
grup w określonych  warunkach przyrodniczo-biologicznych  oraz ukształtowała  rozumiane 
przez siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie : 
1)   Potrzeby, emocje i wyobrażenia;
2)   ich   artykulację   -   język   (zarówno   w   wąskim,   jak   i   szerokim   tego   słowa   znaczeniu);
3)   środki   i   sposoby   ich   zaspokajania,   nadając   im   swoisty   dla   własnego   poznania   sens 
kulturowy.

 Państwo spełnia dwa rodzaje funkcji:
Zewnętrzne:

•

 zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu czyli stworzenie siły

−

 militarnej oraz działania 

dyplomatyczne zmierzające do tworzenia porozumień z innymi krajami na rzecz zapewnienia 
pokoju.
  Pełnienie   przedstawicielstwa   społeczeństwa   wobec   innych   społeczeństw.

−

  Organy 

przedstawicielskie   reprezentują   interesy   danego   państwa   w   innych   krajach   oraz   sprawują 
opiekę   nad   obywatelami   swojego   kraju   znajdujących   się   na   terytorium   innego   państwa.
Wewnętrzne:

•

 zapewnienie ładu i porządku w obrębie społeczeństwa. Ustanowienie porządku prawnego, 

aktualizowanie prawa.
 Sprawowanie zwierzchniego nad działalnością różnych grup społecznych i

−

 instytucji, 

wspomaganie ich w różnych dziedzinach, rozstrzyganie sporów i konfliktów.
Trzy teoretyczne koncepcje państwa:
1. Teoria umowy społecznej.
Poglądy, iż państwo powstało w wyniku umowy społecznej rozwinęli Hobbes i Rousseau. 
Zakładali oni istnienie stanu przedpaństwowego, który z konieczności zmuszał do powołania 
społeczeństwa i państwa. Powstanie państwa opiera się na zgodzie obywateli, którzy godzą 
się przy pomocy umowy społecznej na podporządkowanie się woli zbiorowej. Wola ta 
zabezpiecza jednocześnie równość i wolność jednostki.

 2. Państwo klasowe
Pojmowanie państwa jako aparatu przymusu jest ujęte w teorii Marksa i Engelsa. Państwo 
powstaje w wyniku konfliktów miedzy klasami, jest aparatem przemocy, który umożliwia 
klasie posiadającej środki produkcji, podporządkowanie sobie klas niższych.

13

Historycznie   proces   ten   zachodzi   w   drugiej   fazie   wspólnoty   pierwotnej   czyli   w   okresie 
barbarzyństwa.  W   dalszym   rozwoju  państwo  było  państwem   właścicieli   niewolników  dla 
ciemiężenia   niewolników,   podobnie   jak   państwo   feudalne   było   organem   szlachty   dla 
ciemiężenia poddanych i pańszczyźnianych  chłopów, a nowożytne państwo parlamentarne 
jest narzędziem wyzysku pracy najemnej przez kapitał.

3. Państwo społecznością naturalną
Arystoteles określił człowieka jako istotę polityczną z natury. Państwo jest społecznością 
naturalną, bo jednostka musi żyć we wspólnocie politycznej aby zaspokoić swoje potrzeby i 
rozwinąć swoje człowieczeństwo. Państwo jest społecznością naturalną także dlatego, że 
rodziny, rody, wspólnoty sąsiedzkie nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka. 
Musi istnieć wspólnota, która zabezpiecza dobro ogółu, dobro wspólne. Naturalny charakter 
państwa wynika ze sposobu jego powstawania – na drodze naturalnego rozwoju.

Unia   Europejska  jest   to   Gospodarczo-polityczny   związek   demokratycznych   państw 
europejskich,   powstały   1   listopada   1993   na   mocy   traktatu   z   Maastricht,   będący   efektem 
wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej zapoczątkowanej po 
drugiej wojnie światowej. Od 1 stycznia 2007 r. związek dwudziestu siedmiu państw. Jako 
organizacja międzynarodowa funkcjonuje od 1 grudnia 2009.
Cele Unii:

•

promowanie ekonomicznego i społecznego postępu poprzez zacieśnianie współpracy 
gospodarczej   i   likwidowanie   barier   w   obrocie   handlowym   między   państwami 
członkowskimi,

•

wzmacnianie obrazu Unii jako jednego ciała politycznego mówiącego jednym głosem 
na arenie międzynarodowej poprzez prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej,

•

dążenie   do   stworzenia   obywatelstwa   europejskiego   i   poczucia   przynależności   do 
jednej   wspólnoty   u   zwykłych   obywateli   poprzez   zapewnienie   jednakowych   norm 
prawnych i pełnej swobody przepływu ludzi w obrębie Unii,

•

rozwijanie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwego traktowania, którym 
ma  być   UE  poprzez  wprowadzanie  wspólnych   norm  prawnych,  socjalnych   i  stałą 
poprawę poziomu życia państw uboższych,

•

ujednolicenie   struktury   gospodarczej   krajów   członkowskich,   wyrównanie   rozwoju 
gospodarczego regionów,

•

polepszenie standardów życia.

11.

Jednostka i społeczeństwo.

 

 

a)

życie społeczne jest zespołem czy też całością zjawisk i procesów 
zachodzących między ludźmi

b)

cechy tych ludźmi muszą wywierac jakiś wpływ na przebieg tych zjawisk i 
procesów

c)

jednostka i społeczeństwo to dwa człony dialektycznego stosunku łańcuchu 
wzajemnych oddziaływań

d)

wzajemne oddziaływanie jednostki i społeczeństwa występuje w życiu 
każdego człowieka

e)

zmiany, które wynikają z twórczości człowieka i jego pomysłów osobistych 
są jego wkładem do rozwoju społeczeństwa. Niektóre mogą wejść do 

14

dziedzictwa kulturalnego jego grupy wiejskiej, inne mogą pozostać tylko w 
rodzinie.

f)

organizm ludzki zostanie najpierw „wchłonięty” i ukształtowany przez 
społeczeństwo, a następnie zostają człowiekowi wyznaczone role i ramy, 
możliwości i szanse wywarcia indywidualnego wpływu na układ stosunków 
społecznych, na technikę produkcji, na wzory zachowań, słowen na to, co 
jest substancją społeczeństwa, zbiorowego życia.

g)

jednostka żyje w społeczeństwie, ale społeczeństwo żyje także w 
jednostkach, jednostka i społeczeństwo są to dwa aspekty, dwie strony tej 
samej rzeczywistości

h)

nie ma jednostki ludzkiej poza społeczeństwem i organizm człowieka nie 
stanie się osobą, jeżeli nie zostanie wciągnięty w życie społeczeństwa

W każdym społeczeństwie występują cztery kategorie ludności :

2) złożona z ludzi twórczych, wnoszących nowe idee, pomysły, rozwiązania 

organizacyjne, odkrycia naukowe

3) ludzie, którzy swoją pracą, aktywnością i działalnością życiową nie wnoszą nic 

nowego, ale przyczyniają się do utrzymania stanu osiągniętego

4) ludzie, których aktywność życiowa przynosi szkody społeczeństwu: 

przestępcy, złodzieje

5) ludzie nie mogący się sami utrzymać i wymagający opieki, a więc niemowlęta, 

małe dzieci, chorzy, inwalidzi

Od liczebności tych poszczególnych kategorii w danym społeczeństwie zależy jego rozwój i 
tempo uzyskiwanego postępu

12.

Osobowość społeczna, postawa, tożsamość społeczna.

 

 

Osobowośc społeczna:
a)   Podstawą   jednolitości   zachowań   ludzi   w   różnych   miejscach   i   czasach   są   trwałe 
podobieństwo   do   grup,   w   których   przebiega   socjalizacja,   takich   jak   rodzina,   grupy 
rówieśników, grupy zabawowe.
b) osobowośc człowieka jest wytworem społeczeństwa i jego kultury
c) człowiek jest istotą społeczną, ukształtowaną przez kulturę w procesie socjalizacji
d) osobowośc nie jest cechą gatunkową lecz cechą kulturową
e) indywidualnośc to nie to samo co osobowośc. Indywidualnośc to wyrażnie występujące 
cechy osobnika czy też jego sprawności fizyczne
 Cztery podstawowe, socjogenne elementy osobowości:

1) Kulturowy idał osobowości to najczęściej ideał wychowawczy służący jako wzór do 

naśladowania. Ideał kulturowy osobowości, zależy od formacji społecznej, od klas 
społecznych i od różnych środowisk.

2) Role społeczne – w każdej grupie, kręgu czy zbiorowości społecznej istnieją pewne 

pozycje  czy stanowiska, które zajmowane przez różnych  ludzi, wymagają  od nich 
określonych, ustalonych sposobów zachowania się

3) Jaźń subiektywna – subiektywne wyobrażenie o naszej wewnętrznej istocie, 
Jaźń   subiektywna   jest   zespołem   urojeń,   fantazji   kompensujących   niepowodzenia   i 
upokorzenia w wykonywaniu  różnych  ról, Jaźń subiektywna  wyznacza  zachowania  w 
tych   sytuacjach   kiedy   jednostka   znajduje   się   w   konflikcie   kilku   ról   i   staje   wobec 
rozbieżnych wymagań dwóch lub więcej grup do których należą .
4) Jaźń   odzwierciedlona-   zespół   wyobrażeń,   jaki   każdy   z   nas   wytwarza   sobie   na 

podstawie ocen otoczenia, na podstawie ocen otoczenia, na podstawie tego co sobie 
sami   wyobrażamy,   że   inni   sądzą   o   nas,   jest   to   ten   obraz   naszej   osoby   ,   jaki 

15

spostrzegamy w lustrze zachowań innych ludzi wobec nas i naszych wniosków o tym 
jak oni to oceniają.

Składa się z kilku elementów :
a) wyobrażenie o tym jak spostrzegają nas inni ludzie
b) wyobrażenie i tym jak oceniają nasz wygląd i nasze postępowanie
c)  reakcja na te wyobrażenia w postaci dumy, zadowolenia, wstydu, upokorzenia.

Postawa
1.  Uwewnętrzniona   przez   jednostkę,   wyuczona   skłonność   (akt   woli   przejawiający   się   w 
czynach) do reagowania w społecznie określony sposób, szczególnie przez podejmowanie 
określonych działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczne.
2.   Źródłem   postaw   jest   przyjęty   światopogląd,   rozumiany   jako   zbiór   subiektywnych 
doświadczeń   intelektualnych   oraz   emocjonalnych,   określających   relację   osoby   do 
rzeczywistości. Postawa ma bezpośrednie odniesienie do władz intelektualnych (świadomość 
czynu) oraz woli (dobrowolność).
3.   T.   Mądrzycki   1977   Postawa   to   ukształtowana   w   procesie   zaspokajania   potrzeb,   w 
określonych   warunkach   społecznych,   względnie   trwała   organizacja:   wiedzy,   przekonań 
uczuć, motywów, pewne formy zachowania i reakcji ekspresywnych podmiotu związana z 
określonym przedmiotem lub klasą przedmiotów.

- Termin „postawa” wprowadzony został do nauk społecznych przez Wiliama I. Thomasa i 
Floriana   Znanieckiego   we   wstępie   do   „Chłopa   polskiego   w   Europie   i   Ameryce”   na 
oznaczenie procesów indywidualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne, jak i 
potencjalne reakcje człowieka wobec świata społecznego. Autorzy ci proponowali, by pojęcie 
postawy uczynić centralną kategorią teoretyczną psychologii społecznej. Jak rzadko która, 
propozycja spotkała się z pozytywnym przyjęciem.

Tożsamośc społeczna- Świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych 
okresach życia, w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomość własnej, 
odrębności, indywidualności, niepowtarzalności. Tożsamość to np. odkrywanie kim jestem 
np. kobietą, mężczyzną. Tożsamość jest określeniem roli (odgrywamy tylko rolę) 
Przykład:
Dziecko płci męskiej nie musi uczyć się erekcji, lecz musi się uczyć agresywności i 
współzawodnictwa z innymi, ambicji i podejrzliwości wobec przejawów zbytniej delikatności 
u siebie. Męska rola w naszym społeczeństwie wymaga jednak tych wszystkich rzeczy trzeba 
się nauczyć, ponieważ rola ta stanowi o męskiej tożsamości.Tożsamość społeczna – jest to 
przynależność do danej grupy i kategorii Tożsamość np.: jestem rudy, przystojny, wysoki, 
niski, łatwo wpadam gniew, jestem kobietą, mężczyzną, jestem Polakiem, jestem lekarzem 
itp.

13.

Struktura grupy społecznej.

 

 

Wszystkie elementy składowe grupy są ułożone w pewien sposób , zapewniający 
funkcjonowanie grupy. Musimy odróżnić skład grupy od budowy czyli struktury grupy.
Skład grupy to członkowie i ich cechy osobiste lub społeczne . 
Struktura grupy to układ wszystkich elementów , nie tylko członków , i zasada ich 
wzajemnego przyporządkowania .
Struktura społeczna grupy oznacza więc sposób ułożenia i przyporządkowania sobie 
członków , instytucji i podgrup , składających się na grupę oraz innych elementów tej grupy 
takich , jak elementy materialne , jak symbole i wartości , jak wzory zachowań i stosunków , 
pozycje społeczne zajmowane przez członków .

16

Elementy składowe grup łączą się w pewne , mniejsze lub większe kompleksy 
.Członkowie łączą się w:
- kręgi   - małe grupy nieformalne - tworzą kategorie zawodowe - dysponują środkami grupy 
- zajmują w niej odpowiednie pozycje społeczne.
W strukturze społecznej współczesnego świata społeczeństwa socjologowie rozróżniają 
w grupach większych w pełni rozwiniętych :

A) Mikrostrukturę – ułożenie jednostek , ich ról i stosunków w całość mniej lub więcej 

zharmonizowaną , tzn., w taką , w której zasady wzajemnego przyporządkowania nie 
utrudniają  funkcjonowania grupy . O mikrostrukturach mówimy przede wszystkim w 
grupach małych , liczących zazwyczaj kilku lub kilkunastu członków . Na 
mikrostrukturę składają się także elementy takie jak wzory wzajemnych oddziaływań 
zachodzących między członkami , wzory stosunków , oraz wartości grupy , i postawy 
wobec tych wartości .

B)  Makrostruktura – czyli  przyporządkowanie tych wielkich elementów składowych , 

tzn., klas , warstw, kategorii zawodowych , wielkich społeczności terytorialnych lub 
jeszcze innych . Makrostruktura porządkuje największe elementy składowe 
społeczeństw globalnych .

Elementy struktury grupy społecznej :
- pozycje ; - role - układ pozycji; - układ ról ; - konflikt ról ; - sieć pozycji, wymiary struktury.
Cztery elementy konstytuujące grupę społeczną;

a. zbiór osób ( liczebność)- Liczebność jednostek : minimum osób , aby grupa 

mogła zaistnieć , wpływ liczebności na pozostałe elementy , wpływ wartości 
wspólnych na liczebność grupy. Dopiero trzy osoby tworzą grupę . Im większa 
liczba członków tym zachodzi więcej interakcji . Większa liczebność grupy , 
tym mniejsza tendencja do aktywnego uczestnictwa członków w jej działaniu 

b.  wartości wspólno grupowe- Najważniejszym czynnikiem są wspólne wartości 

grupy , które mają być osiągnięte. grupa skupia ludzi wokół wspólnej 
wartości , grupa jest skupiskiem jednostek wokół zadań jakie stawiają przed 
sobą , aby osiągnąć cel.grupa i jej funkcja , funkcją grupy jest np. wspólny cel.

c. więź społeczna - Fakt uzależnienia się lub zjednoczenia członków grupy wokół 

określonej wartości lub pełnionych funkcji społecznych . Według 
Szczepańskiego więż społeczna to zorganizowany system stosunków , 
instytucji, środków kontroli, społecznej, skupiający jednostki, , grupy i inne 
elementy w całość zdolną do trwania i rozwoju. 

d. wewnętrzna organizacja grupy-  Modele: Koło, Łańcuch, Gwiazda, 

Hierarchiczny .

14.

Grupa odniesienia.

 

 

Grupa odniesienia zbiorowości , z którymi wiążą nas subiektywne , wirtualne relacje, mimo , 
że do nich nie należymy . Pojęcie grupy odniesienia wprowadził H.H. Hyman. W socjologii 
grupa odniesienia jest to grupa społeczna , do której jednostka należy lub chce przynależeć i 
dla której stanowi wzorzec co naśladowania w różnych aspektach zachowań i działań . Jest to 
grupa , z której systemem aksjonormatywnym  jednostka się utożsamia . 
Każdy człowiek spełnia wiele ról równocześnie .Jednostka może się z grupą identyfikować 
mniej lub bardziej . Ta grupa , z którą identyfikuje się najsilniej , którą uważa za 
najważniejszą spośród wszystkich , do których należy , której nakazy i wzory nie budzą 
sprzeciwu , określa najważniejszą rolę społeczną tej jednostki. Np. może być partia polityczna 
, do której należy , grupa zawodowa i zakład pracy , rodzina lub krąg przyjaciół . Takie grupy 
nazywamy grupami odniesienia . 

17

Grupami odniesienia stają się dla członków te grupy , które są dla nich najważniejsze , 
których wzory i wartości mają dla nich znaczenie najważniejsze . Np. dla działacza 
politycznego grupą odniesienia jest jego partia i jej wzory i wartości są dla niego decydujące . 
W każdej sytuacji konfliktowej odwołuje się on do ideologii innej partii , jej nakazów i 
postępuje zgodnie z nimi . Podobnie dla człowieka wierzącego grupą odniesienia staje się 
Kościół , który w sytuacjach konfliktowych wyznacza jego zachowania , gdyż  przykazania 
religijne są wytyczną postępowania . 
Grupy odniesienia normatywnego , takie , z których czerpiemy i przyjmujemy normy i 
wartości kształtujące nasze działania . 
Grupy odniesienia porównawczego , takie , z którymi konfrontujemy nasze osiągnięcia , 
standard życia , zasób władzy , poziom prestiżu itp.
Negatywne grupy odniesienia takie , które budzą u nas negatywny stosunek i od których 
staramy się zdystansować poprzez przyjmowanie przeciwnych wzorów i reguł postępowania.
Pozytywne grupy odniesienia , takie , z którymi identyfikujemy się , porównujemy i których 
standardy normatywne staramy się naśladować , dążąc do uzyskania pełnego członkowstwa.

15.

Pozycje i statusy społeczne.

 

 

Pozycja społeczna

 

to umiejscowienie jednostki w strukturze społecznej danej grupy , 

określające jej prawa , obowiązki , przywileje ,zadania ; wiąże się z pełnieniem określonych 
ról społecznych , wyznacza dostęp do dóbr , zakres posiadanej władzy ; pojęcie pozycja 
społeczna używa się też do umiejscowienia grupy społecznej w strukturze społeczeństwa 
globalnego .
Elementy pozycji społecznej to:
- wartości
- normy
- oczekiwania .
Pozycje  mają hierarchię , są zhierarchizowane w grupie , Pozycje to układ władzy 
Z własności pozycji wynika np. podział władzy , sposób komunikowania się ,
Pozycję społeczną opisuje się na dwa sposoby : przez sytuację i przez relację z inna pozycją ,
Pozycję dzielą się na PRZYPISANE ( jednostka nie ma na nie wpływu ), NABYTE / 
OSIĄGANE , RELACJONALNE ( to pozycje warunkujące, wiążą się z przypisanymi ).
Pozycja społeczna wyznacza lub wzmacnia atrybuty jednostki takie jak; wykształcenie , 
dochód , zawód , zakres władzy , styl życia . W ten sposób kształtuje się prestiż społeczny , 
rozumiany jako pozycja w hierarchii społecznej , uznawana z punktu widzenia autorytetu , 
wpływu i poważania społecznego określonej jednostki.
W ujęciu George Homansa pozycja jednostki zależy od :

•

Jej miejsca w układzie komunikacyjnym 

•

Wykonywanych zadań w społecznym podziale pracy 

•

Prestiżu , który wynika z pozostałych dwóch zmiennych .

Status społeczny

 

Pojęcie socjologiczne , często utożsamiane z pozycją społeczną . Określa i 

opisuje pewną społeczną wartość, która jest przypisana do danej pozycji społecznej lub 
konkretnej osoby i która wyznacza wielkość  prestiżu należnego danej jednostce lub pozycji 
zajmowanej przez jednostkę . Status społeczny jest jednym z podstawowych czynników  
społecznego umiejscawiania jednostki w hierarchii struktury społecznej. 

18

Statusy społeczne :

•

Wywodzą się z pozycji społecznej 

•

Może być Przypisany lub Osiągany 

•

Status społeczny = pozycja + prestiż

Statusem nazywamy miejscem jednostki w społeczeństwie . Wyróżniamy dwa rodzaje 
statusu:

a) Przypisany jednostka dziedziczy określoną pozycję społeczną z racji przynależności 

do danej grupy społecznej ( np. narodowość ).

b) Nabyty jednostka sama musi sobie wywalczyć pozycje w społeczeństwie poprzez 

edukację lub też posiadanie odpowiednich środków materialnych , by sobie daną 
pozycję społeczną kupić.

16. Przywództwo w małych grupach społecznych.

Przywództwo jest oddziaływaniem na zachowanie innych. To rodzaj społecznego wpływu, 
który pojawia się wówczas, gdy jedna osoba jest zdolna powodowania  pożądanego przez 
siebie zachowania kogoś innego, ulegającego z powodu stosunku społecznego jakie pomiędzy 
nimi zachodzi 
Rodzaje przywództwa:
Strategiczne – polega na umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych do przewidzenia i 
w czasie ważnych zmian w otoczeniu 
Kierownicze – jego istota jest określanie wytycznych do pracy, którą można wykonać
Typy przywódców:

1.  Autokratyczny – wszelkie decyzje podejmuje samodzielnie, nie uzgadnia ich z 

innymi, nie przyjmuje sprzeciwu, często wymusza swe zdanie i wymusza 
podporządkowanie.

2. Demokratyczny

 

 - uzgadnia swe decyzje z grupą, liczy się z ich opinią, nie 

narzuca swego zdania, wysłuchuje rad podwładnych

3. Przywódca pozostawiający całkowitą swobodę grupie

 

 , zadania rozdzielają 

między sobą członkowie, nie wydaje poleceń, przekazuje informacje, nie 
ocenia, nie krytykuje, niczego nie narzuca, a jedynie sugeruje. 

17.Pojęcie klasy społecznej.

Klasa społeczna, termin służący do określania stratyfikacji (podziału) społeczeństwa.
Termin ten wprowadzony został przez Hegla, który wyróżniał klasy:
 rolniczą,
 przemysłową 
 myślącą,
 Karola Marks w pełni rozwinął te pojęcie dla którego klasa społeczna była nie tylko 
kategorią analityczną, lecz miała lub mogła mieć znamiona wspólnoty. W tym względzie 
Marks ujmował je w dwóch typach: 
klasa w sobie i
klasa dla siebie. 

19

W ujęciu marksowskim w podział społeczeństwa ogranicza się do dwóch klas:
 proletariatu i 
burżuazji, między którymi zachodzi konflikt, ponieważ tylko burżuazja jest klasą 
posiadającą środki produkcji, natomiast proletariat jest klasą wyzyskiwaną. Dzięki 
postrzeganiu wzajemnym swojego położenia przez proletariuszy rodzi się świadomość 
klasowa, a wraz z nią złość wobec burżuazji.
Koncepcje klasy społecznej pojawiały się w wielu wariantach w socjologii wraz ze zmianami 
zachodzącymi w składzie społecznym, ekonomicznym i kulturowym kolejnych form 
społeczeństwa. O ile dla Marksa podział na klasy był jedynym istotnym podziałem 
społeczeństwa, z którego wynikają dalsze podziały, o tyle Max Weber poza klasami, które 
rozumiał jako odrębne kategorie ekonomiczne, wyodrębniał także stany i partie.
William Warner podzielił społeczeństwo na klasy ze względu na sumaryczny wskaźnik 
ekonomiczny i prestiżu społecznego. W tym ujęciu występują trzy klasy: klasa wyższa, klasa 
średnia i klasa niższa. A każda z nich dzieli się jeszcze na wyższą i niższą. We współczesnej 
socjologii amerykańskiej występuje także podział 9-stopniowy. Każda z 3 klas dzieli się na 
trzy podklasy.
W ujęciu Pierra Bourdieu klasy społeczne dzielą się na dominującą, średnią i niższą ze 
względu na kapitał społeczny, kulturowy, ekonomiczny isymboliczny, a każda z klas dzieli 
się na trzy fakcje dominującą, pośrednią i zdominowaną.

18. Ruchliwość społeczna.

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA oznacza przemieszczanie się jednostek społecznych lub 

kategorii społecznych w strukturze społecznej.
Wyróżniamy ruchliwość:
HORYZONTALNĄ, czyli pozioma oznacza ona przemieszczanie się jednostek i 
grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii. 
Najczęściej jest to ruchliwość związana ze zmianą miejsca pracy, bez zmiany 
stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania.
WERTYKALNĄ czyli pionową, która określa przechodzenie w dół (degradacja) lub 
w górę (awans społeczny) względem struktury klasowej, klasowo-warstwowej czy 
ogólnie w hierarchii społecznej.
W przypadku ruchliwości pionowej dochodzić może do zmiany struktury 
społeczeństwa. Nagłe zmiany samej struktury mogą być związane z przewrotami 
rewolucyjnymi czy administracyjnie wprowadzanymi reformami. Ruchliwość ta jest 
wskaźnikiem otwartości społeczeństwa, gdyż oznacza, że osoby z niższych warstw 
społecznych mają większe szanse awansu.

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa oznacza przemieszczanie się jednostek lub grup między 

poziomami hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostki, 
nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego wykształcenia. Degradacja w tym 
przypadku może być wynikiem zaniechania tego typu działań, co w efekcie powoduje, 
że inne jednostki czy grupy poprzez własny awans społeczny podwyższają poziom w 
hierarchii.

Ruchliwość międzypokoleniowa
Ruchliwość międzypokoleniowa to ruchliwość całych kategorii społecznych względem 

pozycji zajmowanych przez ich rodziców, np. ruchliwość międzypokoleniowa 
nauczycieli, księży itd. Od strony empirycznej ruchliwość ta badana jest poprzez 

20

porównywanie pozycji jednostki i jej rodziców (najczęściej przyjmuje się wskaźnik 
jakim jest pozycja ojca)

Ruchliwość strukturalna
Ruchliwość strukturalna to rodzaj ruchliwości wynikający ze zmiany składu społeczno-

zawodowego kolejnych pokoleń. 
Ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna)
Związana jest z wymianą ( pośrednią lub bezpośrednią) jednostek pomiędzy różnymi 
grupami społeczno-zawodowymi. Jest ona szacowana jako różnica pomiędzy 
ruchliwością ogółem, a ruchliwością strukturalną

Czynnikami, które mogą przyspieszać lub zwalniać ruchliwość społeczną albo jej 
kształt mogą być uprzedzenia rasowe czy etniczne względem pewnych kategorii 
społecznych, np. grup etnicznych, formy ustrojowe czy typ gospodarki. Jednym z 
najważniejszych czynników jest sytuacja na rynku pracy, która może przyczyniać się 
do zwiększania lub zmniejszania zasobów ekonomicznych jednostek oraz ich prestiżu, 
poprzez możliwość tworzenia przez jednostkę własnej kariery albo też do degradacji 
np. w przypadku restrukturyzacji zakładów pracy.

W większości społeczeństw większe szanse awansu społecznego mają mężczyźni niż kobiety. 

W szczególności dotyczy to społeczeństw tradycyjnych, gdzie najważniejsze dla 
społeczności funkcje pełnione są przez mężczyzn. W społeczeństwach przemysłowych 
i poprzemysłowych blokowanie możliwości awansu kobietom określane jest jako 
dyskryminacja, dotyczy też mniejszości narodowych czy etnicznych.

19. Struktura klasowo-warstwowa społeczeństwa polskiego po 
1989 roku.

Główne zmiany struktury społecznej w Polsce po 1989 r.
* pojawiają się nowe zawody, grupy, warstwy społeczne
* rośnie znaczenie grup zawodowych związanych z rozwojem technologii informatycznych
* upada wielkoprzemysłowa klasa robotnicza
* wzrasta nacisk na zdobywanie wykształcenia
* kobiety coraz częściej przekładają samorealizację nad chęcią założenia rodziny
* spada liczba ludności w wieku produkcyjnym (niski przyrost naturalny)

  Po 1989 roku, zmieniła się struktura klasowo-warstwowa. Dał się zauważyć spadek 
ilościowy klasy robotniczej i ubożenie inteligencji, a jednocześnie powstawanie elit 
ekonomicznych powiązanych z klasą biznesowo-polityczną. Obecnie możemy wyróżnić 
następujący podział:
   
 * klasa wyższa - wysoko wykwalifikowani specjaliści, właściciele lub współwłaściciele 
dużych przedsiębiorstw, wysocy urzędnicy państwowi, politycy, artyści, naukowcy, eksperci 
o wysokich kwalifikacjach
    * klasa średnia - właściciele małych i średnich przedsiębiorstw, wykwalifikowani 
robotnicy, średni kupcy i rzemieślnicy, inteligencja.
    * klasa niższa - właściciele małych gospodarstw rolnych, robotnicy, bezrobotni, robotnicy 
niewykwalifikowani.
    * podklasa – tzw. under class, osoby stale utrzymujące się z zasiłku dla bezrobotnych. 
żyjący na dole drabiny społecznej, w skrajnym ubóstwie i na ogół w konflikcie z prawem

21

Ewolucyjny charakter przemian struktury:
 * brak „rewolucji społecznej” po 1989 r. (nie powstała żadna nowa wielka grupa społeczna), 
choć zaszła rewolucja polityczna i gospodarcza; 
 * zasadniczo utrzymał się „stary” układ stratyfikacyjny (uprzywilejowani – upośledzeni) 

– ale następują zmiany w „dobrym” kierunku: merytokracja (wzrost liczby 

specjalistów), wzrost znaczenia wykształcenia  i spójności czynników statusu,

– wyzwania systemowe: bezrobocie i wieś. 

20. Klasa średnia w Polsce.

Przełomowe wydarzenia w Polsce w roku 1989 stworzyły szansę ukształtowania się w 
naszym kraju nowoczesnej klasy średniej. Jednakże kilkanaście lat transformacji nie 
wystarczyło, aby proces ten dokonał się w pełni. Jest to ciągle klasa w procesie stawania się, a 
jej losy w Polsce są wyraźnie obciążone zarówno dziedzictwem kilkudziesięciu lat realnego 
socjalizmu, jak i daleko wcześniejszą, rozbiorową jeszcze tradycją inteligencji jako grupy 
niosącej misję ideologiczną i narodowowyzwoleńczą. Uwzględniając ten kontekst, autor 
przedstawia różne aspekty tworzenia się klasy średniej w Polsce (zwracając szczególną uwagę 
na kwestię świadomości, aspiracji i systemów wartości, orientacji normatywnych, głęboko 
zakorzenionych wzorów i stylów życia), odnosząc swe spostrzeżenia do danych z Europy 
Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. 

