RYSZARD PRZYBYLSKI

EROS I TANATOS. PROZA J. IWASZKIEWICZA 1916-1938


CZĘŚĆ PIERWSZA JAROSŁAW IWASZKIEWICZ I MODERNIZM

Pierwszy okres twórczości przypada na lata 1916-1924 to polemika z romantyczna antynomią
ducha i życia. Epilogiem zmagań Iwaszkiewicza z romantyzmem była napisana w 1924 roku
powieść „Księżyc wschodzi”. Pierwszy okres jest epoka gwałtownych poszukiwań nowego
poglądu na charakter związków między sztuka a zyciem.

ROZDZIAŁ I

Ż

YCIE I PIĘKNO

W 1919 wydaje „Zenobie Palmurę” (w Skamandrze), utwór który napisał w dębinkach (był
tam nauczycielem), a który wywołał obrazę moralności. Iwaszkiewicz bardzo często zmieniał
swoje zainteresowania literackie.

1.

IDEAŁ PIĘKNA

Uzywał bardzo wymyślnej narracji. W Zenobii narracja ma charakter bizantyjski , bardzo
dekoracyjny. Umieszcza siebie w roli narratora i jako jedną z postaci (nazwana swoim
imieniem i nazwiskiem). Czasami narrator powieści w trakcie jej pisania przejmuje władzę
nad autorem.

Postać narratora w pewien sposób rozlicza życie autora, podsumowuje je bo z daleka

widać lepiej. Narracja w Zenobii jest świadectwem nieograniczonych możliwości autora.
Pokazuje też swobodę z jaka autor podchodzi do fabuły (bawi się nią).

Głównym tematem jest piękno ukryte w księciu Jurze. Wygląd Jury to obiekt kultu

ciała. Utwór ten jest interesujący bo to piekne ciało staje się obiektem nienawiści.

2.

BUNT PRZECIW PIĘKNU

W powieści artysta boi się piękna, spiskuje przeciwko pięknu. Iwaszkiewicz wyraża w tym
sprzeciw przeciwko temu co w romantyzmie najważniejsze. Rozdziela piekno fizyczne od
tego co dobre.

Piękno jest przeciw życiu, brzydota napędza działanie. Część narracji w Zenobii ma

forme protokołu. Styl ten używany jest gdy mowa o życiu (sciślej o wspomnieniach).

Wielki finał i sceny miłości pomiędzy Zenobia i Ksieciem zostały opisane przy

użyciu stylu brukowego. Wprowadza do finału chór i tworzy w ten sposób pastisz.

Finał pokazuje , ze piekno zasługuje jedynie na zniszczenie. Udowadnia również że

autor świetnie potrafi bawić się stylami.

3.

IDEAŁ ŻYCIA

Zabicie piękna otworzyło artyście droge do życia. Sztuka jest bezsilna wobec tego co
człowiekowi daje natura. Podstawową funkcją życia jest przekształcanie piekna w brzydotę.

Iwaszkiewicz przejmował tematy pisarzy którzy go zafascynowali.

Stworzenie w Zenobii postaci narratora i swojej, wychodzi od dwoistości natury ludzkiej
która zafascynowała i którą przejął Iwaszkiewicz od Schumanna.

Ż

ycie jest ważniejsze od sztuki, od tworzenia. Nic nie jest w stanie zastąpić życia.

Ż

ycie jest to parazjawisko którego nie da się zamknąć w żadne ramy i opisać (Brzozowski)

Iwaszkiewicz utożsamiał życie z ziemską radością. W Zenobii staje on przed wyborem

piękno czy Zycie i podejmuje decyzje – wybiera życie. Po tym utworze nie podejmuje już
tematu piękna, sma problem piekna stracił na znaczeniu.

