i

KAZIMIERZ SŁAWIŃSKI

UWAGA DYWERSJA

Dwa oblicza Kurta Fiedlera

W połowie kwietnia 1939 r. w okolicę Bydgoszczy przybyły z głębi kraju liczne oddziały
wojskowe. Ich nowe polowe mundury i pełne wyposażenie bojowe wywołały wśród
miejscowej ludności szereg komentarzy i domysłów. Nic dziwnego. Sytuacja polityczna była
mocno napięta.
Miesiąc temu Hitler połknął resztki Czechosłowacji i błyskawicznie zagarnął Kłajpedę. Prasa
sanacyjna nie wspominała jeszcze ani słowem, że już kilka miesięcy wcześniej - jesienią 1938
roku - III Rzesza wysunęła pod adresem Polski żądanie zwrotu Gdańska, ale też i nie bębniła,
że Hitler jest nastawiony pokojowo wobec Polski.
Nowo przybyłe polskie oddziały zakwaterowały pod miastem w okolicy Koronowa, a wysoko
w powietrzu, na pułapie niedostępnym dla polskich myśliwców zaczęły się ukazywać
pierwsze samoloty z czarnymi krzyżami. Na razie były to samoloty rozpoznawcze,
przeważnie szybkie Dorniery Do -215*, rozpoznające i fotografujące, co się dało - miasta,
większe osiedla, stacje i węzły kolejowe, mosty. Każdy, kto w tym czasie czytał prasę
niemiecką i słuchał berlińskiego radia, zauważył wyraźny zwrot w goebbelsowskiej
propagandzie, która stawała się coraz bardziej polakożercza.
Zmieniła się również i postawa mniejszości niemieckiej

* Por. tomik "Eskadry niszczycieli"

na Pomorzu i w Bydgoszczy. Niemcy nazywali często Bydgoszcz "małym Berlinem". Nie
dlatego, że dziewiętnastowieczna, brzydka i ciężka architektura tego miasta rzeczywiście
przypominała niektóre dzielnice stolicy znad Sprewy, ale dlatego, że Bydgoszcz była
ośrodkiem dyspozycyjnym niemieckiej mniejszości zamieszkałej na Pomorzu i w
Wielkopolsce. Tu znajdowała się centrala Deutsche Vereinigung, zarząd Jungdeutsche Partei,
tu był Związek Gospodarczy - Niemiecka Pomoc Zachodnia, Centrala Niemieckiego Banku
Ludowego, filia Banku Handlu i Rzemiosła oraz wiele innych niemieckich organizacji
społecznych, kulturalnych i sportowych.
Dziewięciotysięczna ludność niemiecka stanowiła zaledwie 7% ogółu mieszkańców
Bydgoszczy, ale zarazem tworzyła jedno z największych skupisk niemczyzny w Polsce.
Bydgoscy Niemcy byli przeważnie kupcami i przemysłowcami powiązanymi gospodarczo i
rodzinnie z okolicznymi właścicielami dużych majątków ziemskich - stąd ich wpływ na życie
gospodarcze Pomorza był dość znaczny.
Do wiosny 1939 r. Niemcy pomorscy byli dla Polaków układni i grzeczni, teraz jednak stali
się butni i aroganccy.
Tym dziwniejsza wydawała się notatka, która ukazała się w jednej z bydgoskich gazet i która
donosiła, że znany miejscowy przemysłowiec, pan Kurt Fiesler, ofiarował na FON* kwotę
1000 zł. Pan Fiesler był znany na terenie miasta, przebywał często w nocnych lokalach,
szastał pieniędzmi, widywano go nieraz w ekskluzywnym niemieckim klubie wioślarskim
"Frithjof" oraz w tzw. niemieckim "Kasynie Cywilnym". Zaliczał się on do osobistych

przyjaciół dr. Hansa Kohnerta - przewodniczącego Deutsche Vereinigung i jego prawej ręki -
młodego, energicznego działacza Gero von Gersdorffa.