Element bogacenia się istnieje w Polsce od kilku dobrych lat. Rynek nieruchomości przeżywa 
rozkwit równolegle z rynkiem motoryzacyjnym i rynkiem organizacji wolnego czasu, 
poczynając od coraz bardziej wyszukanych wakacji, na fitnessach, kortach tenisowych i 
polach golfowych kończąc. Do tego trzeba dodać rynek usług medycznych- duże korporacje 
nęcą pracowników prócz pensji także kartą dostępu do prywatnej służby zdrowia. Im wyższe 
stanowisko, tym bardziej rozbudowany pakiet dla pracownika i jego rodziny w prywatnych 
lecznicach. 
Podobnie edukacja. W Polsce są dziś dwa miliony studentów, pięć razy więcej niż w 1989 
roku. Bo dyplom wyższej uczelni to szansa na lepszy start życiowy. Według badań 
socjologicznych prowadzonych w Polsce w drugiej połowie lat 90. pracownicy z wyższym 
wykształceniem- osiągają dochody o 44 % wyższe od średniej krajowej i stanowią zaledwie 
1,3 procent bezrobotnych.
Powstająca klasa średnia w Polsce, podobnie jak ta na całym świecie, nastawiona jest więc na 
zarabianie pieniędzy i używanie ich do podkreślenia swojej pozycji. Dzięki temu jest 
głównym konsumentem dóbr. Pełne po brzegi koszyki w hipermarketach i rosnące w każdym 
mieście galerie handlowe są tego najlepszym dowodem. Spotkanie kogoś w tych świątyniach 
konsumpcji to dowód, że stać go na zakupy z wyższej półki. Snobistyczne demonstrowanie 
grubości portfela ma jednak wymiar ogólnoekonomiczny. Bo im więcej sprzedaje się 
zestawów kina domowego, butelek dobrego wina i markowych ciuchów, tym gospodarka 
kręci się szybciej. Klasa średnia kreuje popyt. 
Równocześnie im więcej posiada dóbr, tym bardziej zainteresowana jest ich ochroną. 
Rewolucyjne zmiany i bunty nie leżą w interesie tej klasy. Dlatego istnienie klasy średniej na 
całym świecie uznaje się za podstawowy czynnik stabilizacji społecznej. To klasa średnia 
gwarantuje spokój i ciągłość, także polityczną. W krajach o silnej klasie średniej partia 
rządząca dba o interesy tej grupy społecznej i z tego między innymi powodu opozycji tak 
trudno jest przejąć władzę. 
Socjologowie są zgodni, że kształtująca się polska klasa średnia, choć w głównych 
założeniach podobna do amerykańskiej, angielskiej lub francuskiej, będzie miała własną 

22

specyfikę. Choćby dlatego, że przeskoczyliśmy pewien etap rozwoju klasy średniej. Dziś 
wszędzie, gdzie istnieje, dzieli się na starą i nową. Stara oparta jest na drobnej własności. 
Tworzą ją właściciele małych firm, sklepików. Nowa natomiast, zwana knowledge class, 
czyli klasą- wiedzy, jest grupą, której kapitałem są kwalifikacje, szczególna wiedza 
potwierdzona dyplomem wyższej uczelni, którą to wiedzę można drogo sprzedać na rynku 
pracy. Klasę tę stanowią lekarze, prawnicy, nauczyciele akademiccy, profesorowie, twórcy, 
artyści, dziennikarze, specjaliści od biznesu, menedżerowie, inżynierowie. 
I właśnie w związku z tym podziałem na nową i starą klasę średnią popełnione zostały w 
Polsce po przełomie 1989 roku dwa błędy – uważa profesor Wasilewski. Pierwszy „to 
założenie na fali transformacyjnego entuzjazmu, że podstawą nowego ładu ekonomicznego 
będzie klasa średnia, ale w starym rozumieniu. Małe przedsiębiorstwa, bazary, łóżka polowe, 
tysiące firm, z których połowa to firmy krzak. Sam Balcerowicz nadmiernie przykładał 
znaczenie do tak rozumianej klasy średniej” – przekonuje profesor. 
Tymczasem nową klasę średnią pozostawiono samej sobie. – Tyle że to nie knowledge class 
tworzy kapitalizm, lecz kapitalizm produkuje zapotrzebowanie na ekspertów – twierdzi 
profesor Wasilewski. – Chcieliśmy odwrócić kolejność. Zamiast tworzyć warunki dla 
specjalistów różnych dziedzin, uznaliśmy, że to oni stworzą nową rynkową rzeczywistość. W 
efekcie mamy kadrę medyczną, która zajmuje się głównie dorabianiem pieniędzy na kilku 
etatach, a nie rozwojem. Profesorów akademickich, którzy wykładają na trzech uczelniach, 
zamiast prowadzić badania naukowe. Polska knowledge class przejęła wraz z transformacją 
charakterystyczne dla tej grupy społecznej aspiracje finansowe, dążenie do posiadania domu z 
ogródkiem, ale bez wystarczających warunków ich realizacji. 
Zdaniem profesora Domańskiego taka sytuacja jest także wynikiem specyficznej roli, jaką w 
polskiej historii miała do odegrania inteligencja: „Oczekuje się od niej nie sukcesu, ale 
edukacji, organizowania życia społecznego. Służenia innym. Nie elitaryzm, lecz egalitaryzm 
był i pozostaje znakiem firmowym polskiej inteligencji. W takiej sytuacji demonstrowanie, że 
się coś osiągnęło, jest w złym tonie”. 
Potwierdzają to badania prowadzone przez doktorantów profesora Domańskiego. Wynika z 
nich, że młodzi ludzie podejmujący pracę w wielkich korporacjach mają ambiwalentne 
dążenia. Z jednej strony są nastawieni na sukces zawodowy, ale z drugiej pytani o to, co 
chcieliby osiągnąć, odpowiadają, że najważniejsze jest bycie autorytetem dla innych. 
Na Zachodzie nie ma takiego rozgraniczenia. Tam sukces zawodowy jest potwierdzeniem 
użyteczności jednostki w społeczeństwie. I tym przede wszystkim różni się polska klasa 
średnia od tych z Zachodu. Brakiem społecznego zapotrzebowania na sukces – dodaje 
profesor Domański. – Nie mamy charakterystycznego dla USA czy Wielkiej Brytanii 
społeczeństwa hołdującego ideologii sukcesu.
Być może sukces jako przymus społeczny zadomowi się wraz z kolejnymi pokoleniami 
wychowywanymi już w gospodarce rynkowej. Może wyścig szczurów obserwowany w 
szkołach i firmach od lat 90. zmieni sposób postrzegania tych, którym się udało. Zawiść 
ustąpi miejsca podziwowi i ludzie sukcesu staną się dla innych wzorem. Bo w założeniu klasa 
średnia to wciąż szansa dla każdego. Jej pryncypialną zasadą jest odrzucenie ograniczeń 
wynikających z urodzenia (arystokracja) i otwarcie się na każdego, kto z uporem pnie się po 
szczeblach drabiny społecznej.
Dotychczas za sukces zawodowy uznawane było posiadanie własnej firmy (czyli model starej 
klasy średniej) albo bezpiecznej roboty na państwowej posadzie. Teraz do urn poszli młodzi 
ludzie, którzy mają do zaoferowania na rynku pracy przede wszystkim swoje kwalifikacje. 
Młodzi ludzie, którzy – jak dodaje profesor Kolarska-Bobińska – już cieszą się sukcesem 
finansowym swoich rodziców i startują nie z M-3 w wielkiej płycie, ale z domku z 
ogródkiem. 
Na rynek pracy zaczyna wchodzić pokolenie dzieci klasy średniej, która dorabiała się w 

23

latach 90. Czyli tak naprawdę pierwsze pokolenie mające pozycję startową choć trochę 
zbliżoną do tej, jaką mają rówieśnicy w społeczeństwach rynkowych na świecie. Wyraźna 
obecność tego pokolenia w ostatnich wyborach to sygnał, że chce ono korzystać zarówno z 
dorobku rodziców, jak i własnych możliwości, których stworzenia oczekuje od władzy. I w 
tej właśnie grupie socjologowie postrzegają główną siłę sprawczą umacniania się klasy 
średniej w Polsce. 
W powojennej historii Polska miała tylko jedną silną klasę społeczną – robotniczą. 
Wykuwaną- przez 30 lat z okładem. Głównie z chłopstwa, które najmniej ucierpiało w czasie 
wojny. Propagandowo wyniesiona na piedestał klasa udowodniła swoją siłę w buncie 
Solidarności. 
Można powiedzieć, że Solidarność była finalnym dowodem na uformowanie się klasy 
robotniczej w Polsce. Gdybym obecny zryw wyborczy klasy średniej porównywał do tego 
procesu, powiedziałbym, że jesteśmy w latach 70.: Grudzień ’70 na Wybrzeżu, Czerwiec ’76 
w Radomiu, pierwsze oznaki, że klasa średnia istnieje i walczy o swoje interesy – mówi 
profesor Wasilewski. 

Dlaczego powstanie klasy średniej idzie w Polsce jak po grudzie? 
 Klasa średnia w społeczeństwach zachodnich kształtowała się przez wiele lat. O 
przynależności do tej grupy decydują: własność, zamożność i wykonywany zawód. Ważny 
też jest styl życia. W Polsce po 1989 roku klasa ta powstawała z dawnego, małego biznesu, 
części robotników wykwalifikowanych i części pracowników budżetówki, którzy korzystając 
ze zmian, poszli na swoje. Wszyscy musieli zdobyć kapitał i nauczyć się stawiania czoła 
wyzwaniom gospodarki rynkowej. Podstawowe zasady, na których opiera się system 
rynkowy, to poleganie na sobie i współzawodnictwo. W Polsce mali i średni przedsiębiorcy 
przez długie lata niepewnie stąpali, nie mając zaplecza i doświadczenia. Dlatego chętnie 
korzystali z państwa i jego zaplecza. Niby na swoim, ale zerkają w stronę administracji. W 
drugiej połowie lat 90. okazało się to doskonałym podłożem rozwoju korupcji. W badaniach 
dotyczących brania i dawania łapówek najczęściej pojawiali się właśnie przedstawiciele klasy 
średniej. Mając firmy, chcieli jak najszybciej załatwiać formalności, omijać przepisy, 
dostawać łatwo kontrakty od państwa. Uznawali, że nie przynosi im to ujmy, bo chcą się 
rozwijać. 

21. Demokracja, społeczeństwo obywatelskie, „trzeci sektor”.

Punktem wyjścia do wszelkich rozważań o społeczeństwie obywatelskim jest samo 
realizujący się człowiek, autonomiczny, akceptujący, a także szukający aprobaty u innych. 
Bierze on udział w działalności ekonomicznej, kulturalnej, domowej, stowarzyszeniowej i 
każdej innej, która rodzi się i rozwija w środowiskach lokalnych. Te z kolei są źródłem tego 
rodzaju inicjatyw, nie ograniczanych naciskami władzy o charakterze państwowym. 
Odwrotnie jest, gdy państwo nie stwarza ram prawnych dla tego rodzaju działalności.

W środowiskach lokalnych społeczeństwo obywatelskie jest postrzegane jako porozumienie 
wspólnotowe wolnych i równych obywateli, którzy swoją jedność zawdzięczają między 
innymi uzgodnionemu wcześniej postępowaniu. Tego rodzaju consensus opiera się o 
następujące zasady państwa demokratycznego:
1. Potrzeby ludzkie zaspokajane są przez podział pracy, wolny rynek, wzrost konsumpcji. 
Produkuje się pewne dobra, by zaspokajać potrzeby będąc samemu uzależnionym od efektów 
pracy innych osób.
2. Poszczególni członkowie społeczeństwa obywatelskiego są * właścicielami * zdolności i 
tego, co uzyskają przy zastosowaniu swych zdolności. W punkcie wyjścia ( startu ) jednostki 

24

są równouprawnione. To znaczy korzystają one z równych szans i możliwości 
indywidualnego rozwoju.
3. Jednostki realizują dobrowolnie cele na własny koszt. Podejmują decyzje samodzielnie, 
czynią to przestrzegając jednak pewnych reguł gry reguł gry rynkowej. Reguły te nie są 
jednakowe dla wszystkich. Ich funkcją główną, ale nie jedyną jest zawsze ochrona prywatnej 
własności i indywidualnych dóbr.

Społeczeństwo obywatelskie realizuje więc to wszystko, co nie jest zabronione przez prawo i 
akceptowane zasady moralne. Na dodatek zabrania się w nim jak najmniej. To co dozwolone, 
jednostki mogą robić jak chcą. To pozwala z kolei zwiększyć możliwości wyborów i 
rozwiązań, które zarówno dla społeczeństwa obywatelskiego i dla jednostki są najbardziej 
efektywne i opłacalne.

Społeczeństwo obywatelskie w Polsce
W Polsce ukształtował się układ typu autorytarnego, w którym wszelkie dziedziny życia 
podporządkowane były państwu.
Tak było w zasadzie od 1945 roku, chociaż ten autorytaryzm nie był ani pełny, ani 
całościowy, ani konsekwentny. Ze względu, na przykład, na specyficzną rolę Kościoła, 
opozycji, którym dano margines swobody, to zmniejszono ich zależności od państwa i PZPR. 
Tworzyło to podstawy dla tworzenia społeczeństwa obywatelskiego, którego symbolem w 
latach osiemdziesiątych była Solidarność.

Ruch Solidarności odegrał historyczną rolę w stopniowym przekształcaniu Polski w 
społeczeństwo obywatelskie. To znaczy takie, w którym państwo zostało pozbawione 
dominującego wpływu na życie pojedynczego obywatela i społeczności lokalnych. Znalazło 
to odbicie w zmianach Konstytucji, bowiem w grudniu 1989 roku wprowadzono do niej 
pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, bez bliższego jednak wyjaśnienia, co ten termin 
oznacza. Wprowadzenie społeczeństwa obywatelskiego do konstytucji miało doprowadzić do 
pozapaństwowej infrastruktury społecznej, umożliwiającej zarówno artykulację różnorodnych 
interesów grupowych, jak i komunikację pomiędzy poszczególnymi grupami i władzą. 
Zbiorowa aktywność społeczna miała w tym przypadku polegać na organizowaniu się i 
wspólnym działaniu osób o podobnych interesach, na kształtowaniu się swoistego * rynku 
interesów * grupowych, obejmujących przede wszystkim partie polityczne, związki 
zawodowe oraz różnorodne organizacje pozarządowe, w tym nieformalne ruchy społeczne.

Tymczasem po niezbyt wysokiej fali ożywienia społecznego, związanego bezpośrednio z 
przejmowaniem władzy przez Solidarność ( Komitety Obywatelskie ), Polska stała się 
miejscem zjawisk negatywnych z punktu widzenia zakładanej demokratyzacji systemu. 
Nastąpiło szerokie wycofywanie się grup społeczeństwa z życia publicznego i polityki. W 
opracowaniach socjologicznych wyraźnie w tym okresie jest formułowana teza o pogłębianiu 
się apatii społecznej. Pisze się tam o braku indywidualnej i zbiorowej aktywności społecznej, 
rozumianej jako wchodzące poza ramy bezpośredniej realizacji interesów małej grupy 
( rodziny, grupy przyjaciół itp )
Bierność polityczna i społeczna hamuje mechanizmy artykułowania się realnych interesów 
grupowych. Nie tworzą wtedy instytucje społeczeństwa obywatelskiego.

Od 1989 roku pojawia się wyraźniej konflikt interesów. Intensywność tego konfliktu wzrasta 
w miarę rozwoju procesów przechodzenia do gospodarki rynkowej. Główną przyczynę tego 
stanu rzeczy należy upatrywać w tym, że interesy najsilniejszych grup społecznych 
( robotnicy wielkoprzemysłowi, rolnicy indywidualni, pracownicy sfery budżetowej, część 

25

prywatnego rzemiosła ) są zagrożone. Wzrost swobód obywatelskich sprzyja zaś artykulacji 
roszczeń wywołanych blokadą możliwości interesów ekonomicznych. Stąd widoczne 
poszukiwania przez te grupy ( NSZZ Solidarność, ZZR Samoobrona ) bardziej radykalnych 
kanałów artykulacji swych interesów i wywierania presji na elity polityczne.
Trzeci sektor 
Trzeci sektor to nazwa, której używa się wobec ogółu organizacji pozarządowych. Określenie 
to, przeniesione z języka angielskiego, nawiązuje do podziału dzielącego aktywność 
społeczno-gospodarczą nowoczesnych państw demokratycznych na trzy sektory. Według tej 
typologii pierwszy sektor to administracja publiczna, określana też niekiedy jako sektor 
państwowy. Drugi sektor to sfera biznesu, czyli wszelkie instytucje i organizacje, których 
działalność jest nastawiona na zysk, nazywany też sektorem prywatnym. Trzeci sektor to ogół 
prywatnych organizacji, działających społecznie i nie dla zysku, czyli organizacje 
pozarządowe.

Inna nazwa stosowana wobec tych organizacji to organizacje społeczne lub organizacje 
użyteczności publicznej . Te sformułowania podkreślają, że aktywność tych organizacji jest 
najwyraźniejsza w dziedzinie ochrony zdrowia, szeroko rozumianej pomocy społecznej, akcji 
charytatywnych i edukacji, czyli krótko mówiąc w działaniu dla dobra publicznego. Ustawa o 
działalności pożytku publicznego i wolontariacie z 2003 roku wprowadziła pojęcie 
organizacji pożytku publicznego w odniesieniu do organizacji, które prowadzą działalność 
społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych określonych w tej ustawie. W Polsce 
podstawowymi formami prawnymi prowadzenia działalności społecznej są stowarzyszenia i 
fundacje.

 22. Problemy społeczne- bezrobocie, ubóstwo, marginalizacja, 
patologie społeczne.
 23. Pluralizm współczesnego społeczeństwa polskiego.  
 24. Etapy realizacji badania socjologicznego.

(Klaudia Maria Pydo)

 25. Operacjonalizacja problemu badawczego.

Problem badawczy: 
to bodziec intelektualny wymagający reakcji w postaci badań naukowych. Problemy, które 
można zbadać są empirycznie dostępne, jasne i konkretne.  Formułując problem naukowcy 
poświęcają wiele uwagi jednostką analizy. 
Operacjonalizacja : 
Jest to proces tworzenia definicji operacyjnych czy inaczej określania dokładnych procedur 
pomiaru wartości zmiennej.  Operacjonalizacji polega na stworzeniu konkretnych procedur 
badawczych (operacji), które pozwolą na dokonanie empirycznych obserwacji. Uściślając 
należy wybrać techniki pomiaru.
Zakres zmienności:
Operacjonalizując pojęcie badacz musi zdawać sobie sprawę jaki zakres zmienności go 
interesuje. Nie musi mierzyć całego zakresu zmienności w każdym przypadku. Bierzę się pod 
uwagę to co jest potrzebne ze względu na cel swoich badań.

 26. Eksperyment w naukach społecznych. 

26

Eksperyment klasyczny:  najczęściej stosowany rodzaj eksperymentów w naukach 
przyrodniczych i społecznych. Składa się z trzech par składowych:

1. Zmiennych niezależnych i zależnych.

2. Pretest i posttest. (pomiar początkowy i pomiar końcowy)

3. Z grupy eksperymentalnej i kontrolnej.

Klasyczny  plan eksperymentalny :

Grupa:                    pomiar początkowy           pomiar końcowy                    różnica         
Eksperymentalna   R  O

1   -------------------------------------------   

X--------------------O

2     

O

2

 - O

1

= d

Kontrolna                R O

3  ----------------------------------------------------------------------------------

O

4

  O

4  

-  O

3

  = d

Eksperyment podwójnie ślepy : jest to schemat eksperymentalny w którym badani i 
eksperymentatorzy nie wiedzą, która grupa jest grupą eksperymentalną a która kontrolną.

Podstawową wadą eksperymentu jest jego sztuczność czyli to co ma miejsce w 
eksperymencie, nie musi odzwierciedlać tego, co istnieje poza eksperymentem. Zaletą jest 
względna łatwość prowadzenia badań oraz izolacja zmiennej. Niezależnej co wpływa na 
wnioski przyczynowe.

27. Podstawowe rodzaje prób stosowanych w socjologii. Typy 
doboru próby.

Próba jest to podzbiór danych pochodzący z populacji będący podstawą uogólnień na całą 
populację. 
Rodzaje próby:

1. Próba nieprobalistyczna- jest metodą doboru próby, w której nie ma możliwości 

określenia prawdopodobieństwa włącznie określonego elementu do próby.

2. Próba probalistyczna- jest to próba dla której możemy określić prawdopodobieństwo, 

z jakim każda jednostka może znaleźć się w próbie. Dzięki temu gwarantuje się, że 
wyniki otrzymane na podstawie badania różnych prób pochodzących z tej samej 
populacji nie będą się różniły od wartości parametrów populacji o więcej niż 
określoną wielkość.

Metody nieprobalistyczne

1.              DOBÓR PRÓBY OPARTY NA DOSTĘPNOŚCI BADANYCH:

np. zatrzymywanie ludzi na ulicy
-brak kontroli nad reprezentatywnością próby
-może być stosowany jedynie, gdy np. badacz chce zbadać cechy osób przez dane miejsce o 
określonych porach
-należy   zachować   ostrożność   przy   uogólnianiu   i   uczulić   odbiorców   wyników   na   ryzyko 
związane z tą metodą
-przydatna np. w pilotażu kwestionariusza

2.              DOBÓR CELOWY/ARBITRALNY

-dobór na podstawie własnej wiedzy o badanej populacji oraz celach badania

27

-przydatny do pilotażu ( dobrać jak najróżniejszych  respondentów, by sprawdzić szerokie 
zastosowanie pytań)
-do badania przypadków odbiegających od normy

3.              METODA KULI ŚNIEŻNEJ

-gdy trudno jest odszukać członków jakiejś specyficznej populacji, np. bezdomni, nielegalni 
imigranci
-badacz zbiera dane o kilku członkach danej populacji, których da się odszukać, a następnie 
prosi te osoby o dostarczenie  informacji potrzebnych  do odszukania innych  członków tej 
populacji, których akurat znają
-reprezentatywność jest wątpliwa, więc wykorzystuje się ja do celów eksploracyjnych
 
Dobór probabilistyczny :

4.              DOBÓR KWOTOWY

-uwzględnia kwestię reprezentatywności
-wychodzi się od macierzy rozkład płci, wieku, dochodu…/→ dla pobrania ogólnokrajowej 
próby kwotowej badaczowi może być potrzebna wiedza o tym, jaki procent ludności kraju 
stanowią ludzie o określonych cechach

Typy dobory:

1.              PROSTY DOBÓR LOSOWY:

Badacz  numeruje   wszystkie   elementy  listy,  następnie   korzystając  z  tablic  liczb   losowych 
wybiera elementy do próby.
Rzadko stosuję się tę metodę w praktyce.

2.              DOBÓR SYSTEMATYCZNY:

Konieczna jest lista elementów. Interwał N/n
Do   próby   losowany   jest   co  n-ty   element   z   listy,   przy   czym   pierwszy   element   jest 
wylosowany  → tak powstaje próba systematyczna z losowym punktem startowym.
Interwał   losowania   to   standardowa   odległość   między   elementami   dobieranymi   do   próby; 
proporcja   losowania   to   stosunek   liczby   elementów   wylosowany   do   liczebności   całej 
populacji.
Istnieje ryzyko obciążeń próby, jeśli układ elementów jest ułożona tak, że jakiś cykliczny 
wzór się powtarza zgodnie z interwałem losowania.
 

3.              DOBÓR WARSTWOWY

Jest metodą pozwalającą na zwiększenie reprezentatywności poprzez obniżenie możliwego 
błędu z próby.
Najpierw   należy   uporządkować   populację   wg   ważnych   dla   nas   cech   w   homogeniczne 
podzbiory,   które   między   sobą   są   heterogeniczne   (warstwowanie),   a   potem   wylosować 
odpowiednią liczbę elementów każdego z nich.
Dwie metody tego doboru: 
1) sortuje się elementy populacji na grupy wyodrębnione ze względu na zastosowane zmienne 
stratyfikacyjne; 
2) pogrupowanie populacji jak poprzednio, a następnie połączenie tych grup w jedną listę i 
zastosowanie np. doboru syst.
W   pewnych   sytuacjach   dobór   systematyczny,   jest   trafniejszy,   niż   prosty;   ma   to   miejsce 
wtedy, gdy występuje ukryty układ warstwowy listy, np. lista studentów ułożona wg roku 
studiów.

28. Rodzaje, zalety i ograniczenia badań sondażowych.

28

Badania   sondażowe.  Są   najlepszą   metodą   do   zbierania   oryginalnych   danych   w   dużych 
populacjach, w których jest niemożliwa obserwacja bezpośrednia. Stosowane są do celów 
opisowych, wyjaśniających i eksploracyjnych. Są one stosowane głównie w takich projektach 
badawczych, w których jednostki analizy są pojedynczy ludzie. Może też być użyta także w 
przypadku analizy grupy, ale i tak musimy mieć jakiś pojedynczych respondentów. 
Metody badań sondażowych:

e. Sondaże   telefoniczne–   oszczędzamy   tu   czas   i   pieniądze,   jest   tu   większa 

anonimowość,   odpowiedzi  respondenta  mogą  być  bardziej  szczere,   badanie 
może być nagle przerwane.

f. Sondaże   telefoniczne   wspomagane   komputerowo   –   respondent   jest   losowo 

wybierany   i   to   komputer   do   niego   wybiera   numer,   badacz   ma   pytania 
wyświetlane na monitorze i wpisuje tam odpowiedzi, które udziela respondent, 
potem kolejne mu się wyświetla itd. W tej metodzie dane są automatycznie 
przygotowywane do analizy, badacz uzyskuje w ten sposób szybszy wgląd w 
wyniki.

Inne metody wpierane komputerowo:
-wywiad osobisty wspomagany komputerowo
-ankieta samodzielnie wypełniana przez respondenta wspomagana komputerowo
-skomputeryzowany kwestionariusz do samodzielnego wypełniania przez respondenta

1. Wywiady  bezpośrednie-  czasami  tracimy  czas  na  dojazd  do  respondenta,  narażeni 

jesteśmy tutaj na odmowę lub na jakieś niebezpieczeństwa związane z kontaktem z 
ludźmi o różnej reputacji. Respondenci tutaj nie przeskoczą nam do kolejnego pytania, 
jak to ma miejsce w kwestionariuszach. Są bardzo efektywne przy tematach bardziej 
skomplikowanych.   Mamy   tutaj   możliwość   poczynienia   większych   obserwacji, 
możemy odnotować różne inne elementy będące ważnym czynnikiem w badaniach. 
Wywiad   możemy   prowadzić   według   tego   jak   sobie   go   zaplanowaliśmy   lub   też 
możemy   nie   kierować   się   planem,   a   kolejnością   zadawania   pytań.   Kontrolujemy 
sytuację, brak anonimowości.

2. Kwestionariusze – są tanim i szybkim sposobem zbierania danych. Można za pomocą 

kwestionariusza   tanio   przeprowadzić   sondaż   ogólnokrajowy,   natomiast   sondaż 
ogólnokrajowy   realizowany   za   pomocą   wywiadów   kosztuje   znacznie   więcej. 
Respondenci chętniej odpowiadają na kontrowersyjne pytania niż w przypadku innych 
metod.

3. Sondaż pocztowy – niski koszt, obniżenie błędu stronniczości, większa anonimowość, 

udzielanie przemyślanych  odpowiedzi, wymaga  prostych pytań, utrata kontroli nad 
tym kto udziela odpowiedzi, niski odsetek odpowiedzi.

29. Zasady formułowania pytań kwestionariuszowych oraz 
budowania kwestionariusza  wywiadu.

RODZAJE PYTAŃ: 

•

PYTANIA   O   FAKTY   dotyczą   wydarzeń   spoza   świadomości   badanych,   choć   ich 
poznanie   dokonuje   się   poprzez   świadomość.   Pojawia   się   problem   tzw.   prawdy 
materialnej czyli zgodności wypowiedzi z rzeczywistym stanem rzeczy np. czy jest 
pan studentem?

•

PYTANIA O OCENY FAKTÓW I WYDARZEŃ nieważne  jest czy spostrzeżone 
fakty są zgodne z rzeczywistym  ich przebiegiem ale tzw. prawda psychologiczna, 
czyli   zgodność   udzielonej   odpowiedzi   z   rzeczywistą   oceną   przez   badaną   osobę 

29

problemów,   których   dotyczy   pytanie   np.   czy   pan   X   zasługuje   pana   zdaniem   na 
nagrodę?

•

  PYTANIA O OPINIE, POSTULATY I WNIOSKI na pozór podobne do pytań o 
oceny. Postulaty wynikają na ogół logicznie z ocen, są często z nimi nierozłączne. Nie 
zawsze jednak tak jest, gdyż poszczególne osoby mogą mieć inny pogląd na sprawę 
np. jak należy ukarać kierowcę który na przejściu potrącił pieszego?

•

PYTANIA ROZSTRZYGNIĘCIA zaczynają się zazwyczaj od słowa „czy” i mają na 
celu rozstrzygnięcie, czy dane zjawisko miało miejsce. Ma postać zamkniętą logicznie 
tzn. można na nie udzielić w sposób sensowny logicznie tylko jednej odpowiedzi. 
Odpowiedź   pochodzi   ze   skończonego   i   logicznego   zbioru   odpowiedzi   np.   czy 
ukończył pan studia (tak/nie)

•

PYTANIA   DOPEŁNIENIA   zaczynają   się   najczęściej   od   słowa   „który”   i   żądają 
wyboru jednej lub kilku odpowiedzi spośród wielu logicznie możliwych. Można w 
nich   wyróżnić   żądanie   wyboru   tzn.   ile   odpowiedzi   rozmówca   ma   wymienić   oraz 
roszczenie zupełności tzn. czy wymienić wszystkie prawdziwe odpowiedzi na pytanie 
czy tylko niektóre z nich. Istnieją dwie formy pytania dopełnienia 1) sytuacja gdy na 
określone pytanie istnieje tylko jeden logicznie możliwy ciąg odpowiedzi nawet jeśli 
ilość sensownych odp. Jest duża. Jest to tzw. pytanie dopełnienia zamknięte logicznie 
np. jakie filmy oglądał pan w ciągu ostatniego roku? 2) pytania o kilku logicznie 
różnych zbiorach alternatywnych odpowiedzi, gdzie rozmówcy mogą udzielać bardzo 
rozbieżnych   odpowiedzi   i   będą   to   odpowiedzi   sensowne.   Są   to   tzw.   pytania 
dopełnienia otwarte logicznie np. jak ocenia pan ten spektakl teatralny?

•

 PYTANIA OTWARTE to takie, które nie zawierają kafeterii, czyli nie mają żadnych 
propozycji odpowiedzi. Najczęściej stosowane są w sytuacji 1)gdy nie jest znana lista 
alternatyw   na   dane   pytanie   2)gdy   ze   względu   na   cel   badań   ważne   jest   dosłowne 
brzmienie odpowiedzi, wtedy pytanie traktowane jest jako bodziec, a odpowiedź to 
reakcja   na   owy   bodziec   3)gdy   chcemy   sprawdzić   czy   rozmówcy   posiadają 
jakąkolwiek wiedzę na dany temat i istnieje obawa że zamieszczenie kafeterii będzie 
sugerujące. Zaletą tych pytań jest to, że możemy uzyskać pełniejsze, swobodniejsze 
odpowiedzi.   Wadami   są   jednak   to,   że   odpowiedzi   są   nieraz   bardzo   rozproszone 
tematycznie,   uzyskuje   się   sporo   odpowiedzi   „nie   na   temat”,   często   rozmówca 
zostawia pytania otwarte bez odpowiedzi a analiza zebranych wyników jest bardzo 
pracochłonna

•

PYTANIA ZAMKNIĘTE to pytanie na które respondent odpowiada wybierając jedną 
lub więcej z zamieszczonych pod pytaniem odpowiedzi. Ich poprawność i przydatność 
zależy od stworzenia odpowiedniej kafeterii. Kafeteria musi być poprawna logicznie, 
powinna spełniać wymóg rozłączności, wyczerpywalności oraz możliwie największej 
jednorodności wewnętrznej poszczególnych odpowiedzi. Zaleca się nie przekraczanie 
7-10 odpowiedzi. Kafeteria jest zwykle sugerująca, ale często pomaga respondentowi 
na   zorientowanie   się   o   jaki   zbiór   odpowiedzi   nam   chodzi,   co   zmniejsza   ilość 
odpowiedzi   nie   na   temat.   Poprawność   kafeterii   może   być   analizowana   na   3 
płaszczyznach:   logicznej   czyli   kwestia   rozłączności   poszczególnych   odpowiedzi; 
merytorycznej  czyli  dostosowanie kategorii odpowiedzi do zbioru odpowiedzi oraz 
teoretycznej   czyli   dostosowanie   jej   do   problemów   i   hipotez   badawczych.   Podział 
pytań zamkniętych:

1. PYTNIA   W   FORMIE   ALTENATYWY   czyli   wybór   spośród   dwóch 

możliwych   odpowiedzi   np.   tak/nie.   W   rzeczywistości   istnieje   jeszcze 
możliwość udzielenia odpowiedzi nie wiem. Jest to najprostsza i jednoznaczna 
forma pytań o fakty

30

2. PYTANIA W FORMIE DYZJUNKCJI czyli szczególny rodzaj alternatywy. 

Możliwy   jest   wybór   jednej   spośród   wielu   możliwych   odpowiedzi.   Istnieją 
dwie formy dyzjunkcji: naturalna czyli  taka gdy spośród wielu odpowiedzi 
tylko jedna jest logicznie możliwa np.. pytanie o wiek oraz sztuczna która jest 
stosowana po to, aby wymusić na respondencie jednoznaczną odpowiedź.

3. PYTANIA W  FORMIE  KONIUNKCJI  czyli   takie,  gdzie   respondent   może 

wybrać więcej niż jedną odpowiedź z dostępnej kafeterii. Ważne są 4 formy 
roszczeń   1)   maksymalne   roszczenie   zupełności   czyli   wybranie   wszystkich 
odpowiedzi dotyczących respondenta 2) minimalne roszczenie zupełności czyli 
wybór przynajmniej jednej odpowiedzi dotyczącej respondenta 3) ograniczone 
roszczenie zupełności czyli żądanie aby respondent wybrał kilka odpowiedzi, 
zazwyczaj  2-3 4)nieokreślone  roszczenie  zupełności czyli  sytuacja, gdy nie 
zawarto informacji o ilości odpowiedzi

4. RANGOWANIE czyli ponumerowanie odpowiedzi przez respondenta według 

podanego kryterium. Może być przechodnie gdy respondent nie może wybrać 
tej samej liczby dla dwóch odpowiedzi oraz nieprzechodnie kiedy respondent 
może   przypisać   tę   samą   liczbę/rangę   kilku   kategoriom   odpowiedzi.   Przy 
stosowaniu rangowania pamiętać należy o kilku rzeczach: ilość rangowanych 
cech nie może być zbyt duża (w przechodnim 5-6, nieprzechodnim może być 
pow.   10)   ;   należy   jednoznacznie   podać   kryteria   oceny   danych   cech   oraz 
przedstawiona   kafeteria   musi   tworzyć   wyraźne   kontinuum   czyli   powinna 
nadawać się do rangowania

5. PYTANIA   W   POSTACI   SKALI   to   takie,   gdzie   kafeteria   ma   postać 

kilkupunktowej skali szacunkowej. Ilość pozycji na skali to zazwyczaj  4-7. 
skala   przedstawia   szereg   niezależnych   od   siebie,   choć   powiązanych 
tematycznie pytań. Ważne jest uszeregowanie w skali niższości i wyższości.

6. PYTANIA   PÓŁOTWARTE   zawierają   kilka   kategorii   odpowiedzi   a 

dodatkowo respondent może udzielić na nie odpowiedzi innej. Pozwalają one 
na   wychwycenie   odpowiedzi   najbardziej   interesujących   badacza   oraz 
zmniejszają   prawdopodobieństwo   zostawienia   pytania   bez   odpowiedzi. 
Jednocześnie   pozwalają   respondentowi   możliwość   wpisania   własnej 
odpowiedzi, która nie została uwzględniona w kafeterii.

•

PYTANIA BEZPOŚREDNIE którego celem jest otrzymanie konkretnej interesującej 
odpowiedzi np. ile pan ma lat

•

PYTANIA POŚREDNIE czyli takie gdy odpowiedź na to pytanie jest traktowana jako 
wskaźnik cech lub zjawisk niezwiązanych bezpośrednio z pytaniem np. gdy znamy 
wiek respondenta ale pytamy go o to aby sprawdzić czy mówi prawdę. Pytania te 
zadawane są w 4 sytuacjach 1) gdy pytamy o sprawy drażliwe bądź osobiste i pytanie 
wprost   może   wywołać   reakcje   negatywne   rozmówcy   bądź   nieudzielanie   na   nie 
odpowiedzi 2) jeżeli sprawa o która pytamy jest ściśle związana z wzorcami i ocena 
otoczenia i istnieje przypuszczenie że rozmówca będzie chciał być w zgodzie z owymi 
wzorcami 3) gdy istnieje przypuszczenie że rozmówca i badacz używają tych samych 
słów w innym znaczeniu 4)gdy zjawiska i problemy które nas interesują nie mogą być 
rozmówcy w pełni znane.