ROZDZIAŁ II

Ż

YCIE I SZTUKA

Iwaszkiewicz wzrastał w epoce „testamentu” Wagnera. Założenia Wagnera były następujące:

•

Sztuka to pośredniczka pomiędzy absolutem a człowiekiem

•

Mit – najbardziej uniwersalna forma ekspresji

•

Współtwórca monologu wewnętrznego

Sprzeciwił się temu Nietzsche mówiąc, że muzyka Wagnera:

•

Była źródłem dekadencji

•

Wypaczył on pogląd na funkcje artysty w społeczeństwie

•

Miał on zupełnie opatrzne pojecie o funkcji sztuki wobec zycia.

1.

NIETZSCHE KONTRA WAGNER

Utopia Wagnera dotyczyła osobowości artysty i związków sztuki z zyciem. Tworzyć sztuke
to wyrażać dusze artysty. Wagner wierzył że sztuka zostanie utożsamiona z życiem.

Nietzsche mówił, ze podstawowym zadaniem sztuki jest uczynic życie znośnym.

Funkcje te spełnia sztuka wtedy gdy życie jest „zdrowe”.

Z tego sporu wyłoniły się dwa modele artysty. Był on u Wagnera wyrazicielem

wewnętrznych przeżyc, u Nietzschego Ulzycielem zycia.

2.

SZYMANOWSKI CZYLI POWRÓT DO ROMANTYZMU

Był on pierwszym artysta który narzucił I. sposób patrzenia na konflikt pomiedzy W. i N.

Najpierw był on fanem Wagnera.

Iwaszkiewicz razem z Szymanowskim napisali (w duchu wagnerowskim) „Króla Rogera”.

Później u SZ. Nastapiła taka zmiana poglądów że niechętnie grał nawet utwory

Wagnera. Jednocześnie uważał Nietzschego za kogos wyrastającego z nurtu wagnerowskiego.

3.

„PRÓCHNO” CZYLI POWRÓT DO SCHOPENHAUERA

Próchno ulubiona książka Szymanowskiego, który zaraził nia Iwaszkiewicza. Borowski z
Próchan jest artysta ukształtowanym na sposób postrzegania Przybyszewskiego, czyli, że
artysta to chorobliwy histrio (na przykład Chopin).sztuka zgodnie z jego założeniami
wymagała ofiary z życia. Sztuka stanowi wartość absolutną, za którą warto oddać Zycie.

Inna postac Próchna Herstein uważał, że artyści udaja kogoś kim nie są przywdziewają

maski.

Problematyka Próchna pojawia się wielokrotnie w twórczości Iwaszkiewicza.

4.

DEHEROIZACJA HISTRONIA

•

„Hilary” został opublikowany w 1923 roku.

•

Zdumiewa tu arbitralna rola narratora w konstruowaniu świata.

•

Narrator wraz z bohateren należą do warszawskiego środowiska literackiego

•

Powieść w rodzaju pamiętnika artysty w którym opowiedziano o upadku
jednego z kolegów artysty

•

Obnażona narracja – pozwala na dystans do kreowanego świata

•

Nawiązania do Balzaka

•

Zadaniem „machiny kariery” jest przekształcanie artysty w posłusznego
prawom rynku recenzenta

•

Iwaszkiewicz wobec teatru zajmował sceptyczne stanowisko

•

Każdy historion składał swe życie w ofierze sztuce

5.

ROZWIĄZANIE ANTYNOMII SZTUKI I ŻYCIA

•

W Hilarym ukształtowało się zagadnienie związków miedzy sztuka a życiem

•

W modernistycznym modelu swiata życie nie mogło przynieść wiedzy o sztuce

•

Ż

ycie przeszkadza w tworzeniu sztuki

•

Nowe spojrzenie na życie zostało całkowicie zmistyfikowane.

•

Na życie nie składają się świecidełka cenione przez kapitalistów, lecz wartości istotne
dla narodu znajdującego się w przełomowej chwili

ROZDZIAŁ III

OGRÓD ŻYCIA

1.