* Fundusz Obrony Narodowej - zorganizowana przez rząd sanacyjny zbiórka pieniężna na cele obronne

W jakiś czas po pierwszej notatce ukazała się w prasie miejscowej druga, znacznie
obszerniejsza wzmianka. Jej autor opowiadał, jak to pan Kurt Fiesler, lojalny, niemiecki
obywatel Rzeczypospolitej, został podczas pobytu w Rzeszy wezwany do gestapo i tam zbity
za to, że w swoim czasie ofiarował na FON 1000 zł. Po powrocie do Polski - informowały
gazety - pan Fiesler wyrzucił ze swej willi portret Hitlera.
Fiesler istotnie był posiadaczem luksusowej willi na jednym z przedmieść Bydgoszczy. Na
dzień przed ukazaniem się tej drugiej wzmianki Fiesler gościł u siebie dwóch bydgoskich
dziennikarzy.
Zaprosił ich do gabinetu, poczęstował kawą, papierosami i chętnie, bardzo nawet chętnie
odpowiadał na zadawane pytania.
- Tak. Plotki krążące po mieście odpowiadają prawdzie. Istotnie wyjechałem na parę dni do
Rzeszy celem odwiedzenia rodziny. Po paru dniach zaproszono mnie do gestapo, rzekomo dla
załatwienia pewnych formalności, i tam zapytano wręcz, czy to prawda, że ofiarowałem na
FON 1000 zł. Trudno mi było zaprzeczyć, pisała o tym w swoim czasie bydgoska prasa.
- Istotnie, byliśmy nieco niedyskretni - wtrącił jeden z dziennikarzy.
- Oh! Nie było powodu do ukrywania tego faktu. Jestem wprawdzie Niemcem, ale polskim
obywatelem. Zawsze byłem zdania, że pomiędzy polskim i niemieckim narodem powinny
panować dobre stosunki. Podstawy do przyjaznej współpracy stworzył wasz wielki marszałek
Józef Piłsudski.
Obaj dziennikarze, reprezentujący prorządową prasę, skłonili z szacunkiem głowy, a Niemiec
ciągnął dalej:
- Po śmierci marszałka Piłsudskiego dzieło współpracy polsko-niemieckiej kontynuował
Adolf Hitler. Przyznam się, że byłem gorliwym zwolennikiem Hitlera i NSDAP, bo w
pierwszym rzędzie widziałem w programie tej partii szczerą chęć współpracy z Polską.
Niestety od paru miesięcy coś się popsuło. Niepoczytalne elementy dążą do pogorszenia
stosunków pomiędzy Polską a Rzeszą. Może to być tragiczne dla obu narodów, należących do
europejskiej wspólnoty. Rozmawiałem niedawno na ten temat z doktorem Kohnertem. On
również jest tego zdania. Dodał nawet, że na nieporozumieniach polsko-niemieckich może
zarobić jedynie ktoś trzeci. Nieprzyjazny dla Polski i Niemiec. To, co usłyszałem w gestapo,
przekonało mnie, że nieodpowiedzialne elementy dążą do wojny z Polską. To byłoby
straszne. Straciłem cały szacunek dla Hitlera i jego partii. Pierwszą moją czynnością po
powrocie do domu było usunięcie portretu Hitlera.
Tu ruchem głowy wskazał na nieco ciemniejszy prostokąt widoczny nad ciężkim, dębowym
biurkiem.
- I nie obawia się pan niemiłej dla pana reakcji ze strony współrodaków?
- Panowie - żachnął się Fiesler - wy naprawdę źle oceniacie postawę niemieckiej mniejszości.
Bezwzględna większość Niemców w Polsce nie dąży do żadnych zmian terytorialnych i jest
absolutnie lojalna. Zapewniam panów, że o ile dojdzie, w co osobiście nie wierzę, do
zbrojnego starcia, to każdy Niemiec, choć będzie to tragiczne, spełni swój obywatelski
obowiązek wobec państwa polskiego.
Rozmowa potoczyła się jeszcze przez parę minut, po czym obaj dziennikarze opuścili
wytworną willę Fieslera. Gospodarz pożegnał ich w hallu. Stanął przy oknie, obserwując, jak
idą do wyjściowej furtki długą alejką, wysadzaną różami. Gdy odwrócił się, na twarzy jego
igrał ironiczny uśmiech.