•

Inne rodzaje pytań to PYTANIA HISTRYJKI/BODŹCE, PYTANIA FILTRUJĄCE 
mające   na   celu   rozstrzygnięcie   czy   zadawanie   kolejnych   pytań   jest   sensowne; 
PYTANIA   WYKLUCZAJĄCE   SIĘ     czyli   takie   które   mogą   być   zadawane   tylko 
alternatywnie;   PYTANIA   SPRAWDZAJĄCE   ukazujące   błędy   w   kwestionariuszu 
oraz PYTANIA METRYCZKOWE.

31

ZASADY BUDOWY KWESTIONARIUSZA

•

Czynniki istotne przy formułowaniu kwestionariusza 

o

temat badania tzn. co, jakie zjawiska będą przedmiotem badania,

o

cel badania tzn. wyjaśnienie po co chcemy badać dane zjawisko, co chcemy 
osiągnąć,

o

zakres badania 



populacja



określenie geograficznego zakresu badań (zawiera się w populacji) 



sposób doboru próby badawczej

o

forma pomiaru tzn. w jaki sposób będziemy mierzyć poziom badanych zjawisk 
(skala, mierniki)itp.).

o

hipotezy, które poddajemy weryfikacji.

•

Kwestionariusz ankiety, kwestionariusz wywiadu to narzędzie badawcze. Składa się z: 

o

wstępu 



tematu badania



informacji o instytucji prowadzącej badania



wyjaśnienia celu badania dla respondenta



zachęty   do   wypełnienia   kwestionariusza   (dot.   tylko   ankiety)   i 
udzielania wyczerpujących i prawdziwych odpowiedzi



pytania rekrutacyjne (opcjonalnie)



instrukcja wypełniania kwestionariusza

o

poszczególnych pytań 

o

metryczka

WSKAZÓWKI DO BUDOWANIA KWESTIONARIUSZA
•

Formuła   aranżacyjna   musi   być   krótka   i   treściwa;   jeśli   wcześniej   był   wysłany   list 

zapowiedni, to regułą musi się do niego odwołać;
•

Ważna   jest  kolejność  zadawania  pytań  –  pierwsze  pytanie   musi   korespondować  z 

formułą aranżacyjną;
•

Blok pytań nie może zawierać więcej niż 6 pytań;

•

Blok   tematyczny   zaczyna   się   od   pytań   ogólnych,   potem   przechodzi   się   do   pytań 

szczegółowych;
•

Pytania początkowe są pytaniami trudniejszymi – wymagają więcej wysiłku; na końcu 

wywiadu umieszcza się pytania łatwe;

30. Analiza danych urzędowych.

ILOŚCIOWA I JAKOŚCIOWA ANALIZA TREŚCI
•

Ilościowa   analiza   treści:   kładzie   nacisk   na   częstotliwość   z   jaką   wybrane   symbole 

występują;   częstość   z   jaką   dane   symbole   są   przedstawiane:   pochlebnie,   obojętnie, 
negatywnie;   intensywność,   z   jaką   te   symbole   występują;   przeprowadza   się   ją   na   dużych 
próbach   wybranych   losowo;   uniwersum   jest   duże,   badacz   interesuje   się   treścią,   budową 
przekazu, a nie jej przesłaniem; stosuje się sformalizowane kategorie; bada się raczej proste 
tematy; stosuje się metody statystyczne.
•

Jakościowa analiza treści: służy przede wszystkim badaniu intencji nadawcy danej 

treści;   analizuje   się   kategorie   występujące   często,   ale   także   zajmuje   się   analizą   treści 
pomijanych; przeprowadza się na małych, niekompletnych próbach; uniwersum pokrywa się z 

32

korpusem   badania;   analizuje   przejawy   treści   jej   głębszą   warstwę;   stosuje   mało 
sformalizowane   kategorie;   bada   tematy   bardzo   złożone;   rzadko   stosuje   się   metody 
statystyczne.
.
W ANALIZIE ZAWARTOŚCI WYRÓŻNIA SIĘ TRZY GŁÓWNE FAZY: 
1.

analiza wstępna

2.

wykorzystanie materiału poddawanego badaniu

3.

opracowanie wyników zawierające także interpretację i wnioskowanie

Dokumenty można podzielić  na pierwotne i wtórne. Jeśli zarejestrowane w nich fakty są 
efektem   bezpośredniej   obserwacji   albo   efektem   uczestnictwa   w   wydarzeniu,   mamy   do 
czynienia  z pierwotnymi. Należą do nich przykładowo protokoły policyjne itp. Dokumenty 
wtórne powstają na podstawie analizy pierwotnych. 

Dane   urzędowe   rejestrowane   w   dokumentach   uchodzą   za   pewne,   istniejące   obiektywnie, 
niezależnie od instytucji  je sporządzającej  i rejestrowanych  obiektów. Zachorowalność na 
określone choroby,  struktura ludności  pod względem  wieku i płci,  wskaźniki  bezrobocia, 
notowania   w   operacjach   finansowych.   Część   danych     służy   odnotowaniu   stanów 
subiektywnych w badanej populacji. Można więc rejestrować preferencje polityczne, stosunek 
do wiary i obrzędowości, ocenę funkcjonowania jakiejś instytucji. 

Przy analizie dokumentów należy brać także możliwość istnienia treści przemilczanych. Np. 
w kwestionariuszu ankiety, jak i w odpowiedziach na nią pewne istotne dla naszego problemu 
sprawy mogą się w ogóle nie pojawić. 

Dystans   pomiędzy   badaczem   a   danymi   urzędowymi   wynika   z   odległości   czasowej, 
odmiennego   usytuowania   kulturowego   i   społecznego   badacza   w   stosunku   do   ośrodka 
wytwarzającego   dokumenty.   Niekiedy   wykorzystuje   tę   odmienność   do   zdyskredytowania 
badanych dokumentów i odmówienia im wartości. U podstaw leży założenie, że w opinii 
środowiska społecznego, które wytwarzało dane urzędowe, pewne zjawiska mogły być nie 
dostrzegane lub nie doceniane.

Wiarygodność dokumentów urzędowych

              Wiarygodność kryje w sobie dwa aspekty: 
1.             Rozpatrując   pierwszy   aspekt   bierzemy   po   uwagę,   czy   dotychczas   wydane   lub 
sporządzone przez danego autora okazały się wiarygodne. 
2.             Przy   drugim   aspekcie   stawiamy   sobie   pytanie,   czy   autor   znał   faktyczny   stan 
opisywanego przez siebie odcinka rzeczywistości, czy chciał i czy mógł przedstawić swoją 
wiedzę w rzetelny sposób. Bierzemy tu pod uwagę jego kompetencje, możliwości techniczne, 
miejsce w strukturze, w skład której wchodzi. 

Np. akta stanu cywilnego z reguły zawierają niepodważalne dane. 
Są też instytucje, które produkują fałszywe lub mało wiarygodne dane, albo nimi operują. 
Urząd skarbowy ma mnóstwo danych o stanie majątkowym obywateli, ale w tym natłoku 
danych jest wiele takich, które zostały sporządzone z zamiarem wprowadzenia tej instytucji w 
błąd. 

33

Dane urzędowe mogą być sporządzane w dwojakim celu. Pierwszy z nich odnosi się to sfery 
działalności danej instytucji, a jego zadaniem jest opis rzeczywistości zewnętrznej w stosunku 
do autora danych. Np. urząd pracy zbiera i opracowuje dane o bezrobociu. Drugi z celów 
odnosi się do samej instytucji, jej struktury, dysponowania środkami itp. 

Ogólnie,   według   Antoniego   Sułka,   wiarygodność   danych   urzędowych   zależy   więc   od 
następujących okoliczności:
- sposobu zbierania informacji; szczególnie od tego, czy opierały się na własnych ustaleniach 
oddelegowanych   do   tego   funkcjonariuszy,   czy   też   pochodziły   od   osób   poddawanych 
obserwacji;
-   czy   informujący   mieli   powód   podawać   dane   zgodne   z   prawdą,   czy   też   pod   presją 
wyznawanych wartości albo kierując się własnym interesem, mogli zniekształcać dane,
- czy instytucja zbierająca dane jest zainteresowana do prawdziwego ukazania rzeczywistości,
- czy zarejestrowane fakty są wystarczająco zdefiniowane, tak by można było wykluczyć ich 
tendencyjne interpretowanie,
- wreszcie, czy samo gromadzenie danych było sprawdzane, czy zarówno zbierający dane, jak 
i ich informatorzy brali pod uwagę możliwość kontroli. 

 
Warto zastanowić się, jak wygląda wiarygodność instytucji, kiedy gromadzi ona i zestawia 
dane   o   sobie   samej?   Zwykle   są   to   organizacje   o   hierarchicznej   strukturze.   Zbieranie 
szczegółowych danych rozpoczyna się zwykle od najniższych szczebli. Już na tym poziomie 
sprawozdawczość nie ma charakteru ściśle dokumentacyjnego, lecz jest   przedmiotem gry, 
polegającej na kształtowaniu relacji z „górą” za pomocą selekcji danych.          
                           Bardziej możemy ufać danym,  które są niezgodne z interesem instytucji je 
wytwarzającej;   także   tym,   które   są   przeznaczone   do   użytku   wewnętrznego,   a   nie   do 
upublicznienia.   Oczywiście   także   dane   gromadzone   na   temat   danej   instytucji   przez 
zewnętrzne organa są w pełni konkurencyjne wobec informacji, które rozpowszechnia o sobie 
ona sama. Przykładem mogą być dane o poglądach księży na temat kościoła w Polsce; z 
jednej   strony   ogłasza   je   niezależny   badacz,   prof.   Baniak,   z   drugiej   strony   episkopat. 
Metodologia badań społecznych przyznaje prymat tym pierwszym. 

              
Błąd pomiaru jest naturalnym składnikiem danych statystycznych i bierze się go pod uwagę w 
krytyce danych. Losowy lub systematyczny błąd pomiaru może całkowicie dyskwalifikować 
dane osiągnięte na jego podstawie. 

W krytyce danych urzędowych punktem wyjścia jest stwierdzenie błędu w wyniku, następnie 
wyjaśnienie, jak do niego doszło, na koniec – wyjaśnienie zjawisk i okoliczności, które są 
przyczyną   fałszywego   obrazu   rzeczywistości.   Odkrycie   deformacji   danych   i   jej   przyczyn 
ujawnia patologie struktur organizacyjnych, włącza w zakres badawczej obserwacji społeczne 
realia i pozwala szerzej dostrzec wartości kulturowe. Fałszowanie danych o stanie zdrowia 
dzieci,   oszustwa   podatkowe   czy   żonglowanie   statystyką   dotyczącą   stanu   gospodarki,   za 
każdym   z   dowolnie   przytoczonych   przykładów,   kryją   się   realia   kulturowe,   interesy 
ekonomiczne i społeczne. Samo wykrycie, określenie i analiza tła fałszerstw może dostarczyć 
co   najmniej   równie   wartościowych   wyników   badawczych,   jak   badania   podstawowe, 
zmierzające do opisu zjawisk poddanych obróbce statystycznej.

34

31. Podstawowe etapy opracowania i analizy danych 
sondażowych.

SONDAŻ ZWYKŁY
To jedna z bardziej popularnych procedur. Nie jest procedurą typowo socjologiczną. Stosowana była  
w   spisach   powszechnych   i   demografii.   Została   na   grunt   socjologii   przeniesiona.   W   przeszłości 
częściej   występowała   w   ekonomii,   ekonometrii,   naukach   rolniczych.   Sposoby   analizy   materiały 
czerpała, jeśli chodzi nie o opis statystyczny, lecz treść, nawet z kulturoznawstwa czy prasoznawstwa. 
Obecnie   pomimo   wielu   mankamentów   ma   bardzo   szerokie   zastosowanie   w   socjologii.   Zaletą   tej 
procedury jest to, że prowadzona jest na próbach reprezentatywnych, stąd można wyniki uogólniać i  
przenosić na populację pamiętając o rygorach wnioskowania statystycznego. 
Na ogół wykorzystuje się jako technikę ankietę, rzadziej wywiad. Obciąża więc tę procedurę wszystko  
to, co stanowi o mankamentach ankiety. Ostatnio wskazuje się także na problemy związane z ilością 
uzyskanych zwrotów. W badaniach europejskich na ogół wynoszą one nie więcej niż 60%. Łamie to 
zasadę reprezentatywności, osłabi8a wagę wyników, zmusza do stosowania procedury ważenia. 
Zaletą sondaży jest to, że pozwalają stosunkowo tanio, w krótkim czasie uzyskać materiał dotyczący  
szerokich   zbiorowości.   Celem   sondaży   częściej   jest   strona   praktyczna   niż   wypełnienie   funkcji 
poznawczej. Badania mają charakter opisowy, czyli deskryptywny. Są diagnozą. Rzadko przyświeca 
im cel weryfikacyjny. Wartość poznawcza sondaży jest niewielka, praktyczna dużo większa. 
Sondaże pozwalają uzyskać dane dotyczące cech osobistych badanych obiektów (wiek, płeć, zawód, 
itp.),   danych   środowiskowych   (o   sąsiadach,   o   częstościach   kontaktów   z   rodziną,   o   otoczeniu,   o 
miejscu   pracy,   zamieszkaniu   itp.),   dane   behawioralne,   czyli   o   społecznych   zachowaniach,   o 
oddziaływaniach,   o   rodzajach   i   sposobach   zachowań   (np.   o   sposobach   wykorzystania   budżetu, 
uczestnictwie   w  kulturze,   wyjazdach   krajowych   i  zagranicznych,   zachowaniach  religijnych),   dane 
świadomościowe dotyczące wiedzy, opinii, przekonań, poglądów, postaw, woli, motywów działania, 
oczekiwań,   pragnień,   preferencji,   a   nawet   sumienia.   Warunkiem   prawidłowego   pozyskania   tych  
danych jest to, by sondaż dotyczył przedmioty dobrze rozpoznanego przez respondenta.
Rodzaje zwykłych sondaży ze względu na badanie zbiorowości:

A. Sondaże   opinii   publicznej   –   przeprowadzane   w   Polsce   od   1956r.,   gdy   powstał   OBOP. 

Prowadzone są na losowych próbach całej ludności dorosłej (od 18 roku życia). Obecnie jest 
więcej takich ośrodków jak OBOP, np. CBOS.

B. Sondaże ukierunkowane przedmiotowo – np. wyborcze, przedwyborcze, sondaże rynkowe, w 

tym obejmujące badania marketingowe. W obu wypadkach jednostką badaną jest osoba. 

C. Sondaże   przeprowadzane   na   próbach   złożonych   z   elementów   ponadjednostkowych   –   np. 

rodzina,   gospodarstwo   domowe,   gospodarstwo   rolne,   przedsiębiorstwa   itp.   Są   one 
realizowane poza spisami powszechnymi GUS-u.

D. Sondaże   ograniczone   do   pewnych   rejonów   geograficznych   –   np.   miast,   obszarów 

przygranicznych itp.

E. Sondaże   przeprowadzane   na   poszczególnych   grupach   zawodowych   czy   kategoriach 

społecznych – np. emeryci, młodzież.

F. Sondaże   obejmujące   znaczące   zbiory  i   zbiorowości   społeczne   –   np.   gospodynie   domowe 

(zakupy żywności lub zapasy zimowe), działkowców, weterani wojenni, pionierzy zasiedlania 
ziemi,   emigranci.   Często  istnieją   trudności   z   wytyczeniem   granic   tych   zbiorowości,   czyli 
utworzeniem operatu losowego, co utrudnia przeprowadzenie badań reprezentatywnych. 

G. Sondaże obejmujące tzw. głowy rodzin (ale wyniki odnoszą się do całych rodzin).
H. Sondaże przeprowadzane w obrębie grup specjalnych – np. żołnierzy, oficerów, aktywistów 

robotniczych,   grup   etnicznych,   grup   wyznaniowych,   politycznych,   petentów   z   urzędów, 
pensjonariuszy, stałych czytelników bibliotecznych. 

I. Sondaże przeprowadzane na osobach wyróżniających się pewnym typem zachowań, aspiracji, 

planów   –  np.   ludzie   sukcesu,   ludzie   dotknięci   wypadkami   losowymi,   absolwenci   uczelni, 
pasażerowie linii lotniczych itp.

ETAPY BADAŃ SONDAŻOWYCH

35

1) Sformułowanie   ogólnych   celów   badań   z   uwzględnieniem   czasu,   miejsca,   terenu   badań, 

kosztów. Etap ten obejmuje  konceptualizację i operacjonalizację. Nie przeprowadza się w 
zasadzie zwiadu badawczego oraz nie zapoznaje wcześniej z badaną populację.

2) Precyzowanie   zadań   –   polega   na   sformułowaniu   problemu   badawczego,   problemów 

szczegółowych, ewentualnie hipotez. 

3) Obejmuje dobór próby i wszystkie rozstrzygnięcia z nim związane. Na ogół próby te mają 

charakter losowy, gdyż mają to być próby reprezentatywne statystycznie. 

4) Budowa   narzędzi   badawczych   –   na   ogół   kwestionariusza   ankiety,   rzadziej   wywiadu. 

Doborowi narzędzia towarzyszy wcześniejszy dobór techniki. Przeprowadza się pilotaż tego 
narzędzia.

5) Przygotowanie planu analiz statystycznych – plan ten obejmuje zestaw czynników głównych 

jak  i  ubocznych   oraz   powiązań  między  czynnikami   głównymi  i  ubocznymi,  a   głównymi.  
Badacz   określa   jakie   rodzaje   zmiennych   i   jakie   powiązania   między   nimi   podlegać   będą 
statystycznemu opracowaniu.

6) Przeprowadzanie   badań   zasadniczych   –   obejmuje   także   przeszkolenie   ankieterów, 

przygotowanie dla nich instrukcji, czasem przygotowanie instrukcji kodowej dla ankieterów.

7) Analiza   danych   –   rzadko   jest   to   analiza   jakościowa.   Jest   to   przede   wszystkim   analiza 

ilościowa, obejmująca niekiedy także analizę treści. Jeśli badacz nie uczynił tego wcześniej 
przygotowuje instrukcję kodową.

8) Zakodowanie   danych   i   utworzenie   baz   danych   –   dokonanie   obliczeń   statystycznych, 

obejmujących prosty opis statystyczny (rozkłady procentowe), jak również złożone analizy 
statystyczne (współczynniki korelacji i inne miary zależności między zmiennymi). 

SONDAŻ POGŁĘBIONY
Służy  na   ogół   celom   poznawczym.   Jest   prowadzony  dla   potrzeb  nauki.   W   ramach   tego  sondażu 
wykorzystuje   się   na   ogół   kilka   technik   badawczych   (na   ogół   dwie   –   ankietę   i   wywiad 
kwestionariuszowy lub ankietę i obserwację). Wprowadzone zostają dodatkowe elementy do etapów 
postępowania badawczego. Pierwsze trzy etapy są identyczne jak poprzednio: 

1. Sformułowanie   ogólnych   celów   badań   z   uwzględnieniem   czasu,   miejsca,   terenu   badań, 

kosztów. Etap ten obejmuje  konceptualizację i operacjonalizację. Nie przeprowadza się w 
zasadzie zwiadu badawczego oraz nie zapoznaje wcześniej z badaną populację.

2. Precyzowanie   zadań   –   polega   na   sformułowaniu   problemu   badawczego,   problemów 

szczegółowych, ewentualnie hipotez. 

3. Obejmuje dobór próby i wszystkie rozstrzygnięcia z nim związane. Na ogół próby te mają 

charakter losowy, gdyż mają to być próby reprezentatywne statystycznie. 

4. Zwiad badawczy – dzięki niemu kontrolowana jest przyjęta droga postępowania badawczego 

(patrz zwiad przy obserwacji).

5. Dotyczy wzajemnego dostosowania do siebie technik badawczych  – decyzji  co uzyskamy 

dzięki ankiecie, a jakie dane w wywiadzie.

6. Polega   na   wypróbowaniu,   czyli   pilotażu   wszystkich   narzędzi   i   ich   wzajemnym   lepszym 

dostosowaniu.

7. Przeprowadzenie badań (jak wcześniej).
8. Kodowanie (analogicznie, jak wyżej).
9. Obejmuje analizę danych. Różnica polega na tym, że pojawia się analiza jakościowa. Analiza 

statystyczna   jest   pogłębiona,   obejmuje   więcej   zależności,   w   większym   stopniu   badacz 
odpowiada na pytanie dlaczego tak jest, a nie tylko jak jest.

ODMIANY SONDAŻY POGŁĘBIONYCH
Badane przez socjologa próby mogą pozostawać w relacji wykluczania, zawierania lub krzyżowania.

a) Wykluczanie   –   z   populacji   jest   losowana   mniejsza   próba   A   (na   członkach   tej   próby 

przeprowadza   się   wywiady   traktujące   dogłębniej   problemy   badawcze   –   np.   wywiady 
obejmują motywy działania osób), a następnie losuje się niezależną próbę B (na osobach z 
niej przeprowadza się ankietę). Żadna z osób należących do populacji nie może być badana 
dwukrotnie. 

36

b) Zawieranie   (inkluzja)   –   różnica:   próba   A   stanowi   fragment   próby   B.   Prowadzimy   na   B 

badania ankietowe, na A wywiad pogłębiony,  lecz włączamy wyniki uzyskane za pomocą 
wywiadu do analizy obejmującej wyniki ankiety. Możliwe są tu dwa rozwiązania:

1. Wywiad obejmuje także pytania ankiety;
2. Robimy  najpierw  ankietę   na   wszystkich   (czyli   na   B),   a   następnie   wywiady  pogłębione   z 

częścią.

c) Krzyżowy – mamy próbę A, która wchodzi w obręb B. Ale mamy wątpliwości, więc z reszty 

populacji losujemy małą próbę C, która rozwiewa wątpliwości, daje jasne wyniki. Polega na 
krzyżowaniu  obu  poprzednich odmian.  Polega  na  tym,   że   postępuje   się   jak  w  przypadku 
sondaży,   w   których   występuje   zawieranie   obu   prób,   a   rozwiewa   zaistniałe   wątpliwości 
dobierając do badań próbę C, jak w schemacie pierwszym (a), na innych jednostkach tej samej 
populacji. 

32. Jakościowe badania w socjologii – metody i techniki badawcze.

Rola badań jakościowych:
=Służą do ustalania wytycznych do badań ilościowych (badania jakościowe wykonywane 
przed badaniem ilościowym).
=Pogłębienie rozumienia i rozwinięcia wyników badań ilościowych (badania jakościowe 
wykonywane po badaniach ilościowych).
= Badania jakościowe ujawniają to, czego nie widać w danych ilościowych
=Umożliwiają badanie ‘obiektów’ w złożonym i szczegółowym kontekście, z 
uwzględnieniem ich specyfiki i niepowtarzalności, pozwalają zbadać różnorodne   aspekty 
(niuanse) zjawisk społecznych;
= Ułatwiają badaczom głębsze zrozumienie świata badanych – „oczami podmiotów 
badanych”,
 =służą poszukiwaniu nowych idei, koncepcji lub hipotez.
 = Badanie procesów społecznych –badanie dynamiki życia społecznego w naturalnym 
środowisku.
Przykłady zastosowania  jakościowych badan terenowych
- Subkultury, style życia
- Społeczności lokalne (wieś, sekta, osiedle)
-Grupy społeczne
-Interakcje w grupie, interakcje między jednostkami (….)
-Więzi społeczne, relacje interpersonalne
-„Światy społeczne” świat kobiet, świat kibiców……
-Różnorodne zdarzenia społeczne: konflikt w zakładzie pracy, proces sądowy, rozwód, 
ślub…… w ‘naturalnym’ środowisku społecznym
 
W

YWIAD

Y

Wywiad swobodny

Wywiad swobodny jest podobny do rozmów codziennych, mających charakter informacyjny 
(nie należy tutaj zapominać o tym, że są rozmowy do niczego nieprzydatne, mające jednak 
ważną   funkcję   potwierdzania   wspólnych   treści   społecznych).   Jedna   osoba   pyta,   druga 
odpowiada.
Wywiad społeczny
Przeprowadzany   w   obrębie   instytucji   pomocy   społecznej   (jest   to   połączenie   obserwacji   i 
wywiadów różnego rodzaju). Jest on przeprowadzany w celu podjęcia decyzji o skutkach 
praktycznych; rodzajem wywiadu społecznego jest tzw. wywiad środowiskowy. 

37

Wywiad antropologiczny
Zbliżony do wywiadu socjologicznego, wymaga kilkakrotnego kontaktu z badanymi. Wywiad 
antropologiczny obejmuje szerokie spektrum poszukiwań; jest on silnie ustrukturalizowany, 
zbliża   się   do   wywiadu   standaryzowanego   lub   swobodnego   ze   standaryzowaną   listą 
informacji.
Wywiad psychologiczny
Najczęściej jest to wywiad kliniczny, do którego respondent sam się zgłasza. Zdobywa się w 
nim  informacje  w  celu   wykorzystania  ich  do  leczenia.   Podejmuje  się  wiele  kontaktów   z 
badanym. Dotyczy: motywacji, osobowości, rozmaitych zaburzeń.
Wywiad socjologiczny
Jest dobrowolny i jawny. Najczęściej jest wywiadem indywidualnym, jest skoncentrowany na 
przeżyciach, opiniach i poglądach respondenta (skupia się na osobistych doświadczeniach). 
Jest on również nazywany wywiadem ekspresyjno – biograficznym, jest krótkotrwały. Ważne 
jest tutaj wzbudzenie motywacji respondenta do udzielania odpowiedzi szczerych, zgodnych z 
prawdą.

Przygotowanie wywiadu swobodnego ustrukturalizowanego

•

Badacz samodzielnie musi przeprowadzić kilka wywiadów

•

Należy dobrać współpracowników, ich szkolenie nie ma charakteru standardowego

•

Badacz   jest  zaangażowany   w badanie  od  początku  do  jego  końca  (badania,   a  nie 
badacza)

T

OK

 

DZIAŁAŃ

:

1) przemyślenie celu wywiadu –  w związku z problematyką  badań i innymi  celami 

koncepcji badawczej:

•

celem wywiadu jest zdobycie informacji;

•

wyodrębnia się te pytania problemowe, które mogą być zrealizowane i opisywane 
z wykorzystaniem materiału z wywiadu swobodnego;

•

można przeprowadzać badania o charakterze eksploracyjnym;

2) wybór rozmówców, określenie czasu i miejsca wywiadu, określenie warunków w 

jakich wywiad powinien być prowadzony

•

wywiad nie powinien być przeprowadzany w obecności osób trzecich;

3)  ustalenie wytycznych do prowadzenia wywiadu:

•

w   wywiadzie   ustrukturalizowanym   te   wytyczne   nazywamy  dyspozycjami,   w 
nieustrukturalizowanym planem wywiadu.

•

dyspozycje to lista informacji, które trzeba zdobyć podczas wywiadu, nie ma ona 
nigdy charakteru zamkniętego, informacje mają charakter szczegółowy. Listy te 
należy   konstruować   tak,   aby   było   jasne   dla   ankietera,   że   sposób   zdobywania 
odpowiedzi nie jest z góry określony.

•

Niekiedy   obok   dyspozycji   pokazuje   się   tzw.  wzory   pytań,   z   którego   jednak 
ankieter nie ma obowiązku korzystać.

 33. Teoria funkcjonalistyczna, pojęcie systemu, jego wymogi i 
aplikacje.

•

korzenie teoretyczne funkcjonalizmu w socjologii 

Spencer
Porównał społeczeństwo do organizmu:
- w społ i org przyrost wielkości oznacza wzrost złożoności i zróżnicowania
- w obydwóch zróżnicowaniu w strukturze towarzyszy zróżnicowanie funkcji 

38

- w org i społ zróżnicowane struktury i funkcje wymagają integracji, zachodzącej przez 
wzajemne zależności
- w społ jak i w org można przerwać życie, a części będą żyć jeszcze przez jakiś czas
Funkcjonalizm wymogów – całości organiczne i ponadorganiczne wykazują pewne 
powszechne wymogi, które muszą zostać spełnione, by zapewnić tym całościom adaptację do 
otoczenia. Te same wymogi istnieją we wszystkich systemach organicznych i 
ponadorganicznych

Durkheim
- społeczeństwo jest rozpatrywane jako całość sama w sobie, która nie może być oddzielona 
od swych elem składowych – społ jako rzeczywistość sui generis (w swoim własnym rodzaju)
- części systemu spełniają podstawowe funkcje, wymogi lub potrzeby całości
- systemy społ mają potrzeby, które muszą być zaspokojone, jeśli ma się uniknąć stanów 
nienormalnych
- nacisk na jedną podstawową potrzebę społ – integrację

Malinowski
Schemat Malinowskiego przeformułowuje dwie istotne idee Spencera:
1) pojęcie poziomów systemu 
2)pojęcie wielości i różnorodności potrzeb systemu na każdym poziomie. 
Dzięki tym dwóm uzupełnieniom Malinowski uczynił analizę funkcjonalną bardziej 
atrakcyjną dla dwudziestowiecznej teorii socjologicznej.
Schemat Malinowskiego przedstawia trzy poziomy systemu: biologiczny, struktury 
społecznej i symboliczny. Na każdym poziomie można wyróżnić podstawowe potrzeby czy 
wymogi przeżycia, których wypełnienie jest warunkiem zdrowia fizycznego, istnienia 
spójności strukturalnej i jedności kulturowej. Ponadto poziomy systemu tworzą hierarchię, u 
podstaw której znajdują się systemy biologiczne, po nich urządzenia struktury społecznej, a 
na najwyższym poziomie - systemy symboliczne. Malinowski kładł nacisk na to, że sposób 
zaspokajania potrzeb na jednym poziomie systemu wyznacza sposoby wypełniania wymogów 
na następnych poziomach w hierarchii. W gruncie rzeczy uważał, że każdy poziom systemu 
cechuje się własnymi, odrębnymi wymogami i procesami zaspokajającymi te potrzeby. 
Wymogi (potrzeby) poziomów systemu:
Poziom kulturowy (symboliczny) systemu: 
1. wymogi systemu symboli dostarczających informacji niezbędnej do przystosowania się do 
środowiska, 
2. wymogi systemu symboli dostarczających poczucia kontroli nad ludzkim losem i 
zdarzeniami przypadkowymi, 
3. wymogi systemu symboli dostarczających członkom społeczeństwa poczucia wspólnego 
rytmu w życiu i codziennych czynnościach
Poziom struktury (instrumentalny) systemu:
1)

wymóg produkcji i dystrybucji dóbr konsumpcyjnych

2)

wymóg społecznej kontroli i regulacji zachowań

3)

wymóg kształcenia ludzi w kwestiach tradycji i umiejętności, 

4)

wymogi organizacji i egzekwowania stosunków władzy

•

T. Parsons 

koncepcja systemu społecznego
system społ – konstrukt teoretyczny, układ interakcji, które opierają się na określonych 
wzorach i rolach społ; teoria koncentrująca się głównie na strukturze społecznej jako na 

39

systemie oraz na wyjaśnianiu funkcji poszczególnych elementów społecznych w utrzymaniu 
całego globalnego ładu w stanie równowagi i zapewnieniu mu ciągłości. To teoria czynników 
i elementów rzeczywistości społecznych stanowiący podstawę wszelkich działań i czynów 
jednostek lub zbiorowości w znacznej mierze uwikłanych w społeczne środowisko. Widzi 
społeczeństwo jako system, zbiór strukturalnie powiązanych i współzależnych części 
funkcjonujących harmonijnie w celu utrzymania stabilizacji. W jego opinii owymi 
elementami strukturalnymi są podstawowe instytucje społeczne istniejące we wszystkich 
społeczeństwach. Z tej perspektywy wszystkie społeczeństwa mają podobne problemy. Każde 
musi zapewnić sobie bezpieczeństwo i określić w jaki sposób rozdzieli i wykorzysta władzę, 
ta funkcja jest jądrem polityki instytucji politycznej.

działania społeczne
Parsons uznał, że działanie społeczne z definicji celowe, ma subiektywne znaczenie i 
motywację. Nie można go utożsamiać z zachowaniem, jest bowiem interakcją społeczną, 
której przebieg wyznaczają nie tylko nastawienia jednostki lecz także oczekiwania innych i 
społeczny system normatywny.

Na działanie woluntarystyczne składają się następujące elementy podstawowe:

1.

podmiot jest rozumiany jako indywidualna osoba

2.

podmioty są traktowane jako osoby dążące do celu

3.

podmioty dysponują alternatywnymi środkami do osiągnięcia celów

4.

podmioty stoją wobec rozmaitości warunków sytuacyjnych, takich jak własna 

konstrukcja biologiczna i genetyczna, jak też i różnorodne naciski środowiskowe, które 
wpływają na wybór celów i środków
5.

podmioty powodowane są wartościami, normami i innymi ideałami w tym sensie, że 

idee te wpływają na to, co traktowane jest jako cel, oraz na to, jakie środki zostaną wybrane 
do jego osiągnięcia
6.

działanie jest dziełem podmiotów podejmujących subiektywne decyzje dotyczące 

środków prowadzących do osiągnięcia celów. Wszystkie te decyzje podlegają ograniczającym 
naciskom za strony idei oraz warunkom sytuacyjnym.

imperatywizm funkcjonalny
Na imperatywizm funkcjonalny składają się 4 rodzaje problemów: w skrócie AGIL
1)

adaptacja (Adaptation) – związana z problemem zapewnienia ze strony środowiska 

wystarczających środków ułatwiających systemowi funkcjonowanie
2)

osiąganie celów (Goal attainment) – odnosi się do ustalania priorytetowych celów 

systemu oraz mobilizowania środków, jakimi dysponuje system dla ich osiągania
3)

integracja (Integration) – oznacza problem koordynacji i utrzymywania właściwych 

wzajemnych stosunków pomiędzy elementami systemu
4)

kultywowanie wzorów (Latent pattern maintenance) – obejmuje dwa zagadnienia: 

utrzymanie wzorów oraz kontrolowanie napięć wewnętrznych. 