METAFIZYCZNY LEK MŁODOŚCI

•

Portret młodego modernistycznego artysty przejął z niemieckiej powieści
wychowawczej

•

Główny cel ustalenie cechy estetycznej która będzie podstawą dalszej pracy
artystycznej

•

Głównym tematem jest stosunek młodego bohatera do życia

•

Zanurzony w życiu człowiek staje się artystą, kiedy obudzi się w nim poczucie
języka, czyli kultura

•

Właściwym tematem „Księżyca” jest porachunek z modernizmem

2.

MODERNISTYCZNY ESKAPIZM

•

Prototypem Izydora B. stał się jeden z przyjaciół Iwaszkiewicza

•

Nie wszyscy bohaterowie „Księżyca” odrzucali ideał Nadczłowieka

•

Knabe jest tradycjonalista i wygłasza tyrady o kulcie siły

•

Antoni całkowicie neguje światopogląd Knabego

•

Z pozycji zycia na której stał Antoni, estetyzm Izydora jest rodzajem nihilizmu, a
nihilizm Knabego odmiana estetyzmu.

3.

NADCZŁOWIEK POLSKIEGO MODERNIZMU

•

Ś

wiatopogląd kuzyna Jerzego to jeszcze jeden wariant modernistycznego

nietzscheanizmu

•

Modernistyczny nadczłowiek bywał zwykle nihilistą

•

Sens życia widzi Jerzy w ciągłym niezaspokojonym poznawaniu

4.

PRÓBA MIŁOŚCI MISTYCZNEJ

•

Przełom duchowy Antoniego ma charakter romantyczny

•

Temat miłości mistycznej kryje temat przezwyciężenia samotności jednostki

•

W próbie mistycznej Antoniego podstawową role odegrał pustelnik

•

We wschodniochrześcijańskiej teorii miłości eros oznaczał nieskończoną miłość
człowieka do Boga

•

Miłość prowadziła do mistycznej łączności człowieka ze światem

5.

OGRÓD ŻYCIA

•

Ponieważ nie ma zmartwychwstania bez śmierci stary Antoni musiał umrzeć

•

Tylko sprawa narodowa nie jest idealistyczną abstrakcją

•

Ż

yć znaczy doznawać potoku zjawisk twórczości nieustającej

•

Nędze i znikomośc ludzkiego życia wyrażono w literaturze za pomocą toposu
człowieka-liścia

•

Przezwyciężenie lęku istnienia ma w „Księżycu” charakter religijny

•

Wszelkie ludzkie rozumienie swiata związane jest z wiarą w Boga

CZĘŚĆ DRUGA

Ś

WIAT HEROICZNEGO ESTETYZMU

•

Iwaszkiewicz zaludnił świat polskiej powieści bohaterami obdarzonymi zmysłem
artystycznym

•

Jego świat został zamknięty w opowiadaniach, jest to jego ulubiona forma

ROZDZIAŁ IV

ESENCJA CZŁOWIEKA

•

„Panny z Wilka” pierwsze arcydzieło Iwaszkiewicza

•

W pewien sposób wyraziły one swoją epokę

1.

PRÓBA PRZEZWYCIĘŻENIA CZASU

•

Kiedy doktor Ruben został wysłany na wieś rozpoczęła się jego przygoda z
czasem

•

Podstawowym warunkiem wyzwolenia wszystkich sił pamieci jest oderwanie
się od życia

•

Otwarty charakter przeszłości pozwala na jego odnalezienie

•

Przezwyciężenie czasu wydaje się możliwe, również powrót do sytuacji z
przed 15 lat

2.