- Czy pan wyjeżdża do miasta? - usłyszał pytanie lokaja i szofera w jednej osobie.
- Nein. Będę pracował w domu. Czekam na kogoś. Pan Fiesler utrzymywał szerokie stosunki
towarzyskie, miał wielu znajomych i współpracowników. Odwiedzali-, go przedstawiciele
różnych firm, prokurenci reklamujący wyroby zakładów Fieslera wśród Niemców na
Pomorzu, Śląsku i Wielkopolsce, zachodzili do niego członkowie klubów sportowych,
zrzeszeń młodzieżowych, charytatywnych i religijnych...
Herr Johan Goebel nie był jednak ani handlowcem, ani sportowcem, ani też działaczem
religijnego stowarzyszenia. Kim więc właściwie był ten pięćdziesięcioletni, postawny
mężczyzna, utykający z lekka na lewą nogę? W roku 1914 Johan Goebel wyruszył na front w
stopniu oberleutnanta, dowodząc kompanią w jednej z poznańskich dywizji. Większość jego
podwładnych stanowili Polacy, a że co drugi Polak w poznańskim nosi nazwisko
Kaczmarek, stąd popularnie pułki tę zwano Katschmareksregimenten. Goebel nienawidził
Polaków. Nienawiść tę wpajano mu od małego. Po ustabilizowaniu się frontu poznańska
dywizja zaległa pod Verdun. Zaczęły się długo miesięczne walki o forty. W czasie jednego ze
szturmów oberleutnant oberwał w nogę odłamkiem granatu. Umarłby z upływu krwi, gdyby
go Katschmareks nie wyciągnęli spod ognia francuskiej piechoty, nie zmniejszyło to
bynajmniej jego nienawiści do Polaków;,; W dodatku Goebel czuł się upokorzony, że to
właśnie ci pogardzani Polacken wyratowali go z opresji. W roku 1920 uczucie to spotęgowało
się, gdy Goebel - już w stopniu majora - był świadkiem wkraczania do Bydgoszczy polskich
oddziałów. Chciał natychmiast wyjechać do Rzeszy.
Nie miało to jednak sensu. Zredukowana Reichswehra nie potrzebowała majora Goebla, a
jego żona, lekarz z zawodu, miała tu w Bydgoszczy wyrobioną klientelę.
Goebel pozostał więc w Polsce, otrzymał posadę sekretarza w niemieckim gimnazjum i wiódł
żywot na pół urzędnika, na pół wysłużonego weterana. Codziennie chodził na spacer wzdłuż
czerwonych, dużych bloków koszarowych. Przystając przyglądał się przez sztachety temu, co
się dzieje na koszarowym dziedzińcu. Pozornie nic tu się nie zmieniło od 1914 r. Te same
znienawidzone "Kaczmarki" ćwiczyły chwyty bronią lub musztrę pieszą, a polscy sierżanci
gonili żabką i wrzeszczeli nie gorzej od pruskich feldfebli.
Herr Goebel czuł się tu jednak jak prawowity właściciel mieszkania wyrzucony na ulicę i
zaglądający przez okno do środka. Gdzieś i kiedyś poznał się z Fieslerem. Od tego czasu
ożywił się i zmienił nawet tryb życia. Przestał być odludkiem. Zaczął nagle nawiązywać
kontakty. Cały szereg znajomych Goebla miało synów odbywających służbę w wojsku, inni
znajomi chodzili na ćwiczenia, jeden z jego dawnych feldfebli pracował w wojskowej
instytucji jako robotnik, a nawet pewien major z dowództwa 15 DP okazał się towarzyszem
broni z okopów pod Verdun. Goebel spotykał się z tymi ludźmi, rozmawiał, zapraszał do
Cywilnego Kasyna i często gościł w willi pana Fieslera.
Zjawił się tam również w niespełna godzinę po wyjściu dziennikarzy. Gospodarz przyjął go w
tym samym gabinecie i poczęstował papierosem z tego samego pudełka.
- Ma pan coś ciekawego, Herr Major?
- Nic nowego. Jedynie potwierdzenie poprzednich wiadomości. Nie mam już wątpliwości, że
przybyłe pod Koronowo oddziały należą do 9 Dywizji z Siedlec.
- A co słychać w garnizonie bydgoskim?
- Bez zmian. Na razie nie wydano żadnych zarządzeń mobilizacyjnych. Trwają jedynie prace
w terenie.
- Co pan o tym sądzi?
Fiesler nie słuchał tego, co mówi Goebel. Wiedział, że wnioski wyciągną inni, a on ma
jedynie zbierać wiadomości. Zapytał tylko po to, aby zrobić przyjemność staremu majorowi.
Myślami był już gdzie indziej.