Parsons uważał, że system społeczny musi realizować  te cztery podstawowe funkcje.

kontrola i zmiana społeczna

40

Każdy system działania jest podsystemem szerszego, całościowego systemu działania. 
Parsons badał wzajemne relacje pomiędzy AGIL. To, co pojawiło się w wyniku jego analizy, 
jest hierarchia kontroli. Każdy system znajdujący się w tej hierarchii dostarcza „warunków 
energetycznych”, niezbędnych do działania. Oznacza to, że organizm dostarcza energii 
niezbędnej systemowi osobowości, system osobowości dostarcza warunków energetycznych 
systemowi społecznemu, a ten dostarcza warunki energetyczne systemowi kulturowemu. 
Systemy w sposób zwrotny wymieniają między sobą informacje i energie.  

Kultywowanie wzorów

system kulturowy

kontrola

stosunki 

między systemami
Integracja

system społ

informacyjna

Osiąganie celów

system osobowości

Adaptacja

system organizmu

warunki energetyczne

Zmiana społeczna
Jednym ze źródeł zmiany są nadwyżki albo w sferze informacji, albo energii, do których 
dochodzi w trackie wymiany między systemami działania. Nadwyżki z kolei wpływają na 
zmianę informacyjnych lub energetycznych rezultatów wymiany pomiędzy systemami. Innym 
źródłem zmiany jest niedostateczny dopływ energii lub informacji, powodując zew i wew 
działania przystosowawcze w obrębie struktury systemów działania. Zmiana ewolucyjna – 
procesy ewolucji zawierają następujące elementy:
- rosnące zróżnicowanie elementów systemu i wytwarzanie wzorów wzajemnej zależności 
funkcjonalnej
- utrwalenie się nowych zasad ulęgających stałemu zróżnicowaniu
- wzrastająca zdolność do przetrwania w środowisku zróżnicowanego systemu
Ewolucja prowadzi do: coraz silniejszego wyodrębniania się systemów osobowości, społ, 
kulturowego i organizmu, wzrastającego zróżnicowania w obrębie każdego z tych systemów i 
wzrostu zdolności przetrwania w środowisku systemu. 

 34. Teoria interakcjonistyczna, dramaturgiczny interakcjonizm 
E.Goffmana.

Ad 1. Dramaturgiczny interakcjonizm E. Goffmana: 
Erving   Goffman   zaliczany   jest   do   przedstawicieli  

interakcjonizmu   symbolicznego

.   Był 

zwolennikiem  

badań jakościowych

, stosował przede  wszystkim  

obserwację

. Głównym  tematem 

zainteresowań   Goffmana   był  porządek   interakcyjny,  czyli   siatka   jawnych   i   ukrytych   reguł 
kierujących  

interakcjami

  ludzi   w   obrębie   "spotkań",   "zgromadzeń",   "sytuacji"   i   "okazji 

społecznych".   Porządek   ten   można   zrekonstruować   przy   pomocy   różnych   modeli,   np.   modelu 
dramaturgicznego.
Model ten jest nawiązanie do Szekspira, -społeczeństwo przez kulturę wyznacza scenariusz, -grając 
rolę wchodzimy w interakcję z innymi aktorami, -nie gramy samodzielnie, inni aktorzy wpływają 
na nas, -publiczność weryfikuje naszą rolę.
Problem który stara sie rozwijać Goffman, aktorzy to my, scena to kontekst sytuacyjne w 
których gramy, widownia to społeczeństwo, które monitoruje weryfikuje nasze zachowania, 

41

jeśli gramy to według jakiegoś scenariusza. Scenariusz na podobieństwo w życiu społecznym 
tworzą  pewne normy które musimy przestrzegać i które pozwalają nam uczestniczyć w tej 
grze. Aktorzy dysponują scena ale tez kulisami, jak współgrać z innymi aktorami tak aby 
zadowolić widownie jak spotykam sie z innymi za kulisami. Ustalam swój sposób grania roli 
tak aby widownia była zemnie zadowolona. Scena i kulisy są ze sobą bardzo tutaj związane. 
Grając   musimy   zachować   pewna   dyscyplinę   dramaturgiczna,   musze   zachowań   określony 
dystans emocjonalny tak abym nie dal sie ponieść roli, aby zarówno aktorzy jak i widownia 
uznali ze gram zgodnie ze standardem. 

-Czynniki obowiązujące w trakcie gry:
1)dyscyplina   dramaturgiczna-  dystans   emocjonalny,   do   własnych   zachowań,   panowanie 
nad sobą, 

2)dramaturgiczna   rozwaga-  odpowiednia   inscenizacja   widowiska,   trzeba   tak   się 
zaprezentować   by   wzbudzić   sympatię,   unikanie   kłopotliwych   sytuacji.   ,   wykorzystać 
wszystkie środki tak aby wywołać u widowni zakładaną przez nas reakcje widownia jest 
społeczeństwem, to tu Bedzie oceniona zarówno nasza gra jak i jej zgodność z systemem 
normatywnym. Jeśli scenariusz pisany przez społ. to widownia ma wpływ poprzez kontrole. 

-Dramaturgia: odnosi się do tego że jednostki są aktorami wystawiającymi przed sobą nawzajem 
przedstawienie, często cyniczne i fałszywe, manipulując przy tym scenopisem, sceną, dekoracjami, 
rolą   dla   swych   własnych   celów.   –w   jego   pracach   widoczne   jest   zainteresowanie   scenopisem 
kulturowym,  kładzie  nacisk na to, jak jednostki opracowują wrażenia,  grają role, interesuje go 
scena, przestrzeń, przedstawia pogląd, iż jaźń jest sytuacyjna, determinowana  przez scenariusz, 
publiczność.
-teatr życia codziennego:
 1)tworzenie FASADY: otoczenie fizyczne i posługiwanie się jego rozmieszczeniem w przestrzeni, 
wiąże   się   z   elementami   wyposażenia   ekspresyjnego,   powierzchownością   lub   znakami,   które 
powiedzą innym o statusie jed., oraz ze sposobem bycia lub znakami które poinformują o roli jed., 
dostarcza wrażeń.  
2) DRAMATYZACJA-im więcej dana syt. przysparza w związku z prezentacją fasady tym więcej 
starań wkładają w jej dramatyzacje aktorzy.   
3)IDEALZIACJA: sposób prezentowania się, unaocznienie innym, że my reprezentujemy ważne 
wartości, pozycje, ukrywamy potknięcia. 
4)KONTROLA EKSPRESJI-dbamy o określona def. sytuacji przez publiczność, musi być zgodna 
z naszym interesem, zgodność projektu gry z rzeczywistością na scenie.  
5)FAŁSZYWA   PREZENTACJA-tak   manipulujemy   znakami,że   celowo   mistyfikujemy   nasze 
działania, nie chcemy dać się złapać na kłamstwie, fałszujemy fakty.
 6) MISTYFIKACJA-lub utrzymanie dystansu w stosunku do innych jako sposób na utrzymanie 
ich w lęku i nakłonienie do przyjęcia def. sytuacji. 
7)PRAWDZIWOŚĆ-   jed.   starają   się   ją   osiągnąć   unikając   ujawniania   środków   jakimi   zostały 
przedstawienia osiągnięte.

-podszywanie się pod kogoś innego- unikanie pewnych faktów, mówienie faktów neutralnych, gra 
w relacji do rzeczywistości- chcemy wykazać się szczęściem w grze, inni muszą uznać, że jesteśmy 
godni zaufania, by z nami grali. 
Strefa zewnętrzna-zachowanie na scenia wyraża uprzejmość, podtrzymuje formy, a zachowanie za 
kulisami ma charakter bardziej nieformalny.

42

Ad. 2 Teoria interakcjonistyczna
1)geneza teorii interakcjonistycznej:  
SIMMEL-  uspołecznienie to zdolność uczestnictwa  w społ. dzięki interakcji, -podmiot 
funkcjonujący jako aktywny w kreowaniu interakcji.  
WEBER- koncepcja działań społ. występuje kiedy mamy do czynienia ze wzajemnym 
oddziaływaniem podmiotu na siebie, -przypisujemy określone znaczenie związane ze świadomością 
interakcji, znaczenie ma związek z kulturą, -działania społ. z akcentem etyczno-protestanckim to 
powód powstania systemu kapitalistycznego,   
DURKHEIM- fakt społ.  W. James- problem postaw jedn. wobec obiektów, -symboliczne 
naznaczenie obiektów, -reakcje nasze wobec sienie, my przypisujemy sobie określone atrybuty, 
reagujemy np. przez ich zmianę.                
J. DEWEY- nasz umysł jest procesem, jest czymś dynamicznym, rozwijającym się, -koncepcja 
swojej osoby -JAŹNI-moje Ja to co sądzę o sobie, obraz siebie.
)koncepcja umysłu i jaźni u  Meada  3)przyjęcie roli, testowanie zachowań partnera, 
koncepcja uogólnionego innego: 
Przestrzenie koncepcji:
 1) pragmatyzm- efektywność podejmowanych interakcji, 2) darwinizm- adaptacja do kontekstu 
interakcjonizmu przetrwania, 3) wzmocnienie rządzi i kieruje działaniem.
JAŹŃ-umysłu posiada atrybuty dzięki którym jedn. tworzą interakcje:
1)stosowanie symboli do naznaczania obiektów, 
2)kalkulowanie przez jednostkę co do alternatywnych sposobów działania na obiekty, 
3)wybór odpowiedniego działania 
4)umysł ma zdolność do dokonywania próby generalnej: podejmując działanie dokonujemy w 
umyśle interpretacji naszych potencjalnych partnerów jesteśmy zdolni do tzw. przyjęcia roli, 
możemy znaleźć się po stronie partnera 
5)daje możliwość testowania relacji naszego partnera na nas 
6)możliwość tworzenia, emitowania i odbioru gestów, jako składnika interakcji.

- Mead podkreśla, że tak jak ludzie mogą symbolicznie oznaczać inne jed. w otoczeniu tak też mogą 
symbolicznie przedstawiać samych siebie jako obiekt, zdolność do wytworzenia wizji siebie jako 
obiektu oceny zależna jest od procesów umysłu. 
KONCEPCJA SAMEGO SIEBIE- mniej lub bardziej stała, krótkotrwałe wyobrażenia o samym 
sobie tworzone w każdej sytuacji interakcji dzięki określonym innym jednostkom.  – 
KONCEPCJA JAŹNI- moja samoocena, koncepcja samego siebie. 
Fazy kształtowania się jaźni: 1) zabawa-początkowe stadium przyjmowania roli, w trakcie którego 
można wyprowadzić wyobrażenia o samym sobie, przyjęcie perspektywy ograniczonej liczby osób. 
2) gra- zdolność jed. do wyprowadzenia wielości wyobrażeń o samym sobie z reakcji grupy, 
dojrzały organizm staje się zdolny do przyjęcia roli wielu innych osobników. 
3) uogólniony inny- jed. w tym stadium są zdolne do wyobrażenia sobie całościowej perspektywy 
społeczności lub też ogólnych wierzeń, wartości, norm, akceptują wspólnotę postaw w tym społ.
-UMYSŁ- jego cechą jest zdolność do stosowania symboli w celu oznaczenia obiektów w 
środowisku, do analizowania alternatywnych linii działań skierowanych na te obiekty oraz do 
powstrzymywania niewłaściwych linii działania i wyboru odpowiedniego kierunku działania- jest to 
PRÓBA GENERALNA W WYOBRAŹNI,

-Gesty konwencjonalne-oznaczają wszystkim członkom interakcji te same przedmioty i 
dostarczają podobnych wskazówek, wpływają na wzrost efektywności interakcji. Odczytując te 
gesty jednostki potrafią szczegółowo analizować w wyobraźni alternatywne kierunki działania które 
ułatwią dostosowanie się do innych, umieją więc wyobrazić sobie siebie na miejscu kogoś innego 
lub w sytuacji przyjmowania roli kogoś innego.

43

- gdy organizm uzyskuje zdolność rozumienia gestów konwencjonalnych, zastosowania tych 
gestów w celu przyjmowania roli innych oraz podejmowania w wyobraźnie prób generalnych 
alternatywnych działań to organizm taki ma umysł.
-PRZYJMOWANIE ROLI innego-ludzie komunikują się i wchodzą w interakcje przez 
odczytywanie i interpretowanie gestów innych osób tj. symbole, które emitują. Uzyskują zdolność 
do wzajemnego odczytywania się , do antycypowania wzajemnych reakcji i wzajemnego 
przystosowania się. Interakcja nie mogłaby zajść bez zdolności ludzi do odczytywania gestów i do 
ich wykorzystywania jako wskazówki umożliwiającej wejście w położenie innych.
społ. w teorii interakcjonistycznej:
-SYMBOL- efekt i akt myślenia abstrakcyjnego, gesty, musi posiadać podtekst, komunikacja 
niewerbalna
1. umysł 2. Akt interakcji 3. Symbole i ich wymiana 4.utrwalanie wzorów interakcji symbolicznej
-Blumer: -tworzenie symboli oddala człowieka od świata zew., świata walki o byt, -kreowanie 
świata zew., -w komunikacji symbolicznej następuje utrwalanie gestów, słów, ustala się określony 
kod umożliwiający porozumiewanie się, -istota komunikacji symbolicznej jest przyjmowanie roli, 
odwołanie się do uogólnionego innego, -wzajemne odczytywanie i interpretacja reakcji partnera, 
-sami jesteśmy zdolni do wysyłania gestów.
-zastosowanie interakcjonizmu symbolicznego: 1)należy uwzględnić konteksty sytuacyjne, wielość 
zdarzeń, które towarzyszą partnerom w interakcji, 2)pojęcia uczulające- pojęcia wyrywają 
pojedyncze fakty z założonego kontekstu interakcji, więc trzeba stworzyć pojęci uczulające dzięki 
którym można tworzyć klasy zjawisk.

-UOGÓLNIONY INNY- to wg Meada synonim społeczeństwa, SPOŁ. to zorganizowane 
interakcje pomiędzy jednostkami, zachodzące wg określonych wzorów, taka organizacja 
uzależniona jest od wzorów, jest także uzależnione od jaźni, szczególnie od procesu postrzegania i 
oceniania siebie z perspektywy uogólnionego innego. Stanowi zorganizowaną działalność 
regulowaną przez uogólnionego innego, w której jed. przystosowują się wzajemnie do siebie i 
współpracują co możliwe jest dzięki zdolności umysłu i  jaźni.
-społ. lub względnie trwałe wzory interakcji są możliwe jedynie dzięki zdolności ludzi do 
definiowania sytuacji i do postrzegania siebie jako obiektów. Społ. zatem tworzy się, utrzymuje i 
zmienia dzięki zdolnościom ludzi do myslenia i definiowania, autorefleksji i samooceny.
-KOMUNIKACJA SYMBOLICZNA- ludzie używają symboli w celu wzajemnego 
komunikowania się, skuteczność osiągana jest dzięki zdolności ludzi do uzgodnienia sensu gestów 
słownych i ciała, komunikacja ta stosuje też gesty mimiczne, tonacje głosu, inne gesty symboliczne, 
które mają dla wszystkich wspólne znaczenie.

 35. Teorie wymiany.

1) Powstanie teorii wymiany :

Teoria wymiany w ekonomii klasycznej.
Zaczęło się od klasyków wczesnej ekonomii. Traktują oni ludzi jako jednostki racjonalne 
poszukujące maksymalizacji swych użyteczności materialnych lub pożytku z transakcji czy 
wymiany z innymi ludźmi na wolnokonkurencyjnym rynku. Jako racjonalne jednostki na 
podstawie swych rozważań mogą wybrać najwłaściwszy kierunek działania, który 
zmaksymalizuje ich korzyści. Do rozważań racjonalnych dochodzi poprzez kalkulację 
kosztów. Gdy powstała socjologia zaczęły się zapożyczenie i reakcje krytyczne wobec takiej 
koncepcji człowieka. Te skrajne utylitarystyczne założenie zostały przyjęte przez 
socjologów w taki sposób:

44

-choć ludzie nie dążą do maks korzyści , to zawsze chcą uzyskać pewne korzyści w swych 
transakcjach
-choć nie są bezbłędnie racjonalni, dokonują kalkulacji kosztów i zysków
-działający nie wiedzą wszystkiego o innych dostępnych opcjach, jednak znają niektóre z nich 
i na tej podstawie mogą oszacować koszty i zyski
-chociaż zawsze istnieją naciski na ludzką działalność, ludzie współzawodniczą ze sobą w 
dążeniu do uzyskania korzyści
-ludzie zawsze dążą do osiągnięcia zysku z transakcji, ale są ograniczeni przez zasoby, 
którymi dysponują rozpoczynając stosunek wymiany
-transakcje ekonomiczne są tylko szczególnym przypadkiem bardziej ogólnych stosunków 
wymiany 
-poza celami materialnymi jednostki wymieniają także inne niematerialne dobra(uczucia, 
usługi,symbole)

2) Teoria wymiany korzysta z orientacji:

1.indywidualizmu – podmiotowość jednostki ludzkiej (aktor społeczny), zachowania aktorów społ 
przekładają się na tworzenie różnych poziomów życia społ
2.redukcjonizmu – traktowanie jednostki jako potencjału wszelkich ponad zjawiskowych działań 
społ
3.behawioryzmu – przedmiotem poznania są ludzie zachowania 
4.klasycznej ekonomii – jednostka działa motywowana własnymi interesami, jednostki szukają 
korzyści, przestrzenią interakcji jest rynek, „niewidzialna ręka rynku” – prawa rynkowe [popyt, 
podaż] decydują o zachowaniu jednostek na rynku
3) Podstawowe założenia
1. aktorzy społ działają racjonalnie – posiadają określoną wiedzę i stosują ją do realizacji zadań i 
celów; wiedza i kompetencja to atrybut rozumu, a emocje mogą zaburzyć racjonalność działań
2. jednostki podejmując interakcję starają się zmaksymalizować nagrodę i zminimalizować karę 
jako efekt interakcji; nagroda motywuje do działania
3. w trakcie interakcji następuje wymiana, przepływ zasobów (pieniądze, wiedza, towary), którymi 
dysponują partnerzy interakcji; są zasoby mniej lub bardziej atrakcyjne; atrakcyjność ustala się za 
pomocą popytu i podaży
4. interakcje miedzy jednostkami mają charakter transakcji wymiennych
5. podejmując interakcję partnerzy dokonują racjonalnej kalkulacji, która bierze pod uwagę koszty 
transakcji i wartość zakładanych rezultatów
6. partnerzy interakcji dążą do uzyskania dodatniego bilansu jako wyniku interakcji 

4)Teoria wymiany w antropologii( Frazer)

Dla Frazera zinstytucjonalizowane wzory określające daną kulturę, są odzwierciedleniem 
motywów ekonomicznych ludzi, którzy wymieniając towary, dążą do zaspokojenia swych 
podstawowych potrzeb ekonomicznych. Większość nowoczesnych teorii wymiany oparła się 
na podobnej koncepcji organizacji społ:
-procesy wymiany są rezultatem motywów skłaniających ludzi do zaspokojenia swych 
potrzeb
-poprzez płacenie, wymiana prowadzi do zinstytucjonalizowania się interakcji lub do 
powstania wzorów interakcji
-takie zinstytucjonalizowane układy interakcji ograniczają typy struktur społ. Które mogłyby 
się następnie pojawić w systemie społ.
-procesy wymiany różnicują grupy w kategoriach ich dostępu do wartościowych dóbr, 
prowadząc do zróżnicowania pod względem władzy, prestiżu i przywilejów.

45

Systemy wymiany umożliwiają tym, którzy posiadają dużo towarów, wyzyskiwanie tych, 
którzy ich nie mają, zezwalając tym pierwszym na osiągnięcie przywilejów i władzy nad tymi 
ostatnimi.

5) Wymiana niematerialna- Malinowski

Zaobserwował on system wymiany nazywany kula- zamknięty układ stosunków wymiany 
pomiędzy jednostkami. Interpretując to doszedł do odróżnienia wymian materialnych lub 
ekonomicznych od niematerialnych lub symbolicznych. Kula była wymianą symboliczną(na 
jakiś tam wyspach wymieniano między sobą naramienniki i naszyjniki ,transakcja się nie 
kończy, związek pomiędzy 2 partnerami jest stały, na całe życie) W takiej wymianie nie dąży 
się do zwiększenia kosztów, motywy były raczej psychospołeczne. Malinowski uważa zatem 
trwały wzór społ. Jakim jest kula za czynnik mający pozytywne konsekwencje funkcjonalne 
dla zaspokojenia indywidualnych potrzeb psychologicznych i potrzeb integracji i solidarności 
w społ.
-Malinowski dowiódł, że jednostka nie zawsze dąży do maksymalizacji kosztów, jedynie do 
zaspokojenia swoich najprostszych potrzeb, ale działa zgodnie z zasadą stosowania 
najmniejszego wysiłku.
-Psychologiczne a nie ekonomiczne potrzeby są siłą, która zapoczątkowała i utrwala stosunki 
wymiany
-symboliczne procesy wymiany to podstawowe procesy społ, które są podstawą zarówno 
zróżnicowania warstw społ. Jak i integracji społ.
Malinowski podkreślił zatem ważność procesów psychologicznych oraz istotność 
emergentnych, kulturowych i strukturalnych sił działających na stosunki wymiany.

6) Powstanie strukturalnej teorii wymiany- Mauss
Dokonał reinterpretacji analizy kula. Sformułował szeroki zarys koncepcji wymiany 
„kolektywistycznej” lub strukturalnej. Siłą zmuszającą do odwzajemnienia podarunku było 
społeczeństwo lub grupa. Transakcje wymiany pomiędzy jednostkami przeprowadzone są w 
zgodzie z regułami grupy. Indywidualne potrzeby bądź interes własny jest zastąpiony przez 
koncepcję jednostek jako reprezentantów grup społ., stosunki wymiany tworzą moralność 
grupową. Transakcje wymiany są czynnikiem wywołującym  i wzmacniającym normatywną 
strukturę społ.

7)Strukturalizm- Levi-Strauss
Rozwinął strukturalną koncepcje wymiany. Liczy się sama wymiana, nie zaś wymieniane 
rzeczy. Wymianę rozpatruje on w kategoriach jej funkcji integrowania szerszej struktury społ. 
Odrzuca psychologiczną interpretację procesów wymiany, uważa iż ludzi wartościami i 
regułami, które określają gdzie kiedy i jak przeprowadzać transakcję. Wymiana jest czymś 
więcej niż tylko rezultatem potrzeb psychologicznych, gdyż stosunki wymiany są odbiciem 
wzorów organizacji społ. Która istnieje jako całość w stosunku do psychologicznych 
dyspozycji jednostek. 

Podstawowe zasady wymiany:
1.wszystkie stosunki wymiany pociągają za sobą koszty, lecz są one przypisane do 
społeczeństwa –do jego reguł, obyczajów, praw i wartości.
2.Dystrybucja wartościowych i rzadkich dóbr(zarówno materialnych jak i 
niematerialnych)regulowana jest przez normy i wartości. Dopóki dobra będą liczne i łatwo 
dostępne- będą miały niską wartość, gdy staną się rzadkie i pożądane ich podział zostanie 
poddany regulacjom.

46

3.Wszystkie stosunki wymiany reguluje norma wzajemności, istnieją jednak różne wzory 
wzajemności określane przez nory i wartości. Wzajemność może być zarówno obopólna jak i 
jednostronna, może być bezpośrednia jak i pośrednia(przez osoby trzecie). 

Dwa pojęcia mające silny wpływ na dzisiejszą teorię socjologiczną:
1. Kluczowymi zmiennymi w analizie stosunków wymiany są raczej formy struktury społ. 
Niż indywidualne motywy.
2.Stosunki wymiany Ne ograniczają się tylko do bezpośredniej interakcji lecz rozciągają się 
na złożone układy wymiany pośredniej.

8) Tradycja socjologiczna a teoria wymiany
Terminologia teorii wymiany wywodzi się wprost z utylitaryzmu i behawioryzmu a 
antropolodzy uzupełnili ją o dynamikę kulturową i społeczną. Co do wpływu socjologów 
ciężko to określić, znaczna część teorii socjo sprzeciwiała się utylitaryzmowi i skrajnemu 
behawioryzmowi , po0 drugie większość wcześniej rozwijanych wątków(simmel) nie była 
tłumaczona na angielski, po trzecie zagadnienie budzące największe zainteresowanie – 
zróżnicowanie władzy i konflikt w wymianach- było podejmowane raczej w kategoriach 
teorii konfliktu niż wymiany. Zaczęło się to jednak ze sobą zbiegać.

9) Teoria wymiany a konflikt- Marks

Najnowsze teorie wymiany zajmują się sytuacją kiedy aktorzy przystępujący do wymiany 
mają nierówny poziom zasobów. Osoby posiadające więcej zasobów mają władzę nad tymi, 
którzy ich nie posiadają. Jest to podobna sytuacja do tej z konfliktu według 
Marksa( kapitaliści mają władzę dzięki, której kontrolują dystrybucję nagród materialnych, 
robotnicy mają tylko swój pracę, jest jej jednak na tyle dużo, że nie jest ona dobrem 
wartościowym i rzadkim). 
Dialektyczna teoria konfliktu stanowi odmianę teorii wymiany:
1)osoby potrzebujące rzadkich i cenionych dóbr, nie mające za to równie cennych w zamian, 
będą zależne od tych, którzy władają tymi dobrami
2)Osoby władające cennymi dobrami mają władzę nad tymi, którzy ich nie posiadają.
3)osoby posiadające władzę będą dążyć do powiększania swoich korzyści i uzyskania więcej 
zasobów od osób zależnych od siebie w zamian za niższy(lub ten sam)  poziom zasobów, 
który kontrolują.
4)Sytuacja powyżej stwarza osobom wyzyskiwanym warunki do a) zorganizowania się by 
zwiększyć wartość własnych zasobów, b) zorganizowania się tak by móc wywrzeć przymus 
na osobach, od których są zależne.
Dialektyczna teoria konfliktu jest więc serią twierdzeń na temat dynamiki wymiany w 
systemach, w których zasoby nie są rozdzielone równo.

10. Simmel

Napisał „Filozofie pieniądze”, gdzie porusza problem wpływu pieniądza na stosunki społ i 
strukturę społ. Jego zdaniem z wymianą społ wiążą się następujące elementy:
1)Pragnienie cennego przedmiotu, którego jednostka nie posiada
2)Posiadanie cennego przedmiotu przez możliwego do ustalenia innego człowieka
3)zaoferowanie innego cennego przedmiotu, by zabezpieczyć pożądany przedmiot przed 
innymi
4)zaakceptowanie tej propozycji przez posiadacza cennego przedmiotu

47

Kluczową ideą „Filozofii pieniądza” jest teza, że wykorzystywanie różnych kryteriów oceny 
wartości ma niezwykle istotny wpływ na formę stosunków społ. W miarę jak pieniądz 
wypierał inne sposoby określania wartości stosunki społ. Uległy zasadniczej zmianie. Zostały 
one przekształcone zgodnie z kilkoma podstawowymi  zasadami wymiany społ.

1)zasada atrakcyjności-im atrakcyjniejsze dla aktorów są ich zasoby ty bardziej 
prawdopodobne że dojdzie między nimi do transakcji
2)zasada wartości- Im silniejsza jest potrzeba aktora by mieć coś, i im to jest rzadsze na 
rynku, tym większa będzie tego wartość dla aktora
3)zasada władzy- im większą wartość dla aktora ma posiadany przez kogoś przedmiot, ty 
większą władzę ma nad nim ten ktoś. Im bardziej płynne są zasoby aktora tym większa będzie 
władza tego aktora w wymianach.
4)zasada napięcia- im bardziej aktor manipuluje sytuacją i udaję że produkt ma większą 
wartość niż faktycznie tym większy poziom napięcia i możliwość konfliktu.

11) PODEJŚCIE BEHAWIORYSTYCZNE- HOMANS

Podejście podstawowe
Homans w pracy napisanej razem ze Schneiderem zarysował następujące tezy:
1)Sceptyczny pogląd na jakąkolwiek formę teorii funkcjonalnej
2)Położenie nacisków na zasady psychologiczne jako aksjomaty teorii społ.
3)koncentracja na pojęciach teorii wymiany
Odrzucił praktycznie wszystko co było podstawą teorii Levi-Straussa. Homans i Schneider 
argumentowali, że teoria wymiany powinna najpierw kłaść nacisk na bezpośrednią interakcję 
twarzą w twarz, że musi skupić się na ograniczonych, bezpośrednich wymianach pomiędzy 
jednostkami i uznać, że struktury społeczne są tworzone i podtrzymywane przez zachowanie 
jednostek. Homans wskrzesił utylitarystyczne  zainteresowania interesem własnym jednostki 
w szatach pojęciowych behawioryzmu psychologicznego. Homans zwrócił uwagę na 
Skinnera –behawioryzm Skinnera utrzymuje, ze jeśli zwierzę odczuwa określoną potrzebę, 
będzie wykonywać działania które w przeszłości tę potrzebę zaspokoiły itp.[ To jest to samo o 
czym pisałam a propos behawioryzmu psychologicznego Thorndike(te zasady), Skinner ma 
podobne założenia a co do zachowań zwierząt więc już nie będę tego powtarzać]. Homans 
utrzymywał, że można zastosować zasady psychologii do wyjaśniania zachowania ludzkiego 
zarówno w prostych jak i złożonych układach grupowych.  Ludzie nieustannie wymieniają 
nagrody i kary . prowadzi to Homansa do włączenia w zmienionej formie pierwszej zasady 
elementarnej ekonomii. Ta forma brzmi: 
1)ludzie nie zawsze próbują maksymalizować korzyści, poszukują jedynie pewnych korzyści 
w stosunku wymiany
2)ludzie w życiu codziennym nie zawsze dokonują racjonalnych i dalekosiężnych kalkulacji
3) Wymieniane przedmioty to nie tylko pieniądze, to również takie dobra jak uznanie, 
szacunek, miłość, uczucie i inne mniej materialne wartości.
4) Rynek nie jest jakimś wydzielonym obszarem w wymianie bowiem wszystkie interakcje 
prowadzą do wymiany nagród i kar i do wyciągnięcia korzyści.

12) Podstawowe zasady wymiany
Twierdzenia o wymianie Homansa oparte częściowo na zasadach sformułowanych przez 
Skinnera
Twierdzenie o sukcesie- jeśli nasze działanie jest nagradzane to większe 
prawdopodobieństwo, że będziemy je wykonywać w przyszłości

48

Twierdzenie o bodźcu- Jeśli w przeszłości wystąpienie jakiegoś bodźca spowodowało  
otrzymanie nagrody to jeśli wystąpi jakiś podobny aktualnie, bardzo prawdopodobne jest, że 
podejmiemy działanie
Twierdzenie o wartości-Im większą wartość dla jednostki ma rezultat jej działania ty większe 
prawdopodobieństwo, że będzie podejmować to działanie.
Twierdzenia o deprywacji- nasyceniu- im częściej jednostka otrzymywała daną nagrodę tym 
mniej wartościowa staje się dla niej każda następna nagroda podobnego typu.
Twierdzenie o agresji-uznaniu- 
a)Jeśli działanie jednostki nie przyniesie oczekiwanej nagrody lub przyniesie nieoczekiwaną 
karę, zareaguje ona gniewem, może zachować się agresywnie, skutki takiego działania staną 
się dla niej cenniejsze.
b)jeśli działanie jednostki przyniesie nieoczekiwaną nagrodę, lub większą niż oczekiwała, lub 
też nie przyniesie spodziewanej kary, jednostka zareaguje zadowoleniem.
Twierdzenie o racjonalności- jednostka z dwóch alternatywnych działań wybierze te, które 
daje jej największe prawdopodobieństwo osiągnięcia większej korzyści.

Wykorzystanie podstawowych zasad wymiany do konstruowania wyjaśnienia
Homans próbował wyjaśnić tak zwane „Prawo Goldena” mówiące o tym, że industrializacja i 
poziom wykształcenia ludności są dość ściśle skorelowane. Prawo to jest zatem wyjaśniane w 
następujący sposób:
1)Istnieje tym większe prawdopodobieństwo, że ludzie będą wykonywać dane działanie im 
większą nagrodę mogą otrzymać
2)częściej będą wykonywać dane działanie jeżeli zauważą, że przynosi ono nagrodę
3)W społ. Przemysłowych większy procent ludzi jest gotowych nagradzać działania 
wymagające czytanie i pisania
4)W społ. Przemysłowych ludzie będą postrzegać umiejętność pisania i czytania jako 
możliwość uzyskania nagrody
5)Wyższy procent ludzi będzie próbował posiąść te umiejętności
6)Zdobywanie wykształcenia wymaga pieniędzy, pośrednio lub bezpośrednio
7)w społ. Przemysłowy jest wyższy procent ludności zamożnej
8)Zatem wyższy odsetek może pozwolić sobie na chodzenie do szkoły
9)więcej ludzi będzie uważać że zdobywanie wiedzy jest opłacalne
10wyższy procent ludzi będzie próbował posiąść wiedzę
11)oznacza to, że w społ. Przemysłowym będzie więcej ludzi wykształconych niż w społ. 
Rolniczych
Prawo Goldena nie jest abstrakcyjną zasadą lecz tylko generalizacją empiryczną.

13) Od zachowania do makrostruktury
Organizacja społ. zbudowana jest z procesów wymiany. Proces ten może być typologicznie 
podzielony na następujące fazy:
1.Ludzie z kapitałem inwestują w tworzenie bardziej złożonych stosunków społ. Co zwiększa 
ich nagrody
2.W miarę jak rosną nagrody ludzie Ci mogą inwestować w bardziej złożone wzory 
organizacji
3.Te ostatnie wymagają użycia zgeneralizowanych wzmocnień a następnie kodyfikacji  norm 
w celu regulowania czynności
4.Dzięki takiej bazie organizacyjnej staje się możliwa dalsza ekspansja sieci organizacji.
5.Możliwe jest jeszcze większe rozszerzenie sieci organizacji, ponieważ istnieją standardowe 
środki nagradzania czynności i kodyfikowania nowych norm  jak i wzmacniania starych.

49

Instytucje powstają przede wszystkim by zaspokoić podstawowe potrzeby. Fakt ten wywołuje 
stan nieustannego konfliktu pomiędzy tworzeniem się instytucji , a pierwotnymi potrzebami 
jednostek. Gdy jakaś forma instytucji wychodzi naprzeciw jakiemuś zespołowi potrzeb może 
ona pozbawić ludzi innych ważnych nagród otwierając drogę do dewiacji i innowacji dla tych 
którzy oferują  nagrody alternatywne, wyeliminowane przez dominujące układy 
instytucjonalne. Z kolei nowe twory instytucjonalne mogą tłumić inne potrzeby, które poprzez 
proces podobny do powstawania ich samych będą wywoływać kolejny proces tworzenia się 
instytucji. Jest to ogólnie mówiąc przejście od zasad poziomu mikro na temat zachowań 
jednostkowych do wzorów organizacyjnych z poziomu makro. 