TRUCIZNA PAMIĘCI

•

Pierwsze prawo rządzące pamięcią Rubena: obraz pamięci pojawia się nieoczekiwanie
bez woli doktora

•

Przeszłość przechowuje się automatycznie i zmartwychwstaje samowolnie

•

Drugie prawo: pamięć tworzy mity

•

Istnieje konflikt pomiędzy kobietami a mężczyznami

•

Dzieje się tak z powodu różnic pomiędzy ich duchowością

•

Podział ten podkreśla również nauka i filozofia

•

Konflikt Rubena z kobietami ma Silnu podtekst erotyczny

•

Mit który tkwi w jego pamięci sprawia, że Fela wydaje mu się zbawieniem

•

Ś

wiadomość jest dziełem czasu

3.

TRIUMF AKTUALNOŚCI

•

Z Zosią i Kazia związany z decyzja o powrocie do aktualnego zycia

•

Ruben zawsze boi się decyzji, boi się wszystkiego

•

U Iwaszkiewicza pojawia się koncepcja koloru-symbolu

•

Każdy bohater w jakimś przełomowym monencie znajduje się w kolorowym obłoku

•

Wszyscy niemal bohaterowie nie dążą do poznania prawdy, bo życie jest ważniejsze
niż prawda

4.

FUNKCJA ZMITOLOGIZOWANEJ PRZESZŁOŚCI

•

Wiktor nie należał do ludzi którzy potrafią zmienić swoja przeszłość w pustą kartę

•

Opozycja poetyckiego mitu pamieci i aktualnych doznań była w istocie nową XX-
wieczną wersją romantycznego konfliktu między marzeniem, a rzeczywistością

•

Podstawową funkcją mitu stworzonego przez pamięć jest ciągło obnizanie,
deprecjonowanie i zatruwanie aktualności

5.

ESENCJA CZŁOWIEKA, CZYLI CHARAKTER

•

Pobyt w wilku zamienił życie Rubena w proch czasu

•

Odjazd Wiktora jest odjazdem pełnym rozpaczy (mimo, że skrócił urlop)

•

Autentycznej egzystencji udziela udziela teraźniejszości nie Bóg lecz przeszłość.

•

U podstaw estetycznej utopii leżało przekonanie, że pamięć samorzutna przywraca
człowiekowi przeszłość w formie prawdziwej

•

Prawdziwy byt jest zawieszony pomiedzy przeszłością a teraźniejszością

•

Pozatemporalną esencją człowieka jest jego charakter ☺

•

Charakter nie należy do świadomości

•

Dzieje człowieka wynikają z jego charakteru

•

Czasu ujawnił Rubenowi, że posiada on stały niezmienny charakter

ROZDZIAŁ V

EROS I TANATOS

•

W „Pannach z Wilka” fascynował Iwaszkiewicza sam ruch czasu

•

„Brzezina” zwraca bardziej uwagę na kierunek czasu (ze byt ludzki zmierza ku
unicestwieniu)

1.

UMIERANIE JAKO ŹRÓDŁO ŻYCIA

•

Pogląd że życie jest ustawicznym umieraniem

•

Ś

mierć jest równocześnie źródłem życia

•

W świecie Iwaszkiewicza człowiek żyje dla siebie, bliźniego, narodu

•

Jeśli śmierć stanowi źródło życia to „Brzezinę” należy uznać za pochwałę
witalizmu

•

Mamy tu do czynienia z typową narracją personalną (cecha szczególna
twórczości Iwaszkiewicza)

•

Brzezina jest opowieścią o umierającym Stasiu

2.

EROS, CZYLI HARMONIA ŚWIATA

•

Umieranie pozwala mieć wgląd w życie umierającego

•

Samobójca nie neguje życia neguje własne istnienie

•

Trzy rodzaje śmierci: naturalna (spodziewana), samobójstwo, nagła (wypadek)

•

Osoby ciężko chore sa pogodzone z losem

•

Stas nie ma pojecia czym jest Zycie biorąc marne świecidełka za jego najważniejsze
uroki

•

Stas zakochuje się w Malinie. Jest ona (malina) esencją życia

•

Stas nie jest wykształconym człowiekiem, nie zdążył nim zostać

•

Libido w obliczu śmierci zmienia swój sens i zostaje przekształcone w mitycznego
erosa

•

Prawdy zostały pokazane w Brzezinie w sposób brawurowy

•

Seksualność broni człowieka przed śmiercią, przekształca życie w fenomen radosny

•

Eros nie zmienia świata w idee zmienia go w dzieło sztuki

•

W Brzezinie Eros nadaje sens wyobrażeniom człowieka o jego sytuacji

3.