Wątpliwości kapitana Niedzielskiego

Kapitan dyplomowany Niedzielski został przydzielony do sztabu 15 Dywizji na początku
czerwca 1939 r., bezpośrednio po ukończeniu Wyższej Szkoły Wojennej. Była to jego
pierwsza praca sztabowa. Poprzednio dowodził kompanią w małym kresowym garnizonie.
Wszystko tam było inne niż tu w Bydgoszczy. Inne warunki pracy, inni ludzie, inne
otoczenie. A tutaj...
Najtrudniej było mu rozeznać się w zawiłych kwestiach ludnościowych. Były one w swoisty
sposób poplątane. Czasem człowiek świetnie mówiący po polsku okazywał się Niemcem; a
niejeden z kaleczących język licznymi germanizmami - Polakiem. Bywało, że syn działacza
polskiego żenił się z córką działacza niemieckiego i wręcz niemożliwe stawało się określenie
narodowości nowej rodziny.
Polityka polskich władz była tu, jak się szybko zorientował zaniepokojony Niedzielski, dość
bierna i nieporadna. W zaognionej sytuacji tego pamiętnego lata wydawało się to chwilami
już nie tylko dziwne... Tak więc, na przykład, kapitan nie mógł zrozumieć stanowiska szefa
III ekspozytury "dwójki" na Pomorze, majora Żychonia. Niedzielski parokrotnie meldował
mu, że niemieccy koloniści żywo interesują się robotami fortyfikacyjnymi, prowadzonymi
przez oddziały 15 DP. Podawał nazwiska i dane personalne zatrzymanych. Major zbywał to
machnięciem ręki, jakby chciał powiedzieć: "A niech Niemcy wiedzą. Tym gorzej dla nich".
Albo sprawa niemieckich dezerterów. Prasa parokrotnie podawała wiadomości o dezercji
niemieckich żołnierzy, rzekomo głównie z powodu głodu i terroru panującego w
Wehrmachcie. Parę dni temu straż graniczna pod Więcborkiem zatrzymała jednego z takich
dezerterów. Kapitan Niedzielski był obecny przy przesłuchaniu Niemca. Podał on, że
nazywa się Molier i że służył w 75 pp. Do dezercji skłonił go naturalnie głód i terror.
Wyglądał jak młody byczek i plątał się w zeznaniach. Na pytanie Niedzielskiego, jakie
otrzymywał racje, odpowiedział zwięźle:
- Małe.
Jego relacja o szczegółach dezercji i przekroczeniu granicy była za to aż nazbyt szczegółowa i
przypominała wyuczoną lekcję. Żychoń nie zwracał na to jednak specjalnej uwagi. Ściągnął
paru dziennikarzy i urządził wywiad ze strzelcem Molierem, jakby to był znany sportowiec.
Nazajutrz w prasie ukazały się fotografie niemieckiego żołnierza zaopatrzone szumnymi
podpisami: "Głód w armii Hitlera".
Niedzielski podejrzewał, że ta cała szyta grubymi nićmi akcja jest zaaranżowana przez
Niemców dla uśpienia czujności polskiego społeczeństwa. Ale dlaczego pomorska
ekspozytura "dwójki" dała się na to złapać? Dlaczego prowadzi się taką naiwną politykę
samouspokojenia?
Objawów tej polityki było wiele. Po Anschlussie* prasa polska, która zresztą bynajmniej nie
rozdzierała szat z powodu utraty przez Austrię niepodległością-rozpisywała się szeroko na
temat małej sprawności niemieckiej broni pancernej. Rzekomo wiele czołgów nie dotarło do
Wiednia, a część w ogóle okazała się makietami z dykty. W okresie Monachium i
zajmowania Sudetów na ten temat już nie pisano. Polska była wówczas potencjalnym
sojusznikiem Rzeszy. Po wysunięciu pierwszych żądań Hitlera pod adresem Polaków,
sięgnięto znów do tego arsenału. Znów zaczęto wypisywać tasiemcowe brednie,
przeciwstawiać "bezużytecznej" niemieckiej technice polską brawurę, lancę i szablę... Prymat
w tej dziedzinie należało przyznać kpt. dypl. Polesińskiemu. Nie wystarczył mu cykl
buńczucznych

* Por. w serii "Sensacje XX w.", tomik pt. "Operacja Otto".