14) P. M. BLAU „WYMIANA SPOŁECZNA”
Wymiana społeczna jest bardzo wszechstronnym pojęciem. Forma zinstytucjonalizowana jaką 
wymiana darów przybiera zwykle w społ. Pierwotnych w odróżnieniu od wymiany czystko 
ekonomicznej, uwypukla 2 zasadnicze funkcje wymiany społ:
1)ustalenie więzi przyjaźni
2)ustalenie wyższości nad innymi
Podstawowe zasady leżące u podłoża koncepcji wymiany:
-człowiek, który wyświadcza drugiemu korzystne usługi, zobowiązuje go.
-ten drugi musi odwzajemnić się temu pierwszemu by wypełnić zobowiązanie
-zyski z wymiany maleją wraz z liczbą aktów wymiany( nasycenie nagrodami)

Zobowiązanie nie określone i zaufanie
Wymiana społ. W przyjętym tu rozumieniu odnosi się do dobrowolnych działań jednostek 
motywowanych ze strony innych wzajemnością, którą one zgodnie z oczekiwaniem mają 
wywoływać i rzeczywiście wywołują. Czasami jesteśmy w stanie dać coś komuś w zamian 
np.  wdzięczność z jego strony czy uznanie. Wymiana pośrednia występuje np. w przypadku 
dotacji charytatywnych(robimy to nie dla wdzięczności odbiorców których nie zobaczymy 
lecz by zyskać uznanie tych którzy uczestniczą w tej kampanii. Procesy wymiany służą jako 
mechanizmy regulacji interakcji społ i dzięki temu sprzyjają rozwojowi sieci stosunków społ 
oraz struktury grupy. Wyłaniają się nory grupowe regulujące i ograniczające transakcje 
wymiany. Konieczny warunek wymiany polega na tym by w interesie dalszego zyskiwania 
jednostki wypełniały swe zobowiązania. Wymiana społ różni Się od wymiany ściśle 
ekonomicznej. Wymiana społ. Pociąga za sobą zobowiązania nieokreślone. Jedna osoba 
wyświadcza drugiej przysługę jednak oczekuje jakiegoś odwzajemnienia w przyszłości. W 
wymianie ekonomicznej wszystko jest z góry ustalone, co za ile i w jakim czasie należy 
spłacić. Zapraszając znajomych na obiad oczekujemy, że w niedalekiej przyszłości 
odwdzięczą nam się podobnie, nie jesteśmy jednak pewni w jaki sposób, nie możemy też ich 
zmusić do wzajemności. Zatem wymiana społeczna powinna opierać się na zaufaniu, że nasz 
przysługa zostanie odwzajemniona. Zatem procesy wymiany społ. Rodzą zaufanie w 
stosunkach społ. Dlatego, że się powtarzają i stopniowo rozszerzają. Zobowiązania jakie 
zachodzą między jednostkami w wymianie społ nie mają określonej wartości pieniężnej.

Warunki wymiany
Ustalenie stosunków wymiany wymaga inwestycji, które da drugiej osoby stanowią 
zobowiązania. Wymiana społ wymaga ufności we wzajemność, problemem początkowym jest 
udowodnienie, że jest się godnym zaufania. Budujemy je poprzez ciągła wymianę z daną 
osobą, za każdym razem odwzajemniamy sobie nawzajem więc jesteśmy godni zaufania. 
Istnieją swoiste mechanizmu przedłużania zobowiązań, a przez to wzmacniania więzi nie 
spłaconego długu i zaufania.  Zbyt duży pośpiech w odwzajemnianiu jest poniekąd 
niewdzięcznością. Gdy pozostaje się w zobowiązaniu więzi społ się umacniają  jak i zaufanie, 

50

że ci inni po pewnym czasie wypełnią swe zobowiązania. Nie wszystko jesteśmy w stanie 
odwzajemnić np. miłości czy podziwu, to są reakcje spontaniczne i są nagrodą tylko wtedy 
gdy są szczere. 
Istnieją 4 typy nagród:
1.reakcje: a)oceny spontaniczne, b)działania wyrachowane
2.wewnętrzne:a)osobista sympatia, b)akceptacja społeczna
3.zewnętrzna: a)uznanie społ., b) przysługi instrumentalne
4.jednostronne: a) szacunek-prestiż, b) uległość-władza
Koszty dostarczania nagród społ innym w toku wymiany można ujmować jako koszty 
inwestycyjne, koszty bezpośrednie oraz koszty straconych okazji. Najbardziej wyróżniającym 
się bezpośrednim kosztem transakcji społ jest podporządkowanie się związane z wyrażaniem 
szacunku i uległości. Najogólniejszym kosztem jest czas potrzebny na zrealizowanie 
dostarczenia nagrody.

Kontekst społ wymiany wpływa na nią głęboko pod kilkoma względami:
1.Ludzie pozostają pod wpływem zespołu roli każdego z partnerów wymiany czyli stosunków 
wynikłych z roli społ, określają one ich alternatywne możliwości.
2.Całość transakcji wymiany w grupie określa dominującą proporcję wymiany, co wywiera 
nacisk na każdy związek, w którym transakcje odbiegają od tej proporcji. Są to naciski 
wynikające z istniejących możliwości
3.możliwość nawiązania koalicji przez słabszych członków zbiorowości powstrzymuje tych 
silniejszych przed pełnym wykorzystywaniem dogodnej pozycji w transakcji
4.różnice pod względem władzy przekształcają procesy wymiany  ponieważ utrwalenie się 
władzy jednostki pozwala jej zmuszać innych do świadczeń bez sprawiedliwego ich 
odwzajemnienia
5.sytuacje społ. Wywierają delikatny lecz ważny wpływ, gdyż czynią transakcje w danym 
stosunku wymiany częścią innych wymian , które zachodzą na dalszy planie(gdy dajemy 
kelnerowi większy napiwek możemy oczekiwać uznania od siedzących z nami przy stoli a 
niekoniecznie wdzięczności od kelnera)
Istnieją także wewnątrzosobowe konflikty pomiędzy pragnieniem by zyskać uznanie i 
poparcie a pragnieniem zdobycia korzyści instrumentalnych. Konfilkt ten zazwyczaj 
rozwiązuje się dzięki uzyskaniu od jednych partnerów głównie wsparcia wewnętrznego od 
innych zaś głównie korzyści zewnętrznych. Przynależność jednostek do wielu grup ułatwia 
rozwiązanie tego problemu

PODSUMOWANIE :
Frazer włączył do antropologii utylitaryzm ekonomiczny. Malinowski uznał ograniczenia 
analizy Frazera tylko co do kwestii materialnych lub ekonomicznych motywów w 
bezpośrednich transakcjach wymiany. Jak wskazuje kula wymianę można uogólnić na układy 
rozszerzone , związane z motywami nieekonomicznymi, które wpływają na integracje społ. 
Mauss skierował uwagę na ważność struktury społ. W regulowaniu procesów wymiany i na 
konsekwencje takich procesów dla utrzymania tej struktury. Na końcu łańcucha przyczynków 
intelektualnych w antropologii Levi-Strauss wykazał w jaki sposób różnorodne typy wymiany 
bezpośredniej i pośredniej zostały powiązane z różnorodnymi wzorami organizacji społ.
BEHAWIORYZM PSYCHOLOGICZNY A TEORIA WYMIANY
Behawioryzm psych. Wywiódł swe zasady z obserwacji zwierząt. Iwan Pawłow obserwował 
psy, jego eksperymenty odkrywają zasady reakcji warunkowych, wygaszania i 
generalizowania reakcji oraz niejednakowego reagowania. Thorndike przeprowadzał 
eksperymenty na kotach, sformułował 3 prawa: 1)”prawo efektu” bardziej prawdopodobne 

51

będzie wystąpienie w przyszłości tych działań, które wiązały się  z nagrodą. 2)”prawo 
wykorzystania” związek sytuacji z reakcją będzie wzmacniany przez powtórzenia i praktykę. 
3)”prawo zarzucenia” związek ten osłabnie gdy nie będzie powtórzeń czy praktyki. Watson 
zebrał to do kupy by opowiedzieć się za skrajnym behawioryzmem. Dla niego psychologia 
jest badaniem relacji między bodźcem a reakcją, dopuszczalnym dowodem jest widoczne 
zachowanie. W wielu punktach behawioryzm jest zbliżony do utylitaryzmu bo funkcjonuje na 
zasadzie, że ludzie i zwierzęta są organizmami dążącymi do uzyskiwania nagród przy 
najmniejszych kosztach. Nagrodą jest każde zachowanie, które wychodzi naprzeciw 
potrzebom organizmu, karą jest odmowa nagrody. Pewne generalizacje teoretyczne 
behawioryzmu zostały włączone do for socjologicznej teorii wymiany:
1)W określonej sytuacji organizmy będą przejawiać zachowania przynoszące  najwięcej 
nagród i najmniej kar
2)Organizmy będą powtarzać te zachowania, które przynosiły im nagrody
3)Będą je powtarzać również w sytuacjach podobnych.
4)Organizm zareaguje emocjonalnie gdy zachowanie które w przeszłości przyniosło nagrodę 
nagle jej nie przyniesie
5)zachowania będą się powtarzać dopóki będą przynosić nagrody
6)Im więcej nagród tym mniej nagradzające stanie się to zachowanie( nasycenie nagrodami)
Ludzie jednak różnią się od zwierząt laboratoryjnych ze względu na swą zdolność do 
angażowanie się w szeroki wachlarz złożonych procesów poznawczych. Uznaje się, że zasady 
behawiorystyczne  muszą zawierać pojęcia oznaczające zarówno wewnętrzne procesy 
psychologiczne, jak i naciski struktury społ. I kultury. Często wymiana to bezpośrednia 
interakcja. Organizacja zachowania przez strukturę  społ. I kulturę połączoną ze złożonymi 
ludzkimi zdolnościami poznawczymi  umożliwia istnienie długotrwałych i pośrednich 
układów wymiany.

 36. Perspektywa konfliktowa.

1) KLASYCY TEORII KONFLIKTU:

A) Karol Marks
opiera się na kilku teoriach:
1)ekonomia klasyczna: aktorzy społ. realizują własne interesy, panuje utylitaryzm, wszystko 
dokonuje się w obszarze rynku,
2)socjologizm utopijny: dążenie do społeczeństwa doskonałego, sprawiedliwego państwa; 
działanie z zasady, że najpierw należy poznać, a później zmieniać rzeczywistość,
3)filozofia niemiecka: funkcją filozofii nie jest poznanie, lecz dokonanie zmiany.

Marksa prawa ograniczoności historycznej: 
- świat społ. i porządek społ. to dwa wymiary : baza – środki produkcji, kapitał; nadbudowa – 
stosunki produkcji, formy własności, kultura, religia; [pomiędzy nimi powinna być zgodność, 
lecz jest to niemożliwe, nadbudowa ma sankcjonować bazę],

- prawo koniecznej zgodności sił wytwórczych i stosunków produkcji; siły produkcji- ludzie i 
ich kompetencje, technologia; stosunki produkcji – różnicują posiadaczy i sprzedawców 
własnej siły roboczej. 

Dialektyczna sprzeczkość między siłami:
-zróżnicowanie jest pochodną form własności,

52

-zróżnicowanie jest wynikiem podziału na klasy,
-klasy dysponują własnymi, autonomicznymi interesami, 
-sprzeczności interesów prowadzą do polaryzacji klas w społ.
-industrializacja powoduje, że społ. dzieli się na klasę posiadaczy i proletariatu; wyróżniał też 
klasę rzemieślników  klasę średnią i uważał, że ona zaniknie,

konsolidacja klas wokół realizacji interesuj:
1.klasa w sobie – świadomość odrębności interesów własnej klasy od innej,
2,klasa dla siebie – ma już świadomość prowadzenia walki o interesy,
zaostrzająca się walka klasowa prowadzi do rewolucji socjalnej,  w jej wyniku dokona się 
przewrót, a jego skutkiem będzie likwidacja prywatnej własności środków produkcji, 
powstanie społ. bezklasowe (znika źródło konfliktu), 

priorytety postrzegania konfliktu:

1. konflikt jest wszechobecny.
2. mechanizm konfliktu oparty jest na materialnej podstawie.
3. istnieje możliwość zbudowania porządku społ., który będzie pozbawiony źródeł 

konfliktu.

Ogólnie :

1) stosunki ekonomiczne prowadzą do rewolucyjnego konfliktu klasowego, bowiem ich istota 
(zawłaszczanie produktu dodatkowego przez klasy uprzywilejowane) prowadzi do polaryzacji klas, 
a następnie do obalenia klasy panującej
2) konflikt ma biegunowy charakter, klasy wyzyskiwane tworzą rewolucyjną organizację 
polityczną, zwalczającą klasy dominujące
3) stosunki społeczne są pełne sprzeczności
4) fakt ten powoduje, że systemy społeczne wytwarzają konflikt, który pojawia się w 
przeciwstawnych interesach
5) najczęściej do konfliktu dochodzi w związku z podziałem dóbr rzadkich 
6) konflikt jest głównym źródłem zmiany w systemie społecznym
7) podstawowym stosunkiem społecznym jest relacja dominacji i podległości

Marks   twierdził,   że   nierówność   w   podziale   zasobów   i   sposobie   ich   wytwarzania   to   siła 
sprawcza  sprzeczności  i konfliktów  interesów. Weber w dyskursie  z Marksem uważa, że 
konflikt powstaje w istotnej zależności z pojawieniem się charyzmatycznych przywódców; 
ich pojawienie się warunkuje to, czy dojdzie do zmiany (konfliktu) rewolucyjnej. Rozwój 
społeczeństw   dokonuje   się   przez   przejście   od   społeczeństw   opartych   na   panowaniu 
tradycyjnym   do   społeczeństw,   które   są   zorganizowane   wokół   panowania   racjonalno-
legalnego (system prawny). Wraz ze wzrostem (rozwojem) społeczeństw społeczny, potencjał 
konfliktowy ulega osłabieniu (Marks twierdził odwrotnie: rozwój prowadzi do konfliktu – 
walki klasowej). Simmel, jak Marks, postrzega konflikt jako wszechobecny, ale poszukuje 
konfliktów   mniej   burzliwych   i   gwałtownych   –   przez   formy   konfliktów   chce   ukazać   ich 
funkcję pozytywną (jak konflikt prowadzi do solidarności i integracji społecznej).

B) Max Weber 

-był krytyczny wobec marksowskiej teorii konfliktu,
-uważał, że konflikt nie jest nieuchronny i niezbędny,

53

-przyczyną pojawienia się konfliktu jest wyłonienie się czy pojawienie się charyzmatycznego 
przywódcy,

Krytykuje Karola Marksa, twierdzi, że rewolucyjnego konfliktu da się uniknąć. Konflikt zależy od 
pojawienia się przywódcy, który może zmobilizować oraz podporządkować grupy. Twierdzi, że nie 
zawsze dochodzi do rewolucyjnego konfliktu. Przywódca stwarza większe prawdopodobieństwo 
wystąpienia konfliktu, charyzma przywódcy ulega rutynie tworzy on reguły formalne. Jeżeli znowu 
dochodzi do nierówności, następuje odnowienie konfliktu, ponieważ nowe elity gromadzą zasoby. 
Podział na dużą ilość klas jest zależna od dystrybucji władzy, bogactwa, kontroli zasobów. 
Twierdzenia Webera o procesach konfliktowych :
1) Strona podporządkowana z większym prawdopodobieństwem wda się w konflikt ze stroną 
nadrzędną, kiedy wycofa legitymizację jej panowania politycznego.
2)Strona podporządkowana z większym prawdopodobieństwem wycofa legitymizację  panowania 
politycznego, kiedy:

- stopień korelacji między uczestniczeniem w klasie, grupie statusowej i hierarchiach 
politycznych jest wysoki,
- stopień nieciągłości czy nierówności w dystrybucji zasobów w obrębie hierarchii społ. jest 
znaczny,
- współczynniki mobilności społ. w górę w społ. hierarchiach władzy, prestiżu, bogactwa są 
niskie,

1) Konflikt pomiędzy zbiorowościami nadrzędnymi a podporządkowanymi jest bardziej 
prawdopodobny, kiedy resentymenty strony podporządkowanej zostaną zmobilizowane przez 
charyzmatycznych przywódców.
2) Kiedy charyzmatyczni przywódcy odniosą w zmaganiach, wzrasta presja na 
zrutynizowanie panowania za pomocą nowego systemu reguł i administracji.
3) Kiedy zostaje wprowadzony system reguł i władzy administracyjne, wzrasta podobieństwo 
zajścia warunków z pkt. II, a przez to staje się bardziej prawdopodobne, ze nowa zbiorowość 
podporządkowana wycofa legitymizację  panowaniu politycznemu i zainicjuje konflikt z 
nową stroną nadrzędną, zwłaszcza kiedy elity wprowadzą nowe tradycjonalne i oparte na 
przypisaniu formy dominacji politycznej. 

•

uważał, że nierównościom zawsze towarzyszy spadek wskaźnika mobilności

•

te same procesy, które mogłyby prowadzić niektórych do cofnięcia legitymizacji i 
wszczęcia konfliktu pod charyzmatycznym przywództwem, mogą czasem wspierać 
legitymizację władzy politycznej, jeśli wystarczająco wiele innych grup w 
społeczeństwie ma poczucie zagrożenia.

C) George Simmel
1)konflikt wynika z rozbieżności interesów między grupami oraz z instynktu nienawiści i walki, 
który tkwi w człowieku 
2)procesy konfliktu są wszechobecną właściwością systemów społecznych 
3) konflikt jest w istocie jednym z głównych procesów działających w kierunku utrzymania całości 
społecznej
- konflikt jest wszechobecny, nieunikniony w tym sensie, że każda zmiana jest poprzedzona 
konfliktem (jednak nie każdy konflikt wywołuje zmianę – te niewielkie nie muszą prowadzić do 
zmiany jak twierdził Marks), 
- konflikt ma charakter uniwersalny,
- konflikt ma charakter dialektyczny ( rozwija się i reprodukuje) 
- w konflikcie reprodukują się sprzeczności, ale nie redukowalne do własności ekonomicznych,
- najistotniejszym źródłem konfliktu jest rozdział rzadkich dóbr, 

54

- konflikt jest źródłem zmiany,
- stosunki społ. w systemie można określić jako dwa przeciwieństwa: procesy asocjacji i dysocjacji; 
oba te procesy mają swoje źródła, są nimi odpowiednio: impulsy płynące z naszych instynktów i 
imperatywy wynikające ze stosunków społ.
- strefa mikrostruktury społ. jest widownią procesów, które niezależnie od konfliktów zmierzają do 
utrzymania całości społecznych i jej funkcjonalności,
- konflikt podwyższa stopień ukształtowania się wyraźnych granic gr., ześrodkowania władzy, 
kontroli nad dewiacjami i rozbieżnościami oraz solidarności społ. w gr. konfliktowych 
(funkcja konfliktu),

D) 

Lewis A. Coser

Jest twórcą tzw. funkcjonalnej teorii konfliktu. Pokazuje, jak istotną rolę pełni konflikt w życiu 
społecznym przez podkreślenie jego pozytywnych funkcji, przyczyniających się do wzrostu 
poziomu adaptacji lub integracji społecznej. „Konflikt jest istotnym rysem życia społecznego, 
ponieważ może być środkiem do osiągnięcia spójności społecznej.” Dzieje się tak dlatego, że 
konflikt jest czynnikiem zwiększającym zdolności adaptacyjne systemu. Konflikt jest wyzwaniem 
stojącym przed grupą; im lepiej sobie z nim poradzi, tym lepsze zdolności adaptacyjne ujawnia (i 
szybciej się rozwija).
Etapy analizy Cosera (wg Tunera):

1. Coser zakłada, że nierówny poziom zintegrowania elementów systemu prowadzi do
generowania różnego typu konfliktów między tymi elementami. Konflikty owe są przyczyną
2. tymczasowej, ponownej integracji systemu, co z kolei w pewnych warunkach powoduje
3. zwiększoną elastyczność struktury systemu, która z kolei
4.   zwiększa   zdolność   systemu   do   rozwiązywania  poprzez   konflikt  braku   równowagi 

wewnętrznej, zmierzając do wytworzenia systemu, który ujawnia

5. wysoki (zwiększony) poziom zdolności adaptacyjnych do zmieniających się warunków

.

Źródeł   konfliktu   poszukuje   Coser   w  aspiracjach   jednostek,   jednostek   nie   w   atrybutach 
struktury społecznej. Pyta, jak wpływa konflikt na strukturę, nie odwrotnie.

Początkiem konfliktu jest utrata prawomocności istniejącego systemu, do której dochodzi 

na skutek wzrostu poczucia deprywacji członków systemu. (Deprywacja  -  stan psychiczny 
wynikający   z   braku   zaspokojenia   jakiejś   istotnej   potrzeby   człowieka   -   biologicznej, 
sensorycznej,   emocjonalnej,   kulturowej   czy  społecznej.   -  Kopaliński)   Porządek   społeczny 
utrzymuje   się   w   wyniku   zgody   na   prawomocność   istniejącego   systemu.   Do   konfliktu 
(zaprzeczenia porządku) dochodzi, gdy zaistnieją warunki zmniejszające zakres tej zgody. 
Prawdopodobieństwo,   że   nastąpi   utrata   prawomocności   wzrasta   w   zależności   od   2 
zasadniczych czynników:
-mała mobilność do grup uprzywilejowanych
-   nieistnenie   kanałów   wyrażania   i   wyrównywania   nierówności   (społeczeństwo   jest 
niedrożne).
Fakt   zakwestionowania   prawomocności   systemu   nie   musi   prowadzić   do   konfliktu,   bo 
warunkiem   koniecznym   jego   powstania   jest  pobudzenie   emocjonalne.   Ludzie   osiągają 
poziom   pobudzenia   emocjonalnego,   które   prowadzi   do   konfliktu,   gdy   ich   oczekiwania 
dotyczące   poprawy sytuacji   życiowej   przekraczają  postrzegane   możliwości  realizacji  tych 
oczekiwań (są bezradni).
Czynniki wpływające na poziom pobudzenia emocjonalnego:

•

Stopień zaangażowania w istniejący system (zależność odwrotnie proporcjonalna).

•

Natura i rozmiary kontroli społecznej systemu.

55

Jeżeli dojdzie do wystąpienia konfliktu, to konsekwencją jest  zmiana społeczna. Zmiana 
społeczna, wywołana konfliktem, jest rozpatrywana przez Cosera jako zmiana wewnętrzna. 
Typ zmiany wywołanej przez konflikt zależy od typu struktury społecznej. Coser przyjmuje 
istnienie 2 biegunowych typów systemów społecznych.
Typy systemów społecznych:

•

System zwarty

•

System otwarty

System zwarty polega na częstych interakcjach między ludźmi (jako elementami systemu) i 
na tendencji do angażowania całej osobowości jednostki w sprawy systemu, a co za tym idzie, 
monopolizowania   lojalności   członków   wobec   systemu.   Coser   nazywa   te   systemy 
„sztywnymi”, bo nie dopuszczają one do wyrażania sprzecznych dążeń w obawie przed utratą 
autonomii systemu. (Np. społeczeństwa totalitarne.)
System otwarty jest elastyczny, przeciwstawny systemowi zwartemu. Dopuszcza pluralizm i 
zróżnicowanie   wewnętrzne,   więc   powiązania   jednostek   wewnątrz   systemu   są   liczne   i 
różnorodne,   a   uczestnictwo   jednostek   w   każdym   układzie   stosunków   społecznych   jest 
szczątkowe. Istnieją różnorodne konflikty, jest ich wiele i wzajemnie się przecinają.
W systemach zwartych  dochodzi tylko  do konfliktów gwałtownych,  które ujawniają silne 
sprzeczności,   bo   konflikty   mniej   intensywne   są   kontrolowane   przez   wystarczająco   silny 
aparat represji. Konflikt w systemie zwartym narusza podstawy konsensusu i prowadzi do 
całościowej zmiany systemu  (rewolucja). W systemie  otwartym  konflikty są częste, mało 
gwałtowne i spełniają pozytywną funkcję. 

przebieg i gwałtowność konfliktu
Stopień emocjonalnego zaangażowania w dążeniu do konfliktu, a więc jego natężenie wynika 
zdaniem Cosera  z rodzaju stosunków wiążących zantagonizowane strony; im te relacje bardziej 
osobiste i pierwotne tym konflikt o wyższym natężeniu. Gwałtowność konfliktu zależy od tego, 
czy jest on realistyczny (to znaczy dotyczy rzeczywistych przyczyn) czy też nierealistyczny, albo 
zastępczy (chodzi o rozładowanie emocji). Poza tym w systemach sztywnych gwałtowność 
konfliktu jest większa, bo nie ma dostępnych alternatyw jego rozwiązania.
Mechanizm konfliktu:
-nierówny poziom zintegrowania elementów
-wybuch konfliktu
-tymczasowa ponowna integracja systemu
-zwiększona elastyczność struktury systemu
-zwiększona zdolność do rozwiązywania podobnych konfliktów
-zwiększony poziom adaptowalności systemu.
funkcje konfliktu w porządku społecznym
Konflikt ma swoje konsekwencje zarówno dla biorących w nim udział stron, jak i dla szerszego 
systemu. Jeśli chodzi o funkcje wewnętrzne niejednokrotnie konflikt przyczynia się do zwiększenia 
integracji grupy, ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się nowych. Jeśli chodzi o 
konsekwencje zewnętrzne, systemy społeczne dysponują różną tolerancją na konflikt. W systemach 
elastycznych łatwiej o rozładowanie napięcia i przywrócenie równowagi. W systemach sztywnych 
uniemożliwiona jest bezpośrednia ekspresja  antagonistycznych roszczeń. Zdaniem Cosera, tym, co 
zagraża równowadze systemu to nie konflikt jako taki, lecz sztywność struktury, która stwarza 
warunki dla kumulacji wrogości wzdłuż jednej, głównej linii podziału. Konflikty spełniają 
pozytywną funkcję względem struktury społ (zmiana na lepsze), kiedy są tolerowane i 
instytucjonalizowane. 

56

E) RALPH G. DAHRENDORF
W swojej teorii konfliktu Dahrendorf przyjmuje 4 podstawowe założenia:

1.   Każde   społeczeństwo   w   każdym   momencie   podlega   procesom   zmiany   –   zmiana   jest 
wszechobecna.
2. W każdym społeczeństwie w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt. Konflikt 
jest wszechobecny w życiu społecznym.
3. Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany systemu.
4. Każde społeczeństwo opiera się na przymusie, który stosowany jest przez jednych wobec 
drugich.

Zmianę społeczną powinno się analizować z punktu widzenia konfliktu. Przyczyną konfliktu 
jest dezintegracja, wynikająca z przymusu jednych wobec drugich.

Każda   instytucjonalizacja  życia   społecznego   pociąga   za   sobą   tworzenie  zrzeszeń 
imperatywnie skoordynowanych  (ZIS); stanowią one dającą się wyróżnić organizację ról. 
Organizacja ta cechuje się określonymi stosunkami władzy, dzięki którym jedne wiązki ról 
dysponują możliwością podporządkowania sobie innych. ZIS to jądro aparatu pojęciowego 
Dahrendorfa. 
ZIS  – wszelkiego typu instytucje społeczne, które posiadają określone granice, określony 
skład oraz rozpoznawalne stosunki między elementami składowymi.
Każda całość społeczna (niezależnie, czy jest to mała grupa, czy całe społeczeństwo) jest 
przez   Dahrendorfa   uważana   za   ZIS.   Porządek   społeczny   utrzymuje   się   dzięki   procesom 
generującym   stosunki   władzy   w   poszczególnych   typach   ZISów.   Władza   oraz   panowanie 
(wywiedzione od teorii Webera) stanowią rzadkie dobra; generują z kolei rywalizację o nie i 
współzawodnictwo.   To   powoduje,   że   są   one   głównym   źródłem   konfliktów   i   zmiany   w 
obrębie ZISów. 
Każdy ZIS może być zaszeregowany jedynie w kategoriach 2 głównych typów ról:

 tych, którzy rządzą
 tych, którzy są rządzeni.

Dahrendorf   patrzy   na   postrzeganie   interesu   grupy   przez   nią   samą.   Rządzący   dążą   do 
zachowania status quo, a rządzeni upatrują swój interes w redystrybucji władzy. Porządek 
społeczny   w   równym   stopniu   jak   konflikt   zależy   od   stosunku   władzy.   Władza   generuje 
konflikt, który bywa uśpiony - wtedy istnieje porządek społeczny (wtedy, gdy ludzie wiedzą, 
że z różnych  przyczyn  „oni” mają władzę i nie podejmują działań,  żeby to zmienić).  W 
ramach ZISów toczy się „gra o sumie zerowej”, co znaczy, że każdy człowiek może mieć tyle 
władzy, ile wymusi od innych, którzy jej nie mają). Ci, którzy mają władzę, nie chcą jej 
stracić. Ci, którzy jej nie mają,  nawet jeśli nie ubiegają się o nią bezpośrednio, chcą  jej 
redystrybucji.
Gdy pojawi się i rośnie świadomość istnienia sprzecznych interesów, ZIS ulegnie polaryzacji 
na 2 grupy konfliktowe, z których każda będzie posiadała świadomość swoich obiektywnie 
różnych   interesów.   Ta   świadomość   jest   zasadniczym   impulsem   zmiany   społecznej, 
doprowadzając do redystrybucji władzy w ramach ZIS. Poziom uśpienia konfliktu zależy od 
świadomości poszczególnych grup.
Stosunki   społeczne   w   tej   teorii   kształtowane   są   przez   stosunki   zależności,   a   wszelka 
organizacja społeczna opiera się na rozróżnieniu pozycji wyższych i niższych. Interesy tych, 
którzy  mają   władzę  i  tych,   którzy  są jej   pozbawieni  są  z natury sprzeczne.   Konflikt  nie 
wybucha od razu, ponieważ interesy owe są utajone. Nosiciele interesów tworzą „quasi-grupy 
interesu”,   ale   staną   się   one   grupami   konfliktowymi   wówczas,   kiedy   interesy   owe   są 
uświadomione. <grupa interesu = grupa konfliktowa>

57

Dahrendorf wyprowadza zmienne interwencyjne dotyczące powstawania konfliktu; wyróżnia 
ich trzy typy.

Interweniujące warunki empiryczne:

1. Warunki   organizacji   –   wywołują   przekształcenie   quasi-grup   interesu   w   grupy 

konfliktowe.

2.  Warunki konfliktu – wyznaczają formę i intensywność konfliktu.
3. Warunki zmiany strukturalnej – wpływają na rodzaj, tempo i głębokość zmian.

Dahrendorf   wyróżnia   również   3   rodzaje   warunków,   które   traktuje   jako   determinanty 

przekształcenia quasi-grupy interesu w grupę konfliktową.
Determinanty przekształcenia:

1. Warunki   techniczne   (głównie   przywództwo   i   ideologia   –   quasi-grupa   musi   je 

wytworzyć).

2. Warunki polityczne (zdolność organizowania się).
3. Warunki społeczne (zdolność do komunikacji).

 37. Teoria fenomenologiczna.

1.

Teoria fenomenologiczna

•

podstawowe problemy teoretyczne fenomenologii   

Fenomenologia - XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównym twórcą i 
reprezentantem jest Edmund Husserl, a także wytworzona przez ten kierunek metoda badań 
filozoficznych stosowana przez filozofów egzystencji. Główne pytania: co jest realne?, co 
istnieje w świecie?, w jaki sposób można rozpoznać to, co istnieje?. Dla Husserla są to 
problemy centralne. Wszystkie aspekty świata zewnętrznego, są zaopatrzone w sens, który 
nadają im ludzie. Nikt nie ma bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością – kontakt ten jest 
zawsze pośredni i dokonuje się poprzez procesy zachodzące w ludzkim umyśle.

•

„świat wzięty w nawias”, świadomość, doświadczenie

To, co jest ważne dla poznania to nasze doświadczenia – źródło wiedzy o świecie. Procesy 
świadomościowe nadają kształt obrazu świata zewnętrznego. Świadomość ludzka warta jest 
poznania, ponieważ nadaje sens zewnętrzności. Świat zewnętrzny jest zapośredniczony 
poprzez świadomość, doświadczenie. Naocznie dany nam świat, w którym żyjemy, jest dla 
ludzi rzeczą oczywistą. Ludzie działają na podstawie przypuszczenia, że treścią ich 
doświadczenia jest dla wszystkich ten sam świat. Ludzie działają, jakby doświadczali  
wspólnego świata. Ludzie wiedzą coś o świecie, dzięki doświadczeniu.

•

A. Schutz – koncepcja wiedzy potocznej

Wiedza potoczna – zbiór pewnych konwencji, reguł, informacji, które są podstawą działań 
praktycznych; wiedza ta jest bezrefleksyjna – stwarza poczucie, że inni tez ją podzielają. Jest 
efektem socjalizacji, kultury. Stwarza poczucie, że świat jest taki sam dla każdego. 
1)

rzeczywistością dla ludzi jest ich wiedza potoczna – maja oni poczucie absolutnej 

rzeczywistości kształtującej i kierującej zdarzeniami społ
2)

istnienie wiedzy potocznej powoduje, że świat społ uzyskuje charakter bytu 

traktowanego jako dany
3)

wiedza potoczna jest wyuczona – przyswajana w trakcie socjalizacji

4)

wytwarza się poczucie, że świat społ jest taki sam dla każdego, a to poczucie pozwala 

zaangażować się w proces typifikacji nas samych i innych partnerów interakcji  

58

 38. Etnometodologia. 

Etnometodologii to nurt analiz socjologicznych zapoczątkowany w 1954 przez H. Garfinkla, 
którego głównym przedmiotem zainteresowania są procesy potocznego ustanawiania znaczeń 
przez działające jednostki. Etnometodologia wywodzi się z nurtu 

interakcjonistycznego

 i 

fenomenologii

 oraz perspektywy 

dramaturgicznej

.. Etnometodologia odrzuca dominujący w 

socjologii pozytywistycznej obiektywny punkt widzenia zewnętrznego obserwatora i stara się 
wykorzystywać punkt widzenia obierany przez jednostki usytuowane w centrum analizowanej 
sytuacji społecznej. Etnometodologia koncentruje się przede wszystkim na tym, w jaki sposób 
(przy wykorzystaniu jakich metod) działające jednostki konstruują swój własny świat i w jaki 
sposób dochodzi między nimi do negocjacji wspólnych znaczeń.