TANATOS, CZYLI ROZPAD HARMONII ŚWIATA

•

Brzezina jest repliką „Śmierci Iwana Ilicz” Lwa Tołstoja

•

Powieść ta zaprzeczała tezie że człowiek to byt-ku-zakończeniu

•

Nie rozbudowuje opisu śmierci

•

Jak prawdziwy artysta Stas chciał swój koniec skomponować

•

Staś nie zgłębił wszystkich uroków kochania zamin zbliżył się ostateczny koniec

•

Przed unicestwieniem bytu Tanatos niszczy w świadomości konającego całą wielka
pracę Erosa

•

Największy ból konającego to ból świtata popadającego w bezład i chaos

•

Tanatos przekształca więc świat w bezład

4.

„KOMEDIA DUCHA” I „MIŁE DROBIAZGI”

•

Dla życia śmierć Stasia ma tylko jedno znaczenie –powoduje zmartwychwstanie
upiora

•

Na przebudzenie Bolesława wpływ miała zachłanność życia Stasia

•

Jak w przypadku Stasia, eros otworzył przed nim drogą do życia

ROZDZIAŁ VI

CZŁOWIEK I HISTORIA

•

„Czerwone tarcze” poświęcone zostało historii

•

Próba openowania kryzysu powieści historycznej

•

Dzieje przedstawiano jako chaos, którego sensu dociec niepodobna, dzieje są
zamknięte (historia ma tylko jeden przebieg)

•

W „Czerwonych tarczach” historia ma przebieg otwarty

•

Iwaszkiewicza interesowało polskie średniowiecze

1.

SZALEŃSTWO JAKO CZYNNIK HISTORYCZNY

•

Iwaszkiewicz w zgodzie z informacjami historycznymi przypisuje Agnieszce duże
znaczenie

•

Agnieszka wygłasza pogląd, że do czynów ludzi tworzących historię nie można
przymierzać norm moralnych, które stanowią miarę ludzi przeciętnych

•

Klęska nie zniweczyła jej wiary w to że Polaka powinna wrócic do instytucji Króla

•

Korone może osiągnąć tylko niezwykły człowiek

•

Czerwone tarcze sa powieścią która ukazała że porozbiorowy model działania
historycznego polegający na składaniu ofiar z życia w imię Polski miał swój
precedens w naszej historii

2.

ZŁOTE SZCZYPCE

•

Opis zabiegów historyczno-prawno- społecznych Henryka

3.

SEN ŚRÓDZIEMNOMORSKI

•

Powieśc ma naturę poetycką nastawioną na estetyczne odczuwanie świata

•

Henryk jest człowiekiem skłonnym do smutku, wyczulonym na przemijanie

•

Epizod sycylijski jest pretekstem do ukazania mitu dionizyjskiego

•

Epizod jerozolimski skomponowany został na podstawie kronik średniowiecznych

•

Ziemia święta opisana na podstawie kroniki naocznego świadka i podmalowana
ś

redniowieczna topiką

4.

OBLICZE ŚWIATA A ESENCJA CZŁOWIEKA

•

Ogólnie mamy tu streszczenie tego co dzieje się w książce, jak przedstawiała się
ówczesna polityka i z jakich źródeł korzystał Iwaszkiewicz opisując to wszystko.
Myślę że to do niczego nam nie potrzebne. Jedyne co ważne to, że :

•

Kształt dziejów zależy od charakteru określonego człowieka.