artykułów w "Polsce Zbrojnej" i wydana w wielotysięcznym nakładzie broszura "Żołnierz
polski a niemiecki" - kapitan odbywał tournee po całej Polsce, wygłaszając odczyty na ten
temat. Jego zdaniem żołnierz niemiecki nie przedstawiał wielkiej wartości, potrafił się bić
tylko w masie i łatwo ulegał panice. Stąd prosty wniosek - niemiecka przewaga w sprzęcie nie
jest dla nas groźna.
Niedzielskiemu argumentacja taka wydawała się aż nazbyt uproszczona, nazbyt naiwna. Był,
co prawda, przekonany, że w razie konfliktu zbrojnego Polska zwycięsko oprze się
najazdowi, ale...
Wartość polskiego żołnierza jest powszechnie znana - rozmyślał - po co jednak obniżać
wartość żołnierza niemieckiego? Dlaczego usiłuje się bagatelizować przeciwnika przed
zbrojnym starciem? Czy nie lepiej powiedzieć otwarcie i po męsku: "Będziecie mieli do
czynienia z przeciwnikiem silnym, twardym i bezwzględnym. Musicie dać z siebie wszystko,
aby wypełnić swój żołnierski obowiązek".
Nic nie wskazywało, aby rozpoczęta już w marcu akcja zarządzeń wojskowych miała "rozejść
się po kościach". A zarządzenia były wydane po obu stronach granicy. Oddziały 15 DP stały
wprawdzie nie zmobilizowane w garnizonie, ale prace w terenie były w toku - budowano
schrony, kapano rowy, opracowywano plany ogni. I wszystko to działo się na oczach licznych
miejscowych Niemców...
W połowie lipca przybył na inspekcję robót terenowych generał Bortnowski, inspektor armii z
Torunia, przewidziany na stanowisko dowódcy Armii "Pomorze". W towarzystwie dowódcy
dywizji, gen. Przyjałkowskiego, wraz ze ścisłym sztabem kolejno objeżdżali poszczególne
pozycje. Z generałem Bortnowskim Niedzielski spotkał się po raz pierwszy. Naturalnie
słyszał o nim dużo. Jeszcze w ubiegłym roku gen. Bortnowski dowodził grupą operacyjną
"Śląsk", on to przekroczył Olzę i wkroczył na Śląsk Zaolziański, gdy w "nagrodę" za
prohitlerowską politykę ministra Becka Niemcy zmusiły Czechosłowację do oddania
Rzeczypospolitej tego niepotrzebnego nam terytorium. Przy okazji Bortnowski zyskał laur
"zdobywcy" Zaolzia - fotografie jego sprzedawano w kioskach ulicznych, a w "dobrze
poinformowanych sferach" przebąkiwano, że jest on przewidziany na następcę Śmigłego.
Generał posiadał piękną, męską sylwetkę i ujmujący, bezpośredni sposób bycia. Ośmieliło to
młodego kapitana i przy pierwszej nadarzającej się okazji wyłuszczył generałowi swe
obiekcje.
- Mam liczne meldunki w tej sprawie od dowódców oddziałów - zakończył kapitan swój
meldunek.
Generał Przyjałkowski potwierdził dane Niedzielskiego, dodając od siebie, że sytuacja ta
mocno go niepokoi. - To sprawa Żychonia - zauważył generał Bortnowski - on mnie nie
podlega. Musiałbym w tej sprawie interweniować u Szefa Sztabu drogą służbową, to jest
przez Generalnego Inspektora. Ale jakież panowie widzą środki zaradcze? Trudno
ewakuować z Pomorza całą niemiecką ludność.
- Wręcz przeciwnie, panie generale, nie ewakuować, ale zabronić im opuszczać rejony, w
których budujemy umocnienia. Niech nie kontaktują się ze swymi ziomkami z Bydgoszczy i
innych miast. Niech policja przeprowadza doraźne rewizje, niech kontroluje, czy nie
posiadają radiostacji, niech koleje nie sprzedają im biletów, odebrać im karty na pojazdy
mechaniczne.
- Kapitan jest fantastą - wtrącił szef sztabu Inspektoratu, pułkownik dyplomowany Izdebski. -
To jest niemożliwe do wykonania. Zresztą przy każdym oddziale, prowadzącym roboty
terenowe, jest