•

podstawowe metody interakcji 

1)

poszukiwanie normalnej formy – jeśli jednostki wchodzące w interakcje wyczuwają, 

że istnieje między nimi różnica poglądów na to, co jest realne, oraz że ich interakcja napotyka 
z tego powodu przeszkody, będą wówczas emitować gesty w celu zmuszenia partnerów do 
przyjęcia tego, co w ich sytuacji uznaje się za „normalne” 
2)

tworzenie przekładalności perspektywy – jednostki działają na podstawie 

przeświadczenia, że przeżywałyby te same doświadczenia, gdyby nawet zamieniły się 
zajmowanymi miejscami; większość interakcji obejmuje gesty, dzięki którym partnerzy 
uzyskują potwierdzenie, że przekładalność perspektywy istnieje 
3)

stosowanie zasady et cetera – wiele spraw w interakcji zostaje przemilczanych, 

dlatego też jednostki stale muszą wypełniać luki lub wyczekiwać na informacje konieczne po 
to, aby nadać znaczenie słowom lub czynom innych; uzupełniając lub wyczekując na 
niezbędne informacje, działający stosują zasadę et cetera, aby interakcja nie została 
przerwana.  W takiej sytuacji stosowane są wyrażenia typu "Wiesz", "No nie", "No, wiesz jak 
to jest", przy czym oczekuje się, że partner nie zerwie interakcji np. poprzez odpowiedź "Nie, 
nie wiem jak to jest".
Bourdieu wprowadza różne rodzaje kapitału: ekonomiczny, społeczny (pozycje i relacje w 
grupach społecznych), kulturowy (umiejętności, zwyczaje, nawyki, style), symboliczny 
(umiejętność wykorzystywania symboli do uprawomocniania pozostałych typów kapitałów). 
Formy kapitału mogą ulegać przekształceniom jedna w drugą, ale w ograniczony sposób. 
Zdolność do przekształcania różnych form kapitału i ich akumulacji jest przedmiotem gry i 
konfliktu pomiędzy samymi jednostkami, pomiędzy klasami oraz w ich obrębie, pomiędzy 
różnymi frakcjami i grupami. Posiadacze dyplomów muszą podjąć walkę o przekształcenie 
ich w kapitał ekonomiczny, posiadacze przedsiębiorstw starają się o uzyskanie kapitału 
symbolicznego (legitymizacja własnego bogactwa) albo o uzyskanie kapitału politycznego. O 
kapitały toczy się nieustanna gra, podobnie jak nieustanny wysiłek ich konwersji i 
rekonwersji. „Kapitałem” jednostek jest przede wszystkim ich „habitus”, będący 
syntetycznym wyrazem wszelkich zasobów, jakimi rozporządza.

Według Bourdieu zróżnicowanie klasowe ma wpływ na wszystkie sfery życia ludzi (styl 
życia, komunikowanie się z innymi, gusty, upodobania, dietę, rodzaj uprawianych sportów, 
uczestnictwo w kulturze, stosunki rodzinne, modę). Klasa społeczna bowiem to zbiór ludzi 
zajmujących podobne pozycje w przestrzeni społecznej, a zarazem „podobne spojrzenie na 
świat”, „podobne praktyki”, „podobne dyspozycje”, słowem wspólny habitus. O 
przynależności do klasy nie decyduje posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji przez 
jednostkę, ale całokształt cech społecznych determinujących jej pozycję w społeczeństwie, a 
więc miejsce w strukturze nadrzędności / podrzędności. Wśród czynników wpływających na 

59

tę pozycję może być płeć, rasa, przynależność etniczna, wiek, czy miejsce zamieszkania. 
Bourdieu rozumie klasę społeczną w sposób znacznie wykraczający poza ekonomiczne 
konotacje marksowskie. Poza tym dla Bourdieu klasy społeczne są konstruktami 
teoretycznymi, a nie realnymi bytami społecznym, jak u Marksa. W obrębie klas społecznych 
nieustannie zachodzą procesy dystynkcji – odróżniania się i wyróżniania (dystynkcji) od 
innych klas społecznych, a tym samym konstruowania i reprodukowania struktur właściwych 
danej klasie. W ujęciu 

Pierre'a Bourdieu

 klasy społeczne dzielą się na dominującą, średnią i 

niższą, ze względu na 

kapitał społeczny

, 

kulturowy

, 

ekonomiczny

 i 

symboliczny

, a każda z 

klas dzieli się na trzy 

fakcje

: dominującą, pośrednią i zdominowaną.

Habitus jest wytworem materialnych warunków egzystencji właściwych klasie społecznej, 
łącznym rezultatem oddziaływań socjalizacyjnych, jakim podlega w ciągu życia jednostka. 
Habitus to zatem rezultat całokształtu nabytych przez jednostkę i utrwalonych dyspozycji do 
postrzegania świata, oceniania go i reagowania nań zgodnie z utrwalonymi w danym 
środowisku schematami. Habitus kształtuje się przez całe życie jednostki, choć oczywiście 
najistotniejsze są doświadczenia wyniesione z socjalizacji pierwotnej (pierwsze lata życia 
człowieka). Habitus nie jest raz na zawsze ustaloną strukturą, ale podlega nieustannej 
konstrukcji i rekonstrukcji. 

 39. Strukturalizm konstruktywistyczny 

strukturalizm konstruktywistyczny – struktury wywierają nacisk i ograniczają wolę, lecz 
zarazem ludzie posługują się swymi zdolnościami do myślenia, refleksji, działania, aby 
konstruować zjawiska społ i kulturowe. Struktury istnieją niezależnie od podmiotów 
działających i kierują ich zachowaniem, choć zarazem tworzą pola wyborów, możliwości i 
ścieżki działań twórczych czy konstruowania nowych i niepowtarzalnych zjawisk 
społecznych i kulturowych.

 40. Teoria strukturacji A.Giddensa. 

1)postulaty uprawiania teorii socjologicznej: - konstruowanie teorii społecznej wiąże się z 
podwójną hermeneutyką, pojęcia i uogólnienia, którymi posługują się przedstawiciele nauk społ. 
by zrozumieć procesy społ, mogą zostać wykorzystane przez zwykłych ludzi, - teoria społ. z 
sanej natury jest krytyka społeczną, -pociąga to postulat zaprzestania naśladowania nauk 
przyrodniczych, -nie powinna rościć sobie pretensji do ogólnych praw rozwoju, postulat by 
teoria stała się narzędziem uwrażliwiającym miedzy nią a światem zewnętrznym, -socjolog 
powinien rozwijać pojęcia które uwrażliwiają,
-giddens twierdzi, że socjologia to nauka nowoczesna, powinna się rozwijać, istotne w epoce 
nowoczesności są: autor i procesy społeczne.
2)istota strukturacji: pojęciem kluczowym jest STRUKTURACJA zaprojektowana by ukazać 
dualność struktury, oznacza to że podmioty działające czynią użytek ze struktury, wykorzystując 
właściwości struktury, przekształcają one lub reprodukują ją
-struktura-kontekst w którym oba komponenty wchodzą w relacje, dzięki Czemy możemy 
prowadzić interakcje, ma dynamiczny charakter, jest odtwarzana dzięki świadomości aktorów, 
jest czymś zew. Wobec jednostki., jest tym czym posługują się aktorzy. Struktura społeczna- to 
reguły i zasoby mogące ulec zmianie kiedy używają ich aktorzy, wpływa na interakcje i 
wzajemnie .
-2 komponenty: REGUŁY-uogólnione procedury, które aktorzy rozumieją i wykorzystują w 
różnych okolicznościach, najważniejsze to te, którymi aktorzy posługują się odtwarzając relacje 
społ. w znaczących odcinkach czasu i przestrzeni, właściwości:są często stosowane w 

60

konwersacjach, w rytuałach interakcyjnych, codziennych działaniach jed.,  zostały milcząco 
uchwycone i zrozumiane i stanowią część zasobu wiedzy kompetentnych aktorów, pozostają 
nieformalne oraz nie znajdują wyraźnego usankcjonowania w technikach interpersonalnych.
-ZASOBY-rodzaj udogodnień dla aktorów, czynnik generujący władzę, pewne materialne i 
organizacyjne warunki, w których istnieje możliwość realizowania się reguł, potrafią 
organizować i reprodukować władzę.
-skład struktury:
1)zasoby alokacyjne: wykorzystywanie właściwości materialnych, artefaktów i dóbr do 
kontrolowania i wyznaczania kierunku wzorów interakcji, decydują o dominacji. 2)zasoby 
autorytetu: organizacyjna zdolność do kontrolowania i nadawania kierunku wzorom interakcji 
3)reguły normatywne: tworzenie uprawnień i zobowiązań w danym kontekście. 4)reguły 
interpretacyjne: tworzenie schematów i zasobów wiedzy używanej za oczywistą w danym 
kontekście. 
-działania podmiotowe- 2obszary : kontekst zregionalizowania i zrutynizowania.
-zasady strukturalne-najbardziej ogólne zasady rządzące organizacją całości społecznych, w 
zależności od zasad strukturalnych można wyróżnić 3typy społ.: 1)społ. plemienne- zasady 
akcentujące pokrewieństwo o tradycję, 2)społ. podzielone na klasy-zorganizowane na zasadzie 
opozycja miejski/wiejski, 3)społ. klasowe- podział ekon- Polit.
 -zasady działając łącznie zaprzeczają się wzajemnie:1) sprzeczność pierwotna- własciwa 
całościom społ., 2) sprzeczność wtórna-zależy od pierwotnej lub jest jej skutkiem, Sprzeczność 
to rozejście się zasad strukturalnych organizacji systemowej, 
3)działania podmiotowe: oznacza zdarzenia konstytuowane przez aktora, jest tym co aktor 
czyni w danej sytuacji i co pociąga za sobą skutki, konsekwencje., 
-ludzie monitorują wzajemnie swoje postępowanie, na monitorowanie mają wpływ 2 rodzaje 
świadomości: 1)dyskursywna- wiąże się z nią zdolność do podawania powodów lub 
racjonalizowania tego co się robi, 2) praktyczna-zasób wiedzy wykorzystywanej pośrednio i 
niejawnie do działania w danych sytuacjach i interpretowania działań innych osób.
-system bezpieczeństwa ontologicznego-nieuświadomiony zestaw procesów prowadzących do 
poczucia zaufania w interakcji, jest ono podtrzymywane przez zrutynizowanie kontaktów z 
innymi, zdolność do racjonalizacji, zasobu wiedzy, adekwatne interpretacje działań.
4)strukturacja we współczesnych społeczeństwach: 
-procesy w społ. postmodernistycznych: 1) oddzielenie przestrzeni czasu w życiu społecznym 
2)instytucjonalna refleksywność 3) globalizacja
-RUTYNIZACJA- zapewnia wzorom interakcji ciągłość w czasie, wprowadza ona do działań 
element przewidywalności a przez to daje poczucie bezpieczeństwa ontologicznego. 
-Mechanizmy podtrzymujące rutynę: 1)rytuały otwarcia i zamknięcia-wskazuje kiedy 
elementy interakcji mają się zaczynać i kończyć, 2)przestrzeganie kolejności w konwersacji 3) 
takt- milcząca zgoda miedzy uczestnikami interakcji co do tego jak w danych okolicznościach 
mają się zachować i reagować, co będzie a co nie stosowne 4)umiejscowienie- ludzie wnoszą 
pewne pozycje którym towarzyszą pewne uprawnienia i zobowiązania i wykonują gesty w 
procesie wzajemnego ustalania swej pozycji 5)obramowanie- interakcje przebiegają w pewnych 
ramach, istnieją reguły które się do nich stosują.
-REGIONALIZACJA- porządkuje działanie w przestrzeni przez rozlokowanie aktorów w 
miejscach wzajemnie od siebie zależnych i przez określenie jak mają się przedstawiać i działać, 
jest kluczowa dla trwałości szerszych wzorów  strukturalnych i bezpieczeństwa ontologicznego 
aktorów.
-sceneria- uwzględnia zarówno przestrzeń fizyczną jak i kontekstową wiedzę o tym co ma się 
zdarzyć w tej przestrzeni. Scenerie różnią się granicami fizycznymi i symbolicznymi, trwałością 
w czasie, rozciągłością w przestrzeni fizycznej, swym charakterem,

61

-regionalizacja interakcji przez tworzenie scenerii ułatwia utrwalanie rutyny. Trwanie rytyny 
podtrzymuje struktury instytucjonalne w czasie i przestrzeni

41. Struktura społeczna w ujęciu Arystotelesa.

Arystotelowski obraz struktury społecznej jest wielowymiarowy. Jawi się jako konglomerat 
rodzin, jako system klas ekonomicznych( ludzie biedni-stan średni-bogaci) jako układ grup 
statusowych oraz jako zespół swego rodzaju stanów. Arystoteles operował koncepcją państwa 
jako zbioru grup nie zaś jednostek. 
Kolejnym aspektem struktury społecznej u Arystotelesa to podział społeczeństwa ze względu 
na funkcje, wykonywane przez różne grupy obywateli. Państwa składają się z wielu części. 
Pierwsza- rolnicy
Druga- rzemieślnicy 
Trzecia- kupcy 
Czwarta- wyrobnicy 
Piąta- stan żołnierski 
Szósty- kapłaństwo
Siódmy- zamożni 
Ósmy- wysocy urzędnicy i ludzie poświęcający się władaniu państwem
Dziewiąty- sędziowie
Wyliczone stany Arystoteles dzielił na masę ludową i ludzi znacznych
Trzeci zasadniczy aspekt struktury społecznej to podział społeczeństwa na grupy różniące się 
stopniem zamożności. Jest to najostrzejszy podział oraz układ sił pomiędzy bogatymi i 
biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa i jego ustrój polityczny. Pomiędzy 
biednymi a bogatymi Arystoteles wyróżnia jeszcze stan średni, z którym sam sympatyzował- 
widział w nim ostoję ładu i społeczną bazę dobrego ustroju.

42. Koncepcja państwa i społeczeństwa św. Augustyna.

Każde społeczeństwo jest wspólnotą wartości. „Miłość do jednego przedmiotu rodzi 
spontanicznie społeczeństwo utworzone z tych wszystkich, których miłości spotykają się w 
nim.” Dwie miłości powołują dwa państwa: 
Miłość własna- posunięta do pogardy Boga powołała państwo ziemskie
Miłość Boga- posunięta do pogardy samym sobą stworzyła państwo niebieskie
Myślenie Augustyna jest bardzo teocentryczne, ważny jest tylko Bóg i to właśnie stosunek do 
niego dzieli ludzkość na dwa społeczeństwa. Rozdział między tymi dwoma państwami ma 
charakter wyłącznie moralny- dwa przeciwstawne systemy wartości dwa różne łady 
społeczne.
Państwo ziemskie- jest z natury niedoskonałe, każdy ma na uwadze tylko własne pragnienia i 
korzyści, społeczność ta podzielona jest na dwie części, z których jedna uciska a druga jest 
uciskana gdyż dóbr nie starcza dla wszystkich( ryba pożera rybę). Konflikt jest nieuniknioną 
funkcją zorganizowanego społeczeństwa świeckiego. Człowiek jednak ma zaspokajać swoje 
potrzeby ponieważ państwo ziemskie jest niezbędne aż do końca życia ale jest złe gdy 
postawa wobec jego wartości prowadzi do wyrzeczenia się wartości wyższych i perspektywy 
życia w państwie niebieskim. O przynależności człowieka do wspólnoty decyduje to czy 
człowiek wierzy. Tutaj panuje ład konfliktowy.
Państwo Boże- panuje tam prawdziwy pokój, jest to szczęśliwe państwo bez zazdrości do 
tego co ma więcej, wszyscy są członkami pokojowej wspólnoty. Każdy będzie miał swój dar, 

62

jeden większy drugi mniejszy ale nie będą ich sobie zazdrościć. Tutaj panuje ład 
konsensusowy

43. Główne nurty myśli oświeceniowej we Francji.

Kolebką myśli oświeceniowej nie była Francja, lecz Niderlandy i Wielka Brytania, gdzie owe 
oświecenie zapoczątkowała filozofia Locke’a.  Oświecenie francuskie posiadało zaledwie 
dwóch myślicieli- Monteskiusza i Rousseau, których można by pod względem teoretycznej 
odkrywczości postawić w jednym szeregu z postaciami takimi jak Hume, Smith, Kant, czy 
Herder. Oświecenie francuskie było silne pod względem popularności, różnorodności, czy 
śmiałości idei, niż ich oryginalnością. Francja była jednak w owych czasach tak silna pod 
względem polityczności, czy kulturalności, że francuskie idee oddziaływały na bardzo 
szeroką skalę, co więcej nawet te niezrodzone we Francji oddziaływały na świat za 
pośrednictwem Paryża.
Oświecenie francuskie nie było formacją jednolitą. W jego obrębie występowały rozmaite 
tendencje. 
W klimat oświecenia francuskiego najlepiej wprowadza Francois Marie Aroueta, znany 
bardziej jako Voltaire. Był on dziennikarzem, który spopularyzował nowy światopogląd i 
skompromitował jego przeciwników. Mimo iż sam nie wprowadził do oświecenia żadnych 
nowych idei, to mówi się, że nie byłoby oświecenia bez Voltaire, ale to nie jemu zawdzięcza 
ono swoją trwałą żywotność intelektualną. Voltaire nie był myślicielem społecznym w takim 
sensie jak Monteskiusz, czy Rousseau. Nie stworzył on żadnej spójnej wizji społeczeństwa, 
jedynie wpłynął na teoretyczny sposób ujmowania problematyki społecznej. Na uwagę 
zasługuje fakt, że w odróżnieniu od współczesnych teoretyków natury ludzkiej uważał on 
człowieka za istotę żyjącą zawsze w społeczeństwie i z tego powodu ośmieszał on tzw. stan 
natury. 
MONTESKIUSZ: POCZĄTKI SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ
Największym dziełem Monteskiusza było składające się z trzydziestu jeden ksiąg 

O duchu 

praw

 (De l'esprit des lois, 1748), w którym dokonał analizy znanych ówcześnie form 

ustrojowych. Monteskiusz wyszedł od koncepcji 

prawa naturalnego

, wywodząc Hobbesem, 

że 

prawo stanowione

 zostało ustanowione dla poskromienia dzikości natury. Przy tworzeniu 

prawa należy brać pod uwagę naturalne uwarunkowania, które kształtują ducha praw. Do tych 
uwarunkowań należą: wielkość terytorium państwa, klimat, religia, obyczaje, historia, formy 
gospodarowania oraz zasady rządzenia. Przyjęcie takich poglądów oznaczało, po pierwsze, 
faktyczną rezygnację z poszukiwania uniwersalnego ideału społecznego, który byłby tak 
samo dobry dla wszystkich społeczeństw; po drugie, uznanie, że społeczeństwa nie są przez 
ludzi tworzone, lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu konkretnych 
warunków.
 Monteskiusz wyróżnił trzy formy państwa:



despotia, w której zasadą rządzenia jest strach,



monarchia, w której rządy odwołują się do honoru,



republika, która może mieć ustrój 

demokratyczny

 (oparta jest wtedy na cnocie) 

albo arystokratyczny (oparta wtedy na umiarkowaniu warstw rządzących).

ROUSSEAU: NATURA, A ŻYCIE W SPOŁECZEŃSTWIE.
Rousseau był drugim myślicielem oświecenia francuskiego. Jest on do dziś najdoskonalszym 
przykładem myśliciela zajmującego się problematyką życia społecznego z pozycji uczestnika, 
a nie tylko obserwatora. W myśli społecznej Rousseau kluczowe znaczenie miało 
przeciwstawienie: „człowiek natury” - „człowiek człowieka”, czyli zdeformowany i 

63

zdeprawowany „człowiek sztuczny i fantastyczny”. „Człowiek natury” jest wolny, dobry, 
niezależny, równy wszystkim innym ludziom, szczęśliwy itd. „Człowiek człowieka” 
wszystkie te przymioty utracił, zyskując w zamian jedynie czcze pozory, do których 
sprowadza się ostatecznie wszystko, co ludzie współczesnej cywilizacji cenią najwyżej. Ta 
manifestowana nieustannie niechęć do narzuconej „człowiekowi natury” kultury i 
społeczeństwa, które ogranicza jego autonomię, daje w efekcie niezwykle ostrą świadomość 
realności „kolektywnego istnienia” – tego sztucznego świata, w którym ludzie się znaleźli. 
Trzeba oddzielić w człowieku kulturę i naturę, to, czym staje się on na skutek swego 
„kolektywnego istnienia”, i to, czym jest sam przez się. Trzeba studiować nie tyle „ludzi”, ile 
„człowieka” nie skażonego przez życie wśród nich. Ponadto Rousseau wprowadza pojęcie 
denaturalizacji, która zajmuje znaczną część Rozprawy o pochodzeniu i podstawach 
nierówności między ludźmi. Chodziło w nim nie o rekonstrukcję procesu historycznego, lecz o 
sformułowanie wielu hipotez dotyczących tego, jak możliwe jest społeczeństwo w swej 
obecnej postaci - tak bardzo oddalonej od natury. Rozważania Rousseau o denaturalizacji 
gatunku ludzkiego obejmują problematykę tak różnorodną jak rozwój języka i myślenia, 
rodziny, pracy i środków wytwarzania, własności, przemocy, władzy politycznej itd. 
Najciekawsze wydaje się podjęcie problemu kształtowania się potrzeb różnego rodzaju, 
swoistej potrzeby życia społecznego, która nie istniała w stanie natury. Inaczej mówiąc, 
według Rousseau społeczeństwo samo wytwarza sobie potrzeby, które tylko w nim mogą 
zostać zaspokojone.
W twórczości Rousseau mamy do czynienia z dwiema różnymi koncepcjami społeczeństwa: z 
koncepcją krytyczną, w której na pierwszy plan wysuwa się ujawnianie wielorakich 
ograniczeń, z jakimi wiąże się dla jednostki życie zbiorowe, oraz koncepcją apologetyczną, 
uwydatniającą nade wszystko rozkosze życia we wspólnocie.

44. A.Comte i jego wizja socjologii jako nauki pozytywnej.

Zdaniem autora Cours de philosophie positiue miejsce każdej nauki w systemie jest 
wyznaczone historycznie i logicznie. Zgodnie z tym nauki tworzą następującą hierarchię: 
matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia. Taki też powinien być 
porządek ich wykładu. Wymienione nauki zostały przez Comte’a zhierarchizowane według 
stopnia swej malejącej ogólności i abstrakcyjności, stopnia swej rosnącej złożoności oraz 
stopnia swej coraz większej doniosłości praktycznej. Tak więc matematyka jest nauką 
najbardziej abstrakcyjną, najprostszą i najdalszą od praktyki, socjologia natomiast - nauką 
najbardziej konkretną, złożoną i związaną z praktyką. Matematyk nie musi korzystać z 
dorobku żadnych innych nauk (dlatego matematyka pojawiła się najwcześniej), podczas gdy 
socjolog musi wykorzystywać wyniki wszystkich innych nauk (dlatego socjologia pojawia się 
najpóźniej).
Socjologia jest tedy nauką pozytywną nie dlatego, że korzysta z gotowych metod innych nauk 
pozytywnych czy też wyjaśnia badane przez siebie zjawiska za pomocą odkrytych przez nie 
praw, lecz dlatego, że tak samo jak one przezwycięża pozostałości myślenia teologicznego i 
metafizycznego, gromadzi empirycznie sprawdzalną wiedzę i odkrywa prawa pozwalające 
przewidywać dalszy przebieg badanych procesów i na te procesy oddziaływać. 
Wg Comte‘a istnieje świat realny , a zadaniem naukowca jest jego zbadanie i przedstawienie 
wyników badań. Świat rzeczywisty poznaje się na dwa sposoby: przez badania i dociekania 
teoretyczne.  Wyróżnia  trzy metody badań dostarczających  wiedzy empirycznej  o realnym 
świecie społecznym:

a) obserwacja- powinna być ukierunkowana przez teorię, a po jej dokonaniu powiązana z 

jakimś prawem

64

b) eksperyment- naturalny polegający na tym, że skutki czegoś, co dzieje się w 

określonym miejscy byłyby obserwowane i porównywane z sytuacją w miejscu, gdzie 
takie zdarzenie nie nastąpiło

c) porównanie:

-

społeczeństw ludzkich z niższymi społeczeństwami zwierzęcymi

-

społeczeństw w różnych krajach świata

stadiów rozwoju społeczeństw w różnych okresach

45. E.Durkheim i jego koncepcja faktu społecznego.

Emil   Durkheim   jest   uznawany   za   twórcę   tzw.   francuskiej   szkoły   socjologicznej,   był   on 
pierwszym   profesorem   socjologii   w  pierwszej   katedrze   socjologii   stworzonej   we   Francji. 
Przez swą działalność dał teoretyczne oraz organizacyjne podstawy do rozwoju socjologii we 
Francji. Ogólną koncepcję socjologii Durkheim oparł na tzw. pozytywistycznej teorii nauki, 
była to podstawa. Tendencja antypozytywistyczna zakłada, iż fakty społeczne ze swej natury 
niejako   duchowe   są   po   części   jakościowo   różne   od   faktów   badanych   poprzez   nauki 
przyrodnicze   oraz   wymagają   jednocześnie   odmiennych   technik   badania   i   różnych   metod 
badawczych.
E.   Durkheim   próbował   określić,   a   także   zrealizować   określone   warunki   wyodrębniające 
socjologię jako tzw. samodzielną naukę - czyli stworzyć definicję faktów społecznych, które 
są wyłącznym przedmiotem badań socjologicznych oraz stworzyć dyrektywy przeznaczone 
dla różnorodnych metod badań stosowanych przez socjologię.
Próbował on zakończyć sytuację, kiedy socjologowie tworzyli duże systemy bez związku z 
faktami, a jednocześnie różne nauki prowadziły badania nad zjawiskami  społecznymi  nie 
znając   ich   skomplikowanej   natury.   Był   przekonany   ,   iż   podstawowa   zasada   metody 
badawczej socjologii to teza, iż fakty religijne i prawne, moralne oraz ekonomiczne powinno 
się rozpatrywać w zgodzie z ich naturą - jako określone fakty społeczne. 
Sławny postulat Durkheima, aby traktować fakty społeczne jak rzeczy, o których nie wiemy 
jeszcze niczego pewnego, był  kamieniem węgielnym jego socjologii. Był to nade wszystko 
postulat metodologiczny. Autor Zasad wielokrotnie zapewniał, że nie chce z góry przesądzać, 
jaka jest istota faktów społecznych, lecz tylko proponuje zajęcie wobec nich pewnej postawy 
myślowej. W szczególności podkreślał, że nie głosi tezy o materialnym charakterze tych 
faktów, która byłaby jawnie sprzeczna z jego poglądami nie mającymi nic wspólnego z 
jakkolwiek rozumianym materializmem. Chodziło mu - jak twierdził - jedynie o to, aby „[...] 
socjolog wprawił się w taki stan ducha, w jakim znajdują się fizycy, chemicy czy 
fizjologowie wtedy, gdy zapuszczają się w nie zbadane jeszcze regiony swej działalności 
naukowej”.
Inaczej mówiąc, chodziło mu o to, aby socjolog podchodził do przedmiotu swych badań bez 
żadnych koncepcji przednaukowych, wyzbywając się w porę wyobrażeń przejętych 
bezkrytycznie z potocznego myślenia, panujących ideologii i systemów filozoficznych.
Słynna definicja faktu społecznego sformułowana przez Durkheima brzmiała tak oto: „Jest 
faktem społecznym wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na 
jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie 
powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych 
manifestacji”. 

46. Socjologia rozumiejąca M. Webera.

65

Jest to socjologia z zakresu humanistycznego stworzona przez Maxa Webera. Jak wskazuje 
nazwa opiera się na próbie zrozumienu zjawisk badanych jak postawy, wartości, motywów, 
celów. Socjologia rozumejąca jest wciąż aktualną formą badania rzeczywistości i co roku 
przynosi nowe publikcje. Głownym zainteresowaniem Webera były działania jednostek. Nie 
chodzi tu o wszystko, co robią jednostki, ale o szczególną kategorie ich zachowań, które 
nazywał działaniami. „O jakie rozumienie działań społecznych chodzi tedy w socjologii 
Webera, nazywanej przecież socjologią rozumijeącą? Weber pisał o dwóch rodzajach 
rozumienia: pierwsze to rozumienie bezpośrednie (actuelles Verstehen), drugi to rozumienie 
wyjaśniające ( eklarendes Verstehen)”(Szacki, HMS).
Pierwsze rozumienie (bezpośrednie) – chodzi o sytuacje, w których jesteśmy w stanie pojąć 
znaczenie działań innych ludzi (obserwując czyjeś działanie, wiemy co ono znaczy, bez 
głebszej analizy myślowej jak np. mimika, gesty, operacje matematyczne). Takie rozumienie 
wymaga pewnej wiedzy, której człowiek uczy się żyjąc w danym społeczeństwie. 
Rozumieniem bezpośrednim posługuje się każdy człowiek.
Drugie rozumienie (wyjaśniające) – Dla Webera było ważniejszym rozumieniem. Dla 
rozróżnienia w tym rodzaju rozumienia nie chodziło tylko o to co wszyscy robią w taki, czy 
inny sposób, ale ale co należało w naukach dopiero zastosować. Miało to być wyższym 
szeblem poznania działań ludzkich, który miał odpowiadać nie tylko na pytanie; „Co?”, ale i 
„Dlaczego?” Miało to służyć poznaniu nie tylko znaczenia luzkiego działania, ale i motywów, 
jego przyczyn.
Procedura przyczynowego wyjaśniania nie miała nic wspólnego z „wczuwaniem się”, z 
odkrywaniem co podmioty miały na myśli, bo często one same tego nie wiedzą. Dlatego: 
„Nie ma nic ważniejszego w metodologii Webera [...] aniezeli zasada, iż interpretator musi 
przynajmniej na początku założyć, że działąnia i wierzenia, które stara się zrozumieć, są 
racjonalne w pewym znaczniu tego terminu” (Ringer, Max Weber's Methodology).  Gdy okaże 
się, że to założenie jest nietrafne ( nie jest racjonalne) należy uciekać się do wyjaśnień innego 
typu-emocji lub tradycji.

47. Socjologia formalna G.Simmla.

Socjologia formalna była tworzona przez różnych twórców, jak: Tonnies, Weber, ale i 
Simmel'a, który reprezentował całkiem inny styl myślenia i pracy naukowej. Socjologia 
formalna jest również nazywana socjologią „czystą.” Wyróżnił dwa rozumienia 
społeczeństwa: W pierwszym- „Społeczeństwo to zespół uspołeczniowych jednostek, materiał 
ludzki ukształtowany jako społeczeństwo przez całość rzeczywistości fistorycznej”. W 
drugim rozumieniu- „Społeczeństwo jako suma tych form stosunków po między jednostkami, 
dzięku którym są one przekształcane w społeczeństwo w pierwszym znaczeniu słowa”.  
Socjolog powinien zajmować się społeczeństwem w drugim znaczeniu - „nie swoista 
substancja, lecz nieustający proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami”. 
Pojęcie interakcji staje się w socjologii Simmla-pojęciem centralnym i ważnym, później 
zostanie nazwana mikrosocjologią.  Jest to badanie form uspołeczniania zawężające 
socjologię ze skali makro (całości zjawisk społecznych) do mikro. Socjologia formana 
nieograniczała się tylko do interakcji i unieważnienia problematyki „społeczeństwa” jako 
bytu ponadjednostkowego. W jej zainteresowaniu ważne są fakty społeczne, ale nie fakty jako 
takie tylko pewna ich część, którą Simmel nazwał „formą”. ( Formy jako: „ W grupach 
społecznych, których cele i znaczenie mogą być bardzo różne, spotykamy identyczne pod 
względem formalnym sposoby odnoszenia się jednostej względem siebie, a mianowicie 
stosunki podrzędnosci i nadrzędności, rywalizacje, naśladowanie, formy pracy, tworzenie się 

66

stronnictw i niezliczone inne zfawiska zachodzące w państwie, w gmieniereligijne, w grupie 
spiskowców, w rodzinie, szkole artystycznej, itd. Niezależnie od tego , jak bardzo różne 
interesy przyświecają powstaniu tych tworów społecznych, formy w jakich się one realizują, 
mogą być identyczne”.) Pojęcie formy miało podstawowe znaczenie. Nienależało jednak do 
najjaśnieszych ponieważ Simmel używał go dość swobodnie, przez to granice  socjologii nie 
mogą być aż tak wyraźne, jak wynikałoby to z wielu sformułowań Simml'a.

48. Koncepcja współczynnika humanistycznego F. Znanieckiego.

Twórcą tego podejścia jest Florian Znaniecki, który zaleca badanie rzeczywistości społecznej 
z współczynnikiem humanistycznym. Jest to sposób badania grup w sposób indywidalny, 
analizując ich wartości własne, historie, kulture : „ Strefa w której obraca się humanista to nie 
świat realności samoistnych, jakby się przedstawiał  jakiemuś idealnemu absolutnemu 
podmiotowi; to świat cudzych świadomości , ściślej mówiąc, świat przedmiotów , dannych 
innym konkretnym, historycznie uwarunowanym, osobikom i grupom, oraz czynności 
dokonywanych nad owymi przedmiotami przez tych, którym one są dane jako ich 
doświadczenia” ( Szacki, Historia Myśli Socjologicznej). Aby badać rzeczywistość społeczną 
musimy ją badać w spoób jakościowy, ujmując specyfikę badanej populacji. Np. dane 
zbierane przez policję nie muszą odzwierciedlać rzeczywistej sytuacji jaka panuje np. na 
danym osiedlu (może istnieć np. błędne przekonanie, że dzielnica jest bezpieczna, podczas 
gdy ludzie mogą mieć obawę do tego by zgłaszać przestępstwa) i dlatego: „ Przedmioty 
teoretycznej refleksji są przedmiotami już komuś danymi w doświadczeniu, lub czyimiś 
świadomymi czynnościami, które nazwać możemy współczynnikiem humanistycznymtych 
zjawisk”. Należy brać pod uwagę to, jak procesy społeczne widzą ci, którzy sami biorą w nich 
udział.  Badamy środowisko społeczne grup, które nie jest widziane i rozumiane oczyma 
badacza , ale jak członkowie danej grupy postrzegają pewne fakty w oparciu o włase 
doświadczenia, to oni budują rzeczywistość. Cytując za Florianem Znanieckim: „ Tę cechę 
zjawisk kulturalnych, przedmiotów humanistycznego badania, tę ich zasadniczą właściwość, 
że jako przedmioty teoretycznej refleksji są one już przedmiotami, komuś danymi w 
doświadczeniu, lub czyimiś świadomymi czynnościami, nazywać mozemy współczynnikiem 
humanistycznym”( Znaniecki, Wstęp do socjologii).