•

Człowiek nie jest bezwolnym narzędziem praw historycznych. Od niego i tylko od
niego zależy kształt świata

CZĘŚĆ TRZECIA

JAROSŁAW IWASZKIEWICZ I KRYZYS KULTURY

•

Ż

adna wartość duchowa nie uczyni życia znośnym

•

W epoce kryzysu kultury Iwaszkiewicza zajmuja dwa problemy”

o

Koniec zasady „dążenia do szczęścia”

o

Wygaśnięcie przekonań, że kultura może zbawić człowieka

ROZDZIAŁ VII

TRAGEDIA ŚWIĘTOŚCI

1.

IDEA ŚWIĘTOŚCI

•

Typowym przykładem człowieka kryzysu jest w „Młynie nad Utratą” Karol
Hopper

•

Jest przekonany że można osiągnąć równowagę i spokój

•

Karol mówi że jedyna tragedią człowieka jest niemożność należenia do
ś

więtych

•

Wypowiedzi bohaterów składają się na model świętości stanowiący miarę XX
wiecznego humanizmu

•

Ś

więtość jest spokojem

•

Ś

więtość jest granicą ludziej możliwości

•

Ostatecznym sprawdzianem idei i próbą świętości jest życie

2.

CHRZEŚCIJAŃSKI EUDAJMONIZM I ŻYCIE

•

Miłośc mistyczna według Iwaszkiewicza jest tylko rozwinięciem miłości fizycznej

•

Doświadczenie erotyczne zmienia zupełnie hierarchię wartości

•

Nawet w obliczu śmieri główny bohater nie wraca do Boga , woli Erosa

3.

KONIEC MITU O SOTERYCZNYM CHARAKTERZE MIŁOŚCI

•

Podstawową cecha miłości jest w koncepcji chrześcijańskiej zjednoczenie, zespolenie
wspólnota

•

Miłośc nie zasypała przepaści samotności i nie nadała znaczenia istnieniu. Nie zbawiła
Juliusza

4.

ZASŁONA MAI

•

Mężczyzna ponosi w prozie Iwaszkiewicza klęskę

•

Kobieta która jest życiem trwa nadal

•

Przez całe opowiadanie przejawia się pytanie: czy we współczesnym świecie poezja
może zastąpić świętość?

•

Nie ma granicy pomiędzy poezją a świętością

•

Hopper jest przekonany że usunąć załonę Mai może tylk człowiek święty

ROZDZIAŁ VIII

TRAGEDIA KULTURY

•

Miedzywojenny okres twórczości skończył SIĘ dla Iwaszkiewicza utratą wiary w
zbawienie człowieka

•

Bohaterowie w powieści Iwaszkiewicza funkcjonują na zasadzie kontrastu

1.

ZWYCIĘSTWO CORREGGIA

•

Opis problemów jakie dotykały TOŁSTOJA

2.

PODMIOT PRZYBYSZEWSZCZYZNY

•

Streszczenie (może bardziej opis) rozterek głównego bohatera „Pasji Błędomirskich”
– Leopolda Kanickiego i odniesienie jego problemów do filozofii Schopenhauera,
Freuda

3.

MIT NATURY

•

Opis kolejnego bohatera powieści – Otto Krabowskiego i jego zmagań, tym razem z
kultura w starciu z naturą (głównie skupia się na chłopomanii i innych aspektach
folkloru). Rozprawia się z mitem sielskości życia na wsi

ZAKOŃCZENIE

•

Bohaterowie prozy Iwaszkiewicza z tamtych lat odbieraja świat jako pełen destrukcji

•

Ż

yje on w świecie niszczenia wszelkich iluzji

•

Po rozpadnięciu się estetyzmu, w utworach z lat 36-38 reczywistość staje się
niegościnna

•

Twórczość sprawia wrażenie drugiego aktu dramatu który rozpoczął się w epoce
modernistycznej