49. Szkoła Chicagowska i jej socjologia empiryczna. 

1892 rok – założenie wydziału socjologii i antropologii – są to pierwsze podstawy 
instytucjonalne badań socjologii opisowej. W Chicago w tym okresie miała miejsce bardzo 
szybka urbanizacja, wzrost przestępczości i przyrost miejskiego proletariatu.. Na tym terenie 
działała grupa terenowych badaczy, której przewodził Robert Park. Socjologia początku XX 
wieku (lata 30 i 40) była socjologią opisową: - programowe odejście od teorii badań 
społecznych.

Badania   trzeba   skoncentrować   na   społecznościach   lokalnych   jako   reprezentantach   całego 
społeczeństwa.
Społeczność lokalna jest wyróżniana przez terytorium. Jest to bardzo ważny element życia 
społecznego, mikrokosmos w którym odbija się reszta społeczeństwa. 
Badając   jedną   społeczność   lokalną   można   odkryć   pewne   formy   i   prawidłowości,   które 
występują w każdej innej społeczności.
Techniki badań (zaczerpnięte z antropologii kulturowej i etnologii):

-

obserwacja uczestnicząca

67

-

wywiady kierowane (rozmowa bezpośrednio nakierowana na pewien cel)

-

unikano technik statystycznych (nie odkrywają one bowiem wzorów kultury)

Założenia socjologii opisowej (orientacje):

1. Typologiczna   –   szukano   pewnych   typów,   które   mogłyby   opisywać   zastana 

rzeczywistość np. miasto, wieś, wspólnota, stowarzyszenie, grupa pierwotna i wtórna

2. Ekologiczna – społeczność ujmowana na tle środowiska przyrodniczego. Zakłada się 

tu wpływ przyrody na życie społeczne i bada ten związek

3. Strukturalno – formalna – badanie rzeczywistości społecznej jako całości, systemu, 

który jest ściśle wewnątrz siebie powiązany. Wszystkie elementy mają pośrednio lub 
bezpośrednio wpływ na siebie.

Rozróżnienie 2 rodzajów badań:

a) social surwey – czysty opis tego co istnieje
b) sociological surwey – związane z socjologią i ważne dla niej badania, które 

prowadzą do okrywania praw socjologicznych

W grupie społecznej wyróżniano 2 aspekty:

a) Comunity czyli  wspólnota, zbiorowość oparta na wspólnym  terytorium.  Jest to 

twór   społeczny   w   którym   rządzi   teoria   ewolucji   –   jej   wyznacznikiem   jest 
terytorium, wyznaczające życie grupy. Współpraca ma tu charakter przejściowy i 
żywiołowy.   Mamy   tu   do   czynienia   z   jednostkami   nastawionymi   egoistycznie, 
między którymi rządzą prawa dżungli. Ten aspekt biologiczny nigdy nie występuje 
w czystej postaci.

b) Society   czyli   społeczność   –   jednostki   współpracują   świadomie,   są   solidarne, 

potrafią dążyć do wspólnego celu.

Procesy elementarne – to dzięki nim odbywa się ewolucja od comunity do society:

1. Konkurencja – występuje na poziomie zbiorowości terytorialnych, ma miejsce w 

środowiskach ludzkich i zwierzęcych

2. Konflikt – forma przejawiania się konkurencji – element świadomości
3. Akomodacja – przystosowanie do sytuacji konfliktu
4. Asymilacja

Podejście ekologiczne

1. Skupiska   ludzkie   są   określone   według   jakiegoś   wzoru   przestrzennego   –   jest   on 

podyktowany przez środowisko przyrodnicze

2. Terytorialnie   wyróżnione   strefy   posiadają   specyficzne   wskaźniki   np.:   religię, 

mentalność, obyczaje, język, poziom dochodu, zawód itp.

3. Rzeczywistość społeczna jest dynamiczna, wiąże się ze zmianą terytorialną
4. Przedstawiciele tej szkoły przedstawiali wyniki swoich badań w sposób graficzny

Procesy w ramach   których  należy  opisywać  społeczności   lokalne:   centralizacja,  sukcesja, 
koncentracja, inwazja.

50. Miejsce antropologii społecznej wśród nauk humanistycznych.

68

ANTROPOLOGIA SPOŁECZNA- narodziła się w Wielkiej Brytanii, w połowie XIX wieku, 
była domeną tamtych badaczy. Nauka o człowieku i jego miejscu w kulturze, przedmiotem 
zainteresowania antropologii jest człowiek jako twórca kultury, zbiorowa egzystencja 
człowieka w kulturze, badania kultur pierwotnych i kultur przedliterackich.
NAUKI POKREWNE ANTROPOLOGII antropologia rozwijała się w bliskim związku z 
socjologią i historią. Antropologię od historii różni nie tyle przedmiot badań ile metody i 
techniki które są przystosowane do typu badanych społeczeństw. Charakterystyczne dla 
socjologii są metody standaryzowane nadające się do analizy społeczeństw dużych złożonych 
strukturalnie i zróżnicowanych kulturowo w badaniach nad społeczeństwami niewielkimi nie 
mają zastosowania lub zastosowanie ograniczone.

51. Ludy pierwotne. Podaj i omów dwa przykłady.

Lud- w jęz. nauk społecznych to zbiorowości, które w drabinie rozwoju społeczeństwa 
zajmują miejsce między plemieniem, a narodem, są one związane z określonym terytorium w 
sposób trwały, posiadają własny język, kulturę, ustrój polityczny i ukształtowany system 
władzy. Lud wyróżnia się na podstawie kultur. Lud posiada też kulturę materialną (narzędzia 
pracy, mieszkania, stroje).
Ludy tubylcze (pierwotne) – ludy miejscowe, które żyły na jakimś terytorium, zanim przybyli 
tam europejscy kolonizatorzy i osadnicy, np. Iniuci, Aborygeni.
Iniuci ( Eskimosi): grupa rdzennych ludów obszarów arktycznych i subarktycznych 
Grenlandii, Kanady, Alaski i Syberii.
Życie religijne: 
lato: brak obrzędów, tylko w sytuacji, kiedy są narodziny lub śmierć.
zima: są w tym czasie bardzo wierzący, pojawiają się obrzędy, wierzą w  duchy, reinkarnację, 
zajmują się magią, „święto pęcherzy”, „święto zmarłych”- obdarowywanie członków 
zmarłych, którzy mają imię po zmarłym, „święto przesilenia zimowego”- jednoczesne 
zapalanie i gaszenie świateł, osoby przez całe życie noszą amulety, pielęgnują tradycję, 
przekazywanie doświadczeń, szamanizm
Życie prawne: w czasie zimy prawo najbardziej przestrzegane, brak kradzieży, rozbojów, 
rozwodów, komunizm seksualny w czasie świąt, wymiana kobiet, Eskimosi wolą wdowy niż 
młode kobiety,
Prawo rodzinne: 
Zimowe: wszystko oparte na obrzędach, wódz ma rolę reprezentatywną, wodzem jest 
przeważnie czarownik, prawo własności- Inuici nie lubią oddawać, sprzedawać swoich 
rzeczy, muszą zachowywać chociaż część swoich dóbr, wszystko jest wspólne, komunizm.
Letnie: żyją bardziej indywidualnie, w rodzinie
Klimat, dostęp do surowców- to od tych czynników wszystko jest uzależnione, prawa, religia 
itd.
Populacja: więcej kobiet niż mężczyzn, gdyż giną na polowaniach, łowach, mało dzieci, 
więcej osób starszych, najwięcej osób w wieku średnim, liczy się dobro jednostki, a nie 
grupy.
Aborygeni: rdzenni mieszkańcy 

Australii

.

Aborygeni prowadzili koczowniczy tryb życia. Byli myśliwymi i nomadami. Przemierzali 
ogromne obszary zakładając tymczasowe obozy w pobliżu zbiorników wodnych. Kiedy tylko 
skończyły się zapasy jedzenia, wyruszali w dalszą drogę. Handlowali z innymi plemionami, 
wymieniając z nimi różne towary, np. włócznie.

69

Aborygeni polowali na zwierzęta, np. 

kangury

. Mięsną dietę uzupełniali tym, co zdołali 

zebrać: dzikimi roślinami, orzechami, jagodami. Myśliwi używali włóczni z kamiennymi 
ostrzami, a także drewnianych 

bumerangów

. Niektóre plemiona wykształciły 

język migowy

, 

dzięki któremu mogły porozumiewać się podczas tropienia zwierząt (na przykład otwierająca 
się stopniowo 

dłoń

, oznaczała kangura).

Didgeridoo, instrument przypominający gigantyczny flet, jest uznawany za jeden z 
najstarszych instrumentów muzycznych świata. Aborygeni grali na nim i nadal grają podczas 
uroczystości plemiennych. Współcześnie jest to też jeden z instrumentów 
charakterystycznych dla "world music".

Aborygeni przekazywali z pokolenia na pokolenie legendy, pieśni i tradycje. Ich kultura 
przetrwała dzięki corroborres, ceremoniom towarzyszącym zgromadzeniom plemiennym, 
podczas których pieśniami, muzyką i tańcem odtwarza się pradawne opowieści o przeszłości 
Australii. Obecnie żyją głównie w 

rezerwatach

, choć wielu z nich włączyło się w życie 

australijskiego społeczeństwa i pracują jako 

rolnicy

 albo hodowcy.

Aborygeni, ich religia i wierzenia oraz życie codziennie są ściśle powiązane z naturą, ziemią i 
przodkami, którzy na niej żyli. Sen, realność i zmarli (poprzez totemy) funkcjonują w jednym 
świecie, tworzącym całość, byt niezależny. Akt seksualny ma znaczenie metafizyczne. 

Śnienie jest więc jednym z najważniejszych aspektów kultury, bowiem determinuje życie i 
jest samym życiem. Śnienie jest duchową podstawą i praktyką codziennego życia. Codzienne 
czynności i rytuały podyktowane są snami i wizjami w transie. 

Relacje partnerskie i planowanie rodziny u Aborygenów podporządkowane było sytuacji 
plemienia, a decyzje o prokreacji podejmowała zazwyczaj rada szczepu. Gdy w rodzinie 
urodziła się dziewczynka, miała już przypisanego mężczyznę z innego, zaprzyjaźnionego 
szczepu, któremu została obiecana jeszcze przez brzemienną matkę. Gdy jej przypisany przez 
rodziców mąż umierał, dziewczyna przechodziła pod opiekę młodszych braci męża – 
zostawała żoną najstarszego z nich. W kulturze aborygeńskiej obowiązywał model poligamii, 
więc mężczyźni są otaczani przez doświadczone życiowo kobiety i równocześnie przez młode 
dziewczyny, które mogłyby być ich córkami. Dzisiaj prawo australijskie zakazuje 
wielożeństwa. Inicjacja chłopców to długi proces naznaczony wieloma próbami na męskość. 
Zaczyna się wieku dziewięciu lat, kiedy to chłopiec zostaje odebrany matce. Od tego czasu 
poddawany jest wielu obrzędom i rytuałom. Do najstraszniejszych, ale koniecznych należą 
próby głodu i wytrzymałości na ból (wybijanie zębów, wyrywanie włosów, podłużne nacięcie 
członka - ariltha). 

Gwałt na kobiecie w społeczności aborygeńskiej był surowo zakazany i co za tym idzie 
surowo karany. Kobieta cieszyła się autorytetem w szczepie, gdyż była ważnych elementem 
życia społecznego i duchowego. Kobieta w wierzeniach aborygenów uosabiała sferę sakralną, 
aspekt żeński wiązał się ze stworzeniem ziemi, stąd brał się szacunek dla wszystkich cech 
kobiety jak i do niej samej. 

Według aborygeńskiej tradycji ciało zmarłego przestępcy, zresztą wszystkich zmarłych, 
wywieszane było na drzewie, gdzie na słońcu ulegało naturalnej mumifikacji.

52. Zagadnienie rozwoju i postępu w kulturach.

70

Rozwój społeczny- w porównaniu z innymi procesami kierunkowymi, charakteryzuje się on 
dodatkowo cechami jakimi są a) kierunek procesu (który jest pozytywny), b) kierunkowa 
sekwencja   zmian   społecznych   (która   jest   uruchomiona,   popychana   przez   mechanizmy 
wewnątrzspołeczne).
Odróżniamy  rozwój jednoliniowy  (unilinearny), gdy sekwencja zmian biegnie zawsze tym 
samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii.
Rozwój  wieloliniowy  (multilinearny),   gdy  różne  sekwencje  zmian  mają  jedynie  zbliżony 
ogólny   kierunek,   ale   przebiegają   w   różny   sposób,   różnymi   torami   czy   trajektoriami,   w 
zależności od konkretnych warunków historycznych czy kulturowych danego społeczeństwa.
Rozwój skokowy- po okresie kumulowania się zmian ilościowych, cząstkowych, dochodzi 
do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa. 
Z kolei nawarstwiają się znów zmiany cząstkowe, ilościowe, by po pewnym czasie dotrzeć do 
następnego progu.
Postęp   społeczny-   proces   rozwojowy,   którego   kierunek   jest   wartościowany,   oceniany 
pozytywnie. Postęp przybliża nas nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, który realizuje 
jakieś   ważne   społeczne   wartości.   Przeciwieństwem   postępu   jest   regres,   oddalanie   się   od 
takich   wysoko   cenionych   wartości,   i   tym   samym   zbliżanie   się   do   wartości   przeciwnych. 
Żadna zmiana nie jest postępem sama w sobie, może natomiast uzyskać  kwalifikację postępu, 
gdy  stanie   się   przedmiotem   rozpowszechnionej   w  jakiejś   zbiorowości   pozytywnej   oceny, 
dokonanej w myśl pewnych kryteriów aksjologicznych. Postępem jest to, co za postęp jest 
przez społeczeństwo uważne.
Pojęcie   postępu   kojarzy   się   nieuchronnie   ze   zmiennością,   dynamika   społeczną.   Postęp 
zakłada kierunkowość procesu, to znaczy zmiany prowadzące do coraz to innych, nowych 
stanów społeczeństwa, biegnące jakimś torem, przybliżające do jakiegoś określonego stanu 
idealnego.   Postęp   zakłada,   że   proces   prowadzi   ku   czemuś   lepszemu,   doskonalszemu, 
szczęśliwszemu, że zmierza do spełnienia ideału.
DYNAMIKA KULTURY
Ludzie zaczynają się zastanawiać co w życiu przeważa: stałość czy zmienność. Świat się 
zmienia, zmieniamy się my, ale jednocześnie mamy poczucie własnej tożsamości
W życiu społeczno-kulturowym następują zmiany przeobrażenia ? składu funkcji 
wzajemnych relacji.
Autor, który pierwszy zwrócił uwagę na dynamikę w kulturze to H. Spencer . Ewolucja to 
zmiana idąca od nieokreślonej niespójnej jednorodności do określonej spójnej różnorodności. 
Ewolucja jest tym bardziej zaawansowana im bardziej skomplikowana jest struktura danego 
systemu i im więcej funkcji ulega w nim wyodrębnieniu.
Neoewolucjoniści XXw. Do tych założeń dodali stwierdzenie, że o poziomie zaawansowania 
ewolucji świadczy złożoność kultury i wyspecjalizowanie funkcji ale i zdolność do 
integrowania danego systemu.
Z ewolucjonizmu wyrosła Teoria konwergencji
Teoria konwergencji ? Adolf Bastian ? zakłada ona że w podobnych warunkach podobne 
formy kulturowe mogą powstać niezależnie od siebie tzn. wynika to z tego że istnieje 
zasadnicze podobieństwo natury ludzkiej, które wszędzie może doprowadzić do takich 
samych rezultatów.
Droga postępowania wszystkich grup ludzkich jest w kulturze w zasadzie jednakowa.
Przechodzą w zasadzie te same stadia rozwojowe tylko w różnym tempie. Z etapu na którym 
znajduje się dana kultura można ocenić na jakim jest poziomie rozwoju.
Teoria dyfuzji (wzajemne przenikanie)? Taylor ? wzajemne przenikanie elementów 
kulturowych
Z jednego społeczeństwa do drugiego

71

Dzięki temu możliwy jest szybki rozwój społeczeństw jako całości kulturowej. Jest to proces 
złożony i twórczy.
Etapy dyfuzji
1) przedstawienie nowego elementu
2) przyjęcie go przez społeczeństwo
3) zespolenie z własną kulturą
Warunki przyjęcia:
1) użyteczność
2) zgodność z kulturą istniejącą
3) prestiż społeczeństwa przekazującego
4) prestiż jednostek pośredniczących
W procesie dyfuzji łatwo przekazywane są techniki życia codziennego, nie przekazywane są 
skojarzenia i reakcje podświadome
W wyniku nadmiernej dyfuzji może dojść do akulturacji ? zniszczenie rodzimej kultury
Obie teorie mają odzwierciedlenie w polityce ; konserwatyzm i liberalizm.
DYFUZJA KULTUROWA ? rozprzestrzenianie się i przenikanie elementów jednej kultury do 
drugiej, najczęściej na drodze zapożyczenia, czasem następuje równolegle z migracją. 
Wyróżnia się m.in.:
- d.k. bezpośrednią i d.k. pośrednią ( za pośrednictwem mass mediów lub przedstawicieli 
jeszcze innej kultury)
- d.k. zamierzoną (planowe zapożyczenie pewnych treści przez kulturę przejmującą lub 
narzucenie jej dyfuzji przez kulturę przekazującą i niezamierzoną opartą na spontanicznych 
kontaktach przedstawicieli różnych kultur)
KONWERGENCJA KULTUROWA - proces polegający na tworzeniu się w odizolowanych 
od siebie kulturach podobnych cech i elementów kulturowych nie dzięki kontaktom czy 
akulturacji, lecz za sprawą zbieżnych warunków środowiskowych i wewnętrznych praw 
rozwoju
AKULTURACJA - proces oraz rezultaty ciągłych i głównie bezpośrednich kontaktów między 
różnymi kulturami. Z czasem w mniejszym lub większym stopniu dochodzi do upodabniania 
się kultur wchodzących ze sobą w kontakt.

53. Różnorodność kulturowa dawnego i współczesnego świata, 
hipoteza „konfliktu cywilizacji”.

a) znaczenie pojęcia „cywilizacja” :
Słowo cywilizacja jeszcze w XIX wieku używane było zamiennie ze słowem kultura.  Określa 
ono   zbiorowości   rozwinięte   odróżniając   je   od   zbiorowości   pierwotnych   czy   zacofanych. 
Cywilizacja w ujęciu uniwersalistycznym jest pojęciem szerokim, ponad którym istnieją już tylko 
różnice gatunkowe. Mieści w swych ramach kultury wykazujące pewne podobieństwa. Określana 
jest   poprzez   cechy   obiektywne   takie   jak   przynależność   do   tych   samych   grup   językowych, 
obyczaje, religia, ale również poprzez subiektywną samoidentyfikację. Cywilizacja to najszersza 
płaszczyzna identyfikacji. Wyróżniamy cywilizacje główne i peryferyjne. Cywilizacje nie mają 
ostrych i trwałych granic, jednak ich istnienie jest widoczne. Cywilizacje są śmiertelne jednak 
trwają bardzo długo, poddając się procesowi ewolucji. Jej fazy są wyróżniane w różny sposób 
przez różnych autorów Quigley wyróżnia ich siedem:
1) skrzyżowanie
2) okres ciąży
3) ekspansja
4) konflikt

72

5) imperium światowe
6) schyłek
7) obca inwazja.

Wszystkie teorie jednak dostrzegają krystalizowanie się państwa uniwersalnego poprzez fazy 
konfliktów i przejście tej formacji w fazę schyłku i dezintegracji. Cywilizacja może obejmować 
jedno   państwo   bądź   też   kilka   państw   i   narodów.   Pomimo   różnic   definicyjnych   nikt   nie 
kwestionuje istnienia dwunastu głównych cywilizacji. Siedem z nich to cywilizacje wymarłe: 
mezopotamska,   egipska,   kreteńska,   klasyczna,   bizantyjska,   środkowoamerykańska,   andyjska. 
Pozostałe trwają do dziś i zalicza się do nich: chińską japońską, indyjską, islamską i zachodnią.
b) Teoria „zderzenia cywilizacji” (konfliktu cywilizacji) Huntingtona:
Teoria zderzenia cywilizacji mówi o konfliktach pomiędzy całymi cywilizacjami. 
Huntington porównuje te konflikty do konfliktów plemiennych, nazywając cywilizacje 
największymi plemionami. Konflikt ten ma charakter globalny, a jego główną przyczyną 
są różnice kulturowe. Huntington twierdzi, że wszelkie koalicje między cywilizacyjne nie 
mają trwałego charakteru, a polaryzacja konfliktów będzie przebiegać wzdłuż granic 
cywilizacji. Konflikty między cywilizacjami mają różny charakter. Pierwsze z nich 
dotyczą płaszczyzny lokalnej i wybuchają pomiędzy państwami należącymi do różnych 
cywilizacji, bądź pomiędzy grupami z różnych kręgów kulturowych w obrębie jednego 
państwa. W płaszczyźnie globalnej mamy do czynienia z konfliktami pomiędzy 
ośrodkami poszczególnych cywilizacji. Głównymi przyczynami sporów globalnych jest:
chęć uzyskania wpływu na kształtowanie się wydarzeń międzynarodowych
chęć osiągnięcia przewagi militarnej: wyścig zbrojeń, kontrola zbrojeń
chęć osiągnięcia przewagi ekonomicznej terytorium
wartości i kultura
Charakter konfliktów pomiędzy cywilizacjami, niezależnie od ich podłoża, jest ostrzejszy niż w 
innych   przypadkach.   Państwa   biorące   udział   w   tych   konfliktach   zaczynają   szukać 
sprzymierzeńców ze swojego kręgu cywilizacyjnego oraz wśród innych cywilizacji. Jest to walka 
o   hegemonię   cywilizacji.  W   przypadku   zakończenia   się   powodzeniem   którejś   z   cywilizacji, 
pozostałe przyjmują jedną z dwóch taktyk bandwagoning czyli dołączenie do silniejszego bądź 
balancing utrzymanie zachwianej równowagi.
Różnorodność kulturowa- społeczeństwa różnią się sposobami budowania związków między 
swoimi członkami a także wartościami i normami, które określają odpowiednie zachowania. 
Różnorodność kulturowa jest przykładem elastyczności i zmienności układów społecznych. 
W każdym społeczeństwie znajdują się grupy, które różnią się od siebie. Przykładem takich 
grup mogą być subkultury, które różnią się klasą społeczną, etnicznym pochodzeniem, stylem 
życia, zainteresowaniami, religią itp.

Fragment opisujący główne cywilizacje z książki S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Muza,  

Wa-wa, 1997

Główne cywilizacje współczesności przedstawiają się więc następująco:

Cywilizacja chińska. Wszyscy uczeni uznają istnienie albo jednej cywilizacji chińskiej, której początki  

datują się co najmniej na 1500 rok p.n.e., a może tysiąc lat wcześniej, albo dwóch, przy czym jedna  

zastąpiła   drugą   w   zaraniu   epoki   chrześcijańskiej.   W   moim   artykule   w   „Foreign  Affairs"   nazwałem   tę  

cywilizację konfucjańską. Bardziej stosowny jest jednak termin „chińska". [Nie sposób oddać zręcznie po  

polsku wprowadzonego przez autora rozróżnienia „Cinese" i „ Sinic". Używam więc tu i dalej określenia  

„chińska" - przyp. tłum.] Konfucjanizm stanowi co prawda ważny element składowy chińskiej cywilizacji,  

ale jest ona czymś więcej, wykracza także poza granice Chin jako jednostki politycznej. Termin, którym  

będę się posługiwać, używany jest przez wielu znawców problemu i obejmuje kulturę Chin oraz chińskich  

73

społeczności   w   Azji   Południowo-Wschodniej   i   wszędzie   poza   Chinami,   a   także   pokrewne   kultury  

Wietnamu i Korei.

Cywilizacja japońska. Niektórzy uczeni łączą kulturę chińską i japońską, nadając im wspólne miano  

cywilizacji Dalekiego Wschodu. Większość jest jednak odmiennego zdania i uważa cywilizację Japonii za  

odrębną, która wyłoniła się z cywilizacji chińskiej między 100 a 400 rokiem n.e.

Cywilizacja  hinduistyczna.  Uznaje  się powszechnie,  że  co  najmniej  od  1500  roku  p.n.e.  istnieje  na  

subkontynencie  indyjskim jedna cywilizacja  lub było ich kilka, następujących  po sobie. Określa  się ją  

mianem indyjskiej lub hinduistycznej, ten ostatni termin odnosi się raczej do cywilizacji nam współczesnej.  

Od   drugiego   tysiąclecia   przed   naszą   erą   hinduizm   stanowi   centralny   element   kultury   subkontynentu.  

„Będąc czymś więcej niż religią czy systemem społecznym, jest jądrem indyjskiej cywilizacji". Rolę tę pełni  

po dziś dzień, choć w samych Indiach żyje spora społeczność muzułmańska, a także kilka mniejszości  

kulturowych. Używając terminu „hinduistyczna" wprowadzamy rozróżnienie między nazwą cywilizacji a  

nazwą państwa będącego jej ośrodkiem, co jest zalecane, kiedy kultura danej cywilizacji wykracza poza  

granice państwa.

Cywilizacja islamska. Wszyscy poważni uczeni uznają istnienie odrębnej cywilizacji islamskiej. Islam,  

który   powstał   na   Półwyspie   Arabskim   w   siódmym   wieku   naszej   ery,   szybko   się   rozprzestrzenił   na  

Północną Afrykę  i Półwysep Iberyjski, a także  na Azję  Środkową. W jego ramach  istnieje więc  wiele  

różnych kultur czy subcywilizacji, m.in. arabska, turecka, perska i malajska.

Cywilizacja   prawosławna.  Niektórzy   z  uczonych   wyróżniają   odrębną  cywilizację   prawosławną,   której  

ośrodkiem jest Rosja. Od zachodniego chrześcijaństwa odróżnia ją bizantyjski rodowód, odrębna religia,  

dwieście lat panowania tatarskiego, biurokratyczny despotyzm oraz ograniczony kontakt z Renesansem,  

Reformacją, Oświeceniem i innymi zjawiskami tak ważnymi dla Zachodu.

Cywilizacja zachodnia. Jej początki datuje się przeważnie na mniej więcej 700 lub 800 rok n. e. Uczeni  

uznają   powszechnie,   że   składa   się   ona   z   trzech   głównych   elementów:   Europy,  Ameryki   Północnej   i  

Ameryki Łacińskiej.

Cywilizacja  latynoamerykańska.  Ameryka  Łacińska  ma  jednak  odrębną  tożsamość,  odróżnia   się  od  

Zachodu.   Choć  jest   wytworem  cywilizacji   europejskiej,   przebyła   drogę   bardzo   odmienną   od   Europy  i  

Ameryki Północnej.

Jej   kultura   jest   korporacyjna,   autorytarna.   Europa   poznała   tego   typu   kulturę   w   mniejszym   stopniu,  

Ameryka   Północna   zaś   wcale.   I   jeden   i   drugi   obszar   odczuł   skutki   Reformacji.   Kultura   katolicka  

przemieszała się tam z protestancką. Z historycznego punktu widzenia Ameryka Łacińska była wyłącznie  

katolicka,   choć   nie   da   się   wykluczyć,   że   sytuacja   ta   ulega   zmianie.   Cywilizacja   latynoamerykańska  

zawiera w sobie kultury tubylcze, które w Europie nie istniały, w Ameryce Północnej zostały skutecznie  

wykorzenione, różne zaś mają znaczenie w Meksyku, Ameryce Środkowej, Peru i Boliwii z jednej, oraz w  

Argentynie   i   Chile   z   drugiej   strony.   Rozwój   polityczny   i   ekonomiczny   Ameryki   Łacińskiej   przebiegał  

całkiem   odmiennie   niż   w   krajach   północnoatlantyckich.   Sami   Latynosi   rozmaicie   określają   swoją  

tożsamość. Jedni mówią, że należą do Zachodu. Inni twierdzą, że mają własną, jedyną w swoim rodzaju  

kulturę. Obszerna literatura pióra autorów latynoskich i północnoamerykańskich poświęcona jest różnicom  

kulturowym między tymi obszarami. Cywilizację Ameryki Łacińskiej można uznać albo za  podgrupę w  

ramach   cywilizacji   zachodniej,   albo   też   za   byt   odrębny,   ściśle   związany   z   Zachodem,   przy   czym  

74

niejednomyślny co do tego, czy należy do Zachodu, czy też nie. Ta druga definicja jest stosowniejsza i  

lepiej służy celom analizy, która skupia się na międzynarodowych politycznych implikacjach cywilizacji, w  

tym na stosunkach między Ameryką Łacińską z jednej, a Ameryką Północną i Europą z drugiej strony.

A więc Zachód to Europa, Ameryka Północna oraz inne obszary zasiedlone przez Europejczyków, jak  

Australia   i   Nowa   Zelandia.   Z   upływem   czasu   zmieniały   się   jednak   relacje   między   dwoma   głównymi  

komponentami Zachodu. Amerykanie przez większość swej historii określali się w opozycji do Europy.  

Ameryka   była   ziemią   wolności,   równości,   szans,   przyszłości.   Europa   reprezentowała   ucisk,   konflikt  

klasowy,   hierarchię,   zacofanie.   Twierdzono   nawet,   że   Ameryka   stanowi   odrębną   cywilizację.   Takie  

przeciwstawianie Ameryki Europie wynikało w znacznej mierze z tego, że co najmniej do końca XIX wieku  

Ameryka   miała   ograniczone   kontakty   z   cywilizacjami   niezachodnimi.   Jednakże   z   wejściem   Stanów  

Zjednoczonych na arenę międzynarodową rozwinęło się szersze poczucie identyfikacji z Europą. O ile  

dziewiętnastowieczna Ameryka uważała się za odrębną od Europy i jej przeciwstawną, o tyle w wieku XX  

określa się jako część, a w rzeczywistości i przywódca większego organizmu. Zachodu, w którego skład  

wchodzi Europa.

Terminu   „Zachód"  używa  się  dziś  powszechnie  na  określenie   tego,  co  nazywano  niegdyś  zachodnim  

chrześcijaństwem.   Zachód   jest   więc   jedyną   cywilizacją,   która   miano   swoje   wzięła   od   kierunku  

wskazywanego przez kompas, nie zaś od nazwy konkretnego narodu, religii czy obszaru geograficznego*.

Określenie takie wyizolowuje tę cywilizację z kontekstu historycznego, geograficznego i kulturowego. Pod  

względem   historycznym   cywilizacja   zachodnia   jest   cywilizacją   europejską,   współcześnie   zaś  

euroamerykańską lub północnoatlantycką. Europę, Amerykę i Północny Atlantyk można znaleźć na mapie.  

Zachodu   tam  nie   ma.   Od   nazwy   „Zachód"   (West)  wywiedziono   też  koncepcję   westernizacji   i   mylące  

utożsamienie westernizacji z modernizacją.

Łatwiej  przedstawić  sobie,   że   Japonia   się   „westernizuje",   niż  że   się   „euroamerykanizuje".   Cywilizację  

europejsko--amerykańską określa się jednak powszechnie mianem zachodniej i termin ten, mimo jego  

poważnych niedostatków, będzie i tutaj używany.

Cywilizacja afrykańska (ewentualna). Z wyjątkiem Braudela, większość uczonych zajmujących się kwestią  

cywilizacji  nie  uznaje   odrębnej  cywilizacji afrykańskiej.  Północ  kontynentu  i  jego  wschodnie  wybrzeże  

należą do świata islamu. Etiopia, historycznie rzecz biorąc, stanowi cywilizację samą w sobie. Europejski  

imperializm   i   osadnictwo   wniosły   wszędzie   elementy   cywilizacji   zachodniej.   W   południowej   Afryce  

osadnicy z Holandii, Francji, a potem Anglii stworzyli składającą się z wielu odrębnych elementów kulturę  

europejską. Co najbardziej znamienne, wraz z imperializmem europejskim chrześcijaństwo opanowało  

większość kontynentu na południe od Sahary. Choć afrykańskie tożsamości plemienne utrzymują się i  

nadal  są silne, mieszkańcy  kontynentu mają coraz  większe  poczucie tożsamości afrykańskiej.  Można  

sobie wyobrazić, że w Afryce na południe od Sahary wytworzy się odrębna cywilizacja, której ośrodkiem  

stanie się być może Republika Południowej Afryki.

Religia to centralny element definiujący cywilizację. Jak stwierdza Christopher Dawson, ,,wielkie religie są  

fundamentami wielkich cywilizacji". Z pięciu „religii światowych" Webera cztery - chrześcijaństwo, islam,  

hinduizm   i   konfucjanizm   -   związane   są   ściśle   z   głównymi   cywilizacjami.   Nie   dotyczy   to   piątej   religii,  

buddyzmu. Dlaczego tak jest? Buddyzm, podobnie jak islam i chrześcijaństwo, wcześnie się podzielił na  

dwa wielkie odłamy, i tak jak chrześcijaństwo nie przetrwał w kraju, w którym się zrodził. Począwszy od I  

75

wieku n.e. buddyzm mahajana został wyeksportowany do Chin, a następnie do Korei, Wietnamu i Japonii.  

Różnie został przez te społeczeństwa zaadaptowany, zasymilowany z miejscową kulturą (w Chinach na  

przykład   z   konfucjanizmem   i   taoizmem)   i   stłumiony.   Choć   buddyzm   nadal   stanowi   ważny   element  

składowy kultury tych społeczeństw, nie tworzą one „cywilizacji buddyjskiej" i nie utożsamiłyby się z nią.  

Cywilizacja, którą zasadnie można określić jako buddyzm thera-wada, istnieje jednak na Sri Lance, w  

Birmie,   Tajlandii,   Laosie   i   Kambodży.   Ponadto   ludność   Tybetu,   Mongolii   i   Bhutanu   związała   się   na  

przestrzeni   dziejów   z   lamaistyczną   odmianą   buddyzmu   mahajana.   Społeczeństwa   te   stanowią   drugi  

obszar cywilizacji buddyjskiej. Jednakże całkowite wygaśnięcie buddyzmu w Indiach oraz jego adaptacja i  

włączenie w kultury Chin i Japonii oznaczają, że  będąc wielką religią, nie stał się podstawą jednej z  

głównych cywilizacji.

54. Istota animizmu.

Animizm (łac. animus - duch; anima - dusza) - forma i cecha wierzeń religijnych zakładająca, 
że   wszystkie   obiekty   znajdujące   się   we   wszechświecie   (kosmosie)   wyposażone   są   w 
ożywiającą je i kierującą nimi niewidzialną i niematerialną substancję duchową (duszę lub 
ducha). Tą  substancją obdarzone są zarówno:  obiekty przyrody ożywionej  (np. człowiek, 
wszelkie gatunki zwierząt i roślin): obiekty przyrody nieożywionej (np. konstelacje gwiezdne, 
planety, szczyty górskie, jeziora, rzeki); wszelkie zjawiska fizyczno-przyrodnicze (np. deszcz, 
piorun, błyskawica). Często dany obiekt lub zjawisko utożsamiane jest z ową nadprzyrodzoną 
substancją duchową; np. wir powietrzny pojawiający się nagle przy bezwietrznej pogodzie 
czy niespodziewane uderzenie gromu uważane są za objawienie sacrum właśnie w postaci 
wiru. Kiedy indziej obiekt lub zjawisko nie są tożsame z substancją duchową, natomiast 
zawierają ją w sobie jako swą duszę, która nie egzystuje (w normalnych okolicznościach) 
poza   swą   zewnętrzną,   widzialną   formą,   a   ów   obiekt   lub   zjawisko   nie   mógłby   żyć   i 
funkcjonować bez tej substancji czy duszy. W wielu religiach twierdzi się, że ciało ludzkie 
jest tylko formą ubrania, czy też skóry duszy, w której ta czasowo przebywa.
Współcześnie termin animizm może być rozumiany na trzy sposoby:
1. jako   teoria   religioznawcza   ogłoszona   przez   brytyjskiego   etnologa-ewolucjonistę   E.   B. 

Tylora (druga połowa XIX), utrzymująca, iż animizm jest najstarszą i najpierwotniejszą 
formą wierzeń religijnych sięgającą epoki paleolitu;

2. jako pojęcie/desygnat religii społeczeństw zwanych potocznie pierwotnymi, tradycyjnymi, 

niepiśmiennymi,   czy   opóźnionymi   w   rozwoju   cywilizacyjnym,   religii   autochtonicznej 
ludności zamieszkującej współcześnie Amerykę Północną i Południową, Afrykę, Azję i 
Australię   z   Oceanią.   Kultury   te   jako   nie   mające   większego   kontaktu   z   cywilizacją 
zachodnioeuropejską   lub/ani   z   żadną   z   religii   uniwersalistycznych   (katolicyzm, 
protestantyzm, islam, buddyzm) czy ich pochodnymi, zachować jakoby miały pierwotną 
postać   religii,   a   więc   wiele   (lub   wszystkie)   elementów   charakterystycznych   dla 
animistycznego stadium rozwoju religii;

jako   cecha   wszelkich   przekonań   religijnych   niezależnie   od   poziomu   ich   rozwoju   i 
usytuowania   w   czasie   i   przestrzeni.   Do   takich   cech   można   tu   zaliczyć   np.   wiarę   w 
nieśmiertelność   duszy   ludzkiej,   istnienie   dobrych   i   złych   duchów   (np.   anioł   i   szatan) 
występujących nie tylko w ludowych (chłopskich) wersjach poszczególnych religii, ale i w 
oficjalnych doktrynach kościołów, w tym także w religiach uniweralistycznych. Mówi się 

76

wtedy o animistycznych elementach danej formy religii lub o animistycznych pozostałościach 
(przeżytkach) w danej religii. Mają one świadczyć o ciągłej ewolucji systemów wierzeń oraz 
o pierwotności (dawności) elementów animistycznych.
Termin animizm został użyty po raz pierwszy na gruncie medycyny przez G. E. Stahla (1737) 
i oznaczał substancję życiową. Spopularyzowany jednak został dopiero (jako rozbudowana 
koncepcja) przez E. B. Tylora w jego pracy Cywilizacja pierwotna (1871). Praca ta dotyczyła 
problemu genezy i rozwoju ludzkiej kultury, w tym przekonań religijnych. E. B. Tylor uważał, 
że animizm jest nie tylko najstarszą formą religii, ale i formą "naturalną" - w sposób naturalny 
powołaną przez człowieka do życia. Naturalność ta miała wynikać z "naturalnej" jakoby jego 
refleksji nad takimi zjawiskami jak sen, marzenia senne, omdlenie, choroba, halucynacje, 
życie czy śmierć. Tego rodzaju obserwacje miały doprowadzić go do przekonania o istnieniu 
duszy   tj.   czegoś   zasadniczo   odrębnego   od   ciała   ludzkiego.  W  ten   sposób   sen   i   choroba 
rozumiane być miały jako okresowe opuszczenie ciała ludzkiego przez duszę, a marzenia 
senne   i   halucynacje   jako   wędrówki   oswobodzonej   duszy,   natomiast   śmierć   to   całkowite 
rozłączenie   ciała   i   duszy   (to   pierwsze   nie   mogło   już   zostać   ożywione   w   inny   sposób). 
Wierzenia  te zostały (według  E. B. Tylora) następnie przeniesione  na świat pozaludzki  - 
zewnętrzny   (proces   ekstrapolacji).   Tak   więc,   aby   zrozumieć   świat   i   móc   nad   nim 
subiektywnie zapanować, człowiek uduchowił go nadając mu charakter racjonalnego bytu. 
Wiara w duszę i istoty duchowe miała być z kolei podstawą do przekształcania się animizmu 
w kolejne (późniejsze) fazy rozwojowe. Koncepcja przetrwania duszy po śmierci przekształca 
się kolejno w manizm (kult zmarłych przodków, którzy z zaświatów kierują życiem swych 
żyjących potomków), fetyszyzm, zindywidualizowane bóstwa osobowe (bóg słońca, deszczu 
itp.), na bazie czego powstaje politeizm i w końcu monoteizm.
Poglądy   E.   B.   Tylora   skrytykowane   były   zasadniczo   w   dwóch   punktach.   Po   pierwsze 
odnośnie do genezy animizmu i jego pierwotności w porównaniu do wszystkich innych form 
religii. Tu swą własną (krytyczną w stosunku do Tylora) koncepcję wyłożył jego uczeń R. E. 
Marett   (1914).  Argumentował   on,   iż   genezy   przekonań   animistycznych   należy   szukać   w 
stanach   umysłowych   pierwotnego   człowieka,   który   tak   jak   dziecko   czy   osoba   chora   na 
schizofrenię,   dąży   do   traktowania   obiektów   nieożywionych   tak   jakby   były   ożywione; 
subiektywnie wyposażając je w ten sposób w rodzaj mocy lub siły witalnej. Według R. E. 
Maretta człowiek pierwotny animizował przyrodę - spontanicznie i bezrefleksyjnie ożywiał 
ją, jednak bez przypisywania jej duszy. W związku z powyższą koncepcją i na podstawie 
badań nad religią Melanezyjczyków R. H. Cardingtona, R. E. Marett doszedł do wniosku, iż 
wiara   w   bezosobową   siłę   lub   moc   ożywiającą   i   organizującą   kosmos   musiała   być 
wcześniejsza niż wiara w duszę, przypisywana poszczególnym obiektom i w związku z tym 
animizm   poprzedzony   był   historycznie   (chronologicznie)   przez   preanimizm.   Po   drugie 
skrytykowano pogląd E. B. Tylora odnośnie do kierunku rozwoju religii. I tak np. katoliccy 
badacze związani z tzw. szkołą kulturowo -historyczną (M. Gusinde, W. Schmidt) w ramach 
koncepcji monoteizmu głosili pogląd, że najstarszą formą religii jest wiara w Jedynego Boga 
(monoteizm) i jeśli w danej religii występują cechy charakterystyczne dla np. politeizmu, to 
świadczy to o późniejszych "naleciałościach", o jej odejściu od oryginalnych i pierwotnych 
źródeł.   Tezy   swoje   badacze   ze   szkoły   kulturowo   -historycznej   popierali   badaniami 
prowadzonymi w różnych częściach świata wśród różnych ludów pierwotnych. Badania te 
miały   dowieść   powszechności   występowania   i   religijnej   ważności   koncepcji   Boga 
Najwyższego, także wśród tego typu pierwotnych kultur.
Zasadniczo odmienny pogląd na genezę i funkcję animizmu reprezentowali religioznawcy 
marksistowscy.   Przeciwstawiając   się   wcześniejszym   ujęciom   wskazywali,   iż 
redukcjonistyczne   (mentalistyczno   -psychologiczne)   podejście   do   animizmu   ogranicza 
poważnie jego poznanie i naukowe wyjaśnienie. Animizm - dowodzili - musi być widziany 

77

przede wszystkim jako: forma wierzeń religijnych związana w istotny sposób ze zbierać - 
kołowieckim typem gospodarki oraz rodowo -plemienną formą organizacji społecznej ludów 
pierwotnych; będąc tego rodzaju zbiorem sądów religijnych, wierzenia animistyczne winny 
być analizowane jako określony stan wiedzy ludów pierwotnych, nie tylko na temat świata 
przyrodniczego otaczającego człowieka, lecz również na temat światopoglądu społecznego 
(sfery działań społecznych) i ekonomicznego (sfery działań ekonomicznych), a więc zjawisk 
wewnątrzkulturowych.   Jest   tak   dlatego,   gdyż   światopogląd   animistyczny  jako   całościowa 
wizja   świata  zawierał  w  sobie  takie   fragmenty  przekonań,  które  po  pierwsze  dostarczały 
religijnego (animistycznego) wyjaśnienia/uzasadnienia postaci, relacji instytucji społecznych, 
po drugie odzwierciedlały "na swój sposób" stosunki społeczne społeczeństwa rodowego, po 
trzecie   powiązane   były   z   gospodarką   takiej   społeczności   pierwotnej   wyznaczając   i 
uzasadniając sposoby działań ekonomicznych (wskazywały "na swój sposób", jakie działania 
praktyczno -animistyczne należy podjąć, aby uzyskać odpowiedni efekt ekonomiczny - np. 
przebłagać mistycznego "właściciela" danego gatunku zwierząt, aby zapewnić sobie sukces w 
polowaniu).
Stan wiedzy był zatem niczym innym jak kulturowym wyobrażeniem rzeczywistych praw 
rządzących   przyrodą   oraz   światem   kulturowym   i   społecznym   człowieka   rozpoznawanych 
przez   kulturę   pierwotną.   Z   drugiej   strony   animizm   -   jako   światopogląd   religijny   - 
zdeterminowany   był   (jak   sugerują   to   badacze   marksistowscy)   nie   tylko   możliwościami 
poznawczymi   kultury   pierwotnej,   charakteryzującej   się   cechami   mającymi   te   możliwości 
określać:   stosunkowo   prostymi   technologiami,   nierozbudowaną   sferą   kultury   materialnej, 
oraz   relacjami   społecznymi   i   ekonomicznymi   opartymi   tylko   na   pokrewieństwie.   Był   on 
zdeterminowany poprzez wyżej wskazane funkcje, jakie pełnił w stosunku do całej kultury, 
gdyż wspomniane wyobrażenia kulturowe stosowane na co dzień umożliwiały podejmowanie 
efektywnego   działania   społecznego   we   wszystkich   sferach   kultury.   Istniało   zatem 
zapotrzebowanie społeczne na taki, a nie inny typ przekonań (wierzeń); animizm dostarczał 
na tyle odpowiedniej wiedzy dotyczącej świata przyrodniczego i społecznego, iż nie tylko 
wystarczająco wyjaśniał ten świat, ale i - co najważniejsze - określał wystarczająco efektywną 
wiedzę praktyczną stosowaną w działaniach gospodarczych i społecznych członków kultury 
pierwotnej. W ten sposób animizm jako pierwotny praktyczno -religijny obraz świata tworzył 
z resztą kultury pewną funkcjonującą i trwającą w czasie całość. Według religioznawców 
marksistowskich   ten   właśnie   typ   powiązań   określał   postać   animizmu   jako   formę 
światopoglądu.
Inny problem to pierwotność animizmu w stosunku do innych form wierzeń. Jak wspomniano 
wyżej,   specyfika   animizmu   polegała   na   jego   powiązaniach   z   powstającym,   a   następnie 
rozwijającym się społeczeństwem rodowo -plemiennym, zwłaszcza rodowo -patriarchalnym. 
Ponieważ nie jest to najstarsza forma organizacji ludzkiej, związany z nią integralnie animizm 
nie może być najstarszą formą wyobrażeń religijnych człowieka.
Drugim - oprócz przytoczonego wyżej - argumentem na rzecz tego, iż animizm nie może być 
najstarszą formą wierzeń człowieka, jest fakt, że jest on systemem wielce rozbudowanym i 
abstrakcyjnym.   Świadczyć   to   miałoby  o   tym,   że   musiał   przejść   długą   drogę   rozwoju   od 
bardziej prostych i pierwotnych form światopoglądu.

55. Społeczeństwo nowoczesne – zagadnienia kultur lokalnych.

Bronisław Malinowski podjął się próby zbudowania ogólnej teorii kultury, nie dostrzegając 
jednocześnie  braku  materiału  empirycznego,  z drugiej  strony charakterystyczne  są zapiski 

78

świadczące o świadomości badacza dotyczącej własnych uchybień i błędów jak na przykład: 
„(…)byłem   zmuszony   obserwować   fakty(…)ale   pragnę   z naciskiem   podkreślić,   że   moje 
podejście,   zarówno   w teorii   jak   i praktyce   było   w tej   kwestii   fałszywe(…).   Wiele   uwag 
o podobnym charakterze znajduje się w specjalnym dodatku do Ogrodów koralowych.

W   swoim   rozumieniu   kultury   Malinowski   nawiązywał   do   Tylora,   gdyż   podobnie   jak   on 
głosił, że kultura obejmuje wytwory materialne, dobra, procesy techniczne, idee, wartości. 
Kluczowym   pojęciem   odróżniającym   człowieka   było   dla   niego   pojęcie   dziedzictwa 
społecznego, a w uwarunkowaniach życia społecznego przez kulturę widział on podstawową 
zasadę egzystencji.

Zasadniczym rysem rozumienia kultury w ujęciu Malinowskiegoto jest traktowanie kultury 
w sposób holistyczny ( jako całość strukturalno – funkcjonalną), przedmiot nauki o kulturze 
stanowi   tu   badanie   zależności   pomiędzy   jej   elementami.   Każdy   element   należy   badać 
w zestawieniu z całym systemem kultury, a pojęciem ukazującym te zależności było pojęcie 
funkcji, które stanowiło zasadniczy element metody funkcjonalnej. Świadczyć o tym mogą 
słowa   Malinowskiego   dotyczące   charakteru   badania   kultury,   które:„(…)zmierza   do 
wyjaśnienia faktów(…)przez ich funkcję i rolę jaką odgrywają one w integralnym systemie 
kultury,  przez  sposób w jaki pozostają we wzajemnych  relacjach w obrębie  tego systemu 
(…).”   Malinowski   podkreślał   też   rolę   instytucji   w utrzymaniu   spójności   systemu   kultury, 
przykładowo: w Argonautach Zachodniego Pacyfiku  była to instytucja wymiany rytualnej, 
w Zwyczaju i zbrodni – instytucja prawna, w Życiu seksualnym dzikich- instytucje rodzinne.

W   późniejszym   okresie   swoich   analiz   Malinowski   stwierdził,   że   funkcją   kultury   jest 
zaspokajanie   ludzkich   potrzeb.   Dlatego   też   zaczął   ujmować   kulturę   jako   „aparat 
funkcjonalny”,   służący   do   zaspokajania   potrzeb,   a funkcja   była   tu   rozumiana   jako 
zaspokojeniem potrzeby przez działanie. Kultura to sposób reagowania człowieka na własne 
potrzeby.   Podsumowując,   teorię   kultury   według   Malinowskiego   można   przedstawić 
w następujących   tezach:   kultura   jest   całością;   jest   zintegrowanym   systemem;   zależności 
między jej elementami mają charakter funkcjonalny; kultura to aparat instrumentalny.

W badaniach systemu kultury Bronisław Malinowski analizował poszczególne jego aspekty. 
Zajmował się on między innymi: problemem gospodarki (Argonauci Zachodniego Pacyfiku, 
Wierzenia   pierwotne   i formy   ustroju   społecznego),   zagadnieniem   pokrewieństwa   (Życie 
seksualne   dzikich),   prawem   pierwotnym   (Prawo,   zwyczaj   i zbrodnia   w społecznościach 
dzikich), językiem i jego etnograficzną analizą (szerzej tym zagadnieniem zajęła się Krystyna 
Pisarkowa   w swojej   pracy  Językoznawstwo   Bronisława   Malinowskiego)   oraz   zjawiskiem 
magii (Mit, Magia, Religia).

W   latach   trzydziestych   Malinowski   zainteresował   się   nową   problematyką   i zainspirował 
badania kultur afrykańskich, w których dokonały się przemiany pod wpływem kolonializmu. 
Malinowski   w myśl   swojej   teorii   definiował   zmianę   kulturową   jako   zastąpienie   jednych 
instytucji przez inne.

Układy lokalne – względnie zamknięte systemy tworzone przez zorganizowane społeczności 
lokalne władające określonym terytorium. (

Jałowiecki B., Szczepański M.S., 2002 Rozwoj lokalny i regionalny 

w perspektywie socjologicznej.)

Wspólnotę lokalną tradycyjnie pojmowano w kategoriach zbiorowej tożsamości pewnej grupy 
osób zajmujących określone miejsce, pozostających w regularnych, wzajemnych interakcjach, 
a w konsekwencji będących pospołu ‘udziałowcami’ kulturowych zasobów, wśród których 

79

zasadnicze są pełniące funkcję zasobów interpretacyjnych struktury znaczeniowe. 
Równocześnie takie rozumienie wspólnoty oznaczało traktowanie związku kilku wymiarów – 
miejsca (terytorium), struktur tożsamości, sieci stosunków społecznych oraz wzorów kultury, 
jako nierozerwalnej całości”

. (

Kempy M.,2004 Lokalność dziś-co można i warto badać)

Kultura lokalna jeszcze dziś może być traktowana jako stygmat, synonim zaściankowości i 
wykluczenia, a zjawisko to dotyczy także niektórych europejskich obszarów wiejskich. 
Lokalne sposoby życia, normy i wartości, zwyczaje i obyczaje, wierzenia religijne, wzory 
życia rodzinnego, style konsumpcji itp.- wszystko to uległo rozbiciu i rozproszeniu. Kultury 
lokalne zaczynały, przynajmniej powierzchownie, upodabniać się do kultury Zachodu. 
(Sztompka)  Komercjalizacja, umasowienie i uniformizacja kultury w skali globalnej 
prowadzą nie tylko do degradacji całego bogactwa kultur lokalnych, ale także do obniżenia 
jakości treści kulturowych, sprowadzenia ich do najniższego wspólnego mianownika, 
schlebiania najbardziej prymitywnym gustom. Rezultatem ma być „antykultura” czy „nowe 
barbarzyństwo”. Pojawiają się nowe ruchy społeczne, stowarzyszenia, inicjatywy 
obywatelskie, a nawet programy polityczne i projekty legislacyjne w obronie folkloru, 
własnej tradycji, języka czy dialektu. Jest jednak i odmienna reakcja. Nadzieja modernizacji i 
doścignięcia krajów najbardziej rozwiniętych prowadzi do gotowości przyjęcia zachodnich 
wzorców kulturowych, jako symboli awansu czy emancypacji. Wiąże się to z bezkrytyczną 
idealizacją takich wzorów i ich masowym naśladownictwem.  Dodatkowo ważną rolę 
odgrywają lokalni twórcy kultury, którzy wybierają z napływającej kultury zewnętrznej treści 
wspomagające ich własną tradycję, wrażliwość, postrzegane przez nich potrzeby ich własnej 
społeczności. Dodając je do własnych inspiracji, tworzą wartości nowe. Szczególny 
przypadek takiej twórczej kombinacji to przyjecie nowego stylu czy formy z zewnątrz, ale 
wypełnienie ich konkretnym kolorytem lokalnym.   (Sztompka) Napływ kultury z zewnątrz 
ożywia utajnione wartości kultur lokalnych, a cechy lokalnego kolorytu każdorazowo 
modyfikują kulturę zewnętrzną. Tak optymistycznie postrzegane zjawisko rodzi korzystny 
fenomen, zderzenie stymuluje kreatywność, oryginalność. 
Kultura Zachodnia ma zasadniczy wpływ na kultury lokalne, ponieważ rozprzestrzenia się na 
obszar całego świata w zaskakującym tempie nie zależnie od tego czy akceptacja tej kultury 
wynika z jej atrakcyjności czy ze stojącej za nią siły ekonomicznej pozwalającej na jej 
efektywny marketing, reklamę, perswazję- efektem jest postępująca uniformizacja i zarazem 
regres kultur lokalnych. Te same produkty w takich samych supermarketach, te same pokoje 
w takich samych hotelach, takie same hamburgery w tych samych Macdonaldach itd.
Wg. Toenniesa Społeczeństwo Nowoczesne (Gesellschaft) doprowadza do zastąpienia woli 
naturalnej wolą racjonalną, gdzie wszelkie kontakty i stosunki z innymi podporządkowane są 
interesownej, instrumentalnej kalkulacji, a inni stają się przedmiotem cynicznej kalkulacji. W 
efekcie naturalne wspólnoty zanikają. Ludzie ulęgają wykorzenieniu, atomizacji, roztapiają 
się w anonimowej masie pracowników, urzędników, elektoratu, konsumentów czy 
publiczności. Więzi wspólnego zamieszkania, podobieństwa etnicznego, religijnego bądź 
klasowego zostają zerwane. 
Według Ronalda Ingleharta nastąpiło przesunięcie się społeczeństwa w kierunku wartości 
postmaterialistycznych – jakości życia, zdrowia, sprawności fizycznej, bogactwa doświadczeń 
i doznań, życia towarzyskiego itp. co ma destrukcyjny wpływ na relacje międzyludzkie 
występujące w  m.in. w kulturach lokalnych. Na kondycje kultur lokalnych ma również 
wpływ powszechna we współczesności homogenizacja, która również obejmuje dziedzinę 
kultury. 
Kultury tradycyjne to ekumeny zamknięte, zlokalizowane w wyraźnych ramach 
przestrzennych i czasowych. Są wytwarzane, manifestowane i reprodukowane w 
bezpośrednich interakcjach społecznych przy współobecności swoich uczestników. Kultura 
nowoczesna to ekumena otwarta, przekraczająca ramy przestrzenne i czasowe, zwłaszcza 

80

dzięki technikom komunikacji i transportu. Współczesna ekspansja kultury sprawia, że 
ekumena uzyskuje charakter prawdziwe globalny: interakcje i przepływy kulturowe 
występują w skali całej społeczności ludzkiej. 
Sposoby życia, wierzenia, style konsumpcji, rodzaje życia rodzinnego  skonfrontowane z 
narzuconymi siłą wzorcami kulturowymi, ulegały rozproszeniu, rozbiciu. Skutkiem tego 
zjawiska było stopniowe zanikanie lokalnych wartości, powolne upodabnianie się do 
napływowych obyczajów.

56. Antropologia funkcjonalna B. Malinowskiego.

W latach dwudziestych ubiegłego stulecia ukazały się dwie prace:The Andaman Islanders 
Radclife-Browna   i Argonauci   Zachodniego   Pacyfiku 

Bronisława   Malinowskiego

,   które 

dokonały   przełomu   w antropologii,   przekształcając   ją   w dyscyplinę   bliską   socjologii. 
Zwrócono uwagę na systemowe podejście do przedmiotu badań, a co najważniejsze, w ujęciu 
Malinowskiego, rzetelne badania empiryczne stały się zasadniczą metodą antropologiczną.

W   poglądach   obu   antropologów   widoczny   był   wpływ   poglądów   Durkheima,   choć 
Malinowski odcinał się od nich zarzucając wybitnemu socjologowi jednostronność. Jednak 
źródeł   funkcjonalizmu   Malinowskiego   należy   się   upatrywać   gdzie   indziej,   a mianowicie 
w pozytywistycznej   teorii   Ernsta   Macha.   Bronisław   Malinowski   odrzucił   jednak   zasadę 
Macha   o „czystym   doświadczeniu   i opisie”.   Uważał,   że   tak   jak   postrzeganie   świata 
zewnętrznego przez człowieka warunkowane jest jego systemem kultury, tak naukowa relacja 
o rzeczywistości warunkowana jest systemem teoretycznym, który umożliwia jej konstrukcję. 
Ważne było ograniczenie hipotetycznych założeń, choć dany opis powinien zawierać również 
teoretyczne   podstawy.   Konieczna   była   odpowiednia   interpretacja   faktów  oraz   oddzielenie 
rzeczy istotnych od nieważnych.

Funkcjonalistyczną   teorię   badań   antropologicznych,   ukształtował   krytyczny   stosunek 
Bronisława   Malinowskiego   do   dominujących   w ówczesnej   antropologii   kierunków 
dyfuzjonizmu   i ewolucjonizmu.   Pierwszemu   z nich   Malinowski   był   zupełnie   przeciwny, 
uważał bowiem, że każdy kulturowy fakt powinien być ujmowany we właściwym kontekście 
społecznym,   dyfuzjoniści  zaś  brali  pod  uwagę  tylko   wybrane  cechy  kulturowe  pomijając 
systemy   kultury.   Znacznie   mniej   sceptycznie   podchodził   Malinowski   do   ewolucjonizmu, 
gdyż   jak   sam   twierdził:   „Wierzę   nadal   w ewolucję   z tym   jednak,   że   najważniejszym   nie 
wydaje   mi   się   zagadnienie   jak   rzeczy   powstawały(…)lecz   odkrywanie   składników 
i czynników,   które   rządzą   rozwojem   kultury(…).   Chcę   by   przeszłość   rekonstruowano   na 
podstawie   poprawnej   metody   naukowej(…)dopiero   po   ustaleniu   praw   procesów   możemy 
przystąpić do odtwarzania przeszłości w obrębie pewnych granic oczywiście(…)”.

Przełomem   w rozwoju   teorii   funkcjonalistycznej   Bronisława   Malinowskiego   były   badania 
terenowe. Malinowski odbył  trzy wyprawy:  jedną na wyspę  Mailu i dwie na Triobrandy. 
Choć nie był on twórcą samej metody badań terenowych, to jednak znacznie ją rozwinął 
i doprecyzował.

Tuż przed badaniami podjętymi przez Malinowskiego odbyły się trzy słynne wyprawy: dwie 
amerykańskie   w latach   1883-1884   i 1897-1902   oraz   brytyjska   w latach   1888-1889.   Lecz 

81

rezultaty tych badań były znikome, z powodu krótkiego czasu ich realizacji i nieumiejętności 
posługiwania się językiem tubylczym przez badaczy. Prowadzono także badania empiryczne 
typu sondażowego, które zazwyczaj jednak przyjmowały charakter egzotycznej ciekawostki. 
W okresie   tym   badania   w Melanezji   prowadził   też   profesor   Seligmann   z Uniwersytetu 
w Londynie. To właśnie jego badania stanowiły dla Malinowskiego istotną inspirację.

Bronisław Malinowski sformułował też program dotyczący swojej metody, który przedstawił 
między   innymi   w pierwszym   tomie  Ogrodów   koralowych  i Argonautach   Zachodniego 
Pacyfiku. Główne postulaty były następujące: stosowanie różnorodnych technik badawczych 
takich   jak   obserwacje,   wywiad,   tablice   genealogiczne;   dokładne   rozpoznanie   terenu, 
zamieszkanie w danej społeczności i tak zwane „wtopienie się” w nią, ważny punkt badań 
stanowiło   również   poznanie   tubylczego   języka,   bez   którego   niemożliwe   było   dokładne 
zrozumienie danej społeczności. To wszystko powinno zostać uzupełnione uwzględnieniem 
codziennego życia, poglądów, opinii, zachowań, formuł magicznych i innych form folkloru 
(zwanych przez Malinowskiego corpus inscriptionum tubylczej mentalności).

57. Mit i jego funkcje społeczne.

Mit - ( z gr. mythos) - opowieść wyrażająca wierzenia danej społeczności, przede wszystkim 
archaicznej. Mit stanowi narrację o konkretnych wydarzeniach, tak jednak pomyślaną, by jej 
sens był zawsze ogólny, odniósł się do zasad wiary, porządku świata, ludzkiego postępowania 
itd. Narracja owa może być rozmaicie realizowana w języku, gdyż w przeciwieństwie do 
narracji literackiej, mit nie jest związany raz na zawsze z jednym kształtem tekstowym. 
Opowiadana historia dotyczy zwłaszcza tego, co było na początku: opowiadała o powstaniu 
bogów, ludzi, światów, jego bohaterami były istoty boskie lub co najmniej wyposażone w 
ponad ludzkie właściwości. W mitach występują metafory, alegorie i symbole, nie wyrażają 
treści wprost, wyrażają ją poprzez różnie zbudowany obraz.
Pojęcie mitu może być rozumiane w trojaki sposób:
a) opowieść o bogach i ich czynach, o początku zjawisk, rzeczy, instytucji
b) archaiczny pogląd oparty na myśleniu nieoswojonym
c) uniwersalna formuła świadomości, która bazuje na zbiorowej wierze w prawdziwość 
przekazów kulturowych
Mity pełniły bardzo ważne funkcje społeczne:

a) Poznawczą – wyjaśniały zjawiska przyrodnicze (np. burza z piorunami, zmienność pór 
roku)
b) Światopoglądową – ujednolicały zasady społeczne i religijne. Kształtowały wzorce 
zachowań, stanowiły podstawę wierzeń religijnych (mit o stworzeniu świata)
c) Sakralną – utrwalały obrzędy religijne.

 
58. Etniczność, problemy stosunków etnicznych.

Etniczność: słowo to pochodzi od greckiego „ethnos” oznaczające rasę. Etniczność: „twa i 
reprodukuje   się   w   postaci   szczególnego   rodzaju   więzi   zachowawczych   dotyczących 
organizacji własnych społeczności, jej kultury, języka folkloru, zwyczajów, tradycji, w grupie 

82

zwanej   etniczną.   Biologiczna   reprodukcja   grup   etnicznych   jest   najważniejszym   powodem 
trwania etniczności.”

Innymi słowy: Grupa etniczna- grupa zamieszkująca wspólne terytorium, charakteryzująca się 
mniej lub bardziej różną kulturą i posługująca się często odmiennym językiem lub dialektem. 
Język+religia+tradycja=scalenie

Etniczność   łączy   jedną   grupę   i   dzieli   ją   od   innych:   „my,   swój,   swoi,   a   obcy,   inni”   - 
zobowiązuje do solidarności ze „swoimi”. „wywołuje koncepcje strukturalnej nierówności 
społecznej   i   politycznej,   a   zarazem   dyskryminacji.   Jest   nierozerwalną   i   stałą   kategorią 
konfliktowości,   obok   podziałów   stratyfikacyjnych   społeczeństwa.”   -   prowokuje   walkę   o 
miejsce „swoich” nad innymi w społeczeństwie. 

Etniczność tworzy się w opozycji: państwo -  mniejszości etniczne

Przykład konfliktu: noszenie przez francuskie muzułmanki arabskiego pochodzenia czadoru 
zakrywającego włosy w szkołach i innych  miejscach publicznych.  - sprzeciwiło się temu 
ministerstwo edukacji dla nich to „ afirmacja własnej tożsamości nie jest niczym innym jak 
tylko reakcją na odrzucenie ich kultury”

W latach 70` XX wieku upadek imperiów kolonialnych powoduje powstanie nowych państw, 
z których  to część  popadła w wojny domowe  na  tle  etnicznym,  dodatkowo  amerykański 
uczony   Connor   uważa,   że   ponad   połowa   istniejących   państw   jest   wplątana   w   konflikty 
etniczne. 

Dla narodu który dominuje w państwie jest oczywiste że to on właśnie tworzy państwo, więc 
prawa zostały pomyślane w taki sposób jakby oczywistym jego zapleczem miała być kultura i 
język tego narodu. Współczesne państwo nadało legitymizm wyłącznie kulturze i językowi 
narodu dominującego w państwie jednocześnie daje równe prawa wszystkim jego 
obywatelom. W konsekwencji takiej organizacji politycznej za zarazem kulturowej pańśtwa z 
jednej strony większość jego obywateli korzysta dobrodziejstw uprzywilejowanej kultury i 
języka , podczas gdy członkowie różnych mniejszości choć formalnie zrównani prawem  z 
większością żyją w swej kulturze i swym języku – w rzeczywistości w takim państwie 
mniejszości etniczne są skazane na powolną śmierć (kulturową). Np. Paradoksem we Francji 
jest to, iż reprezentant mniejszości narodowej może mówić we własnym języku np. po 
bretońsku ze swoją rodziną czy sąsiadami, ale w urzędzie musi rozmawiać po francusku. 
Często też członkowie mniejszości postrzegani są jako „odszczepieńcy” gdyż mają inne 
normy kulturowe i społeczne czy też inną religię co prowadzi do społecznego wykluczenia. 

BRAWO!!! Jak własnie czytasz ten tekst to znak że udało ci się 
przeczytać całe 82 strony

 

 

      

POWODZENIA NA OBORNIE!!!

     
    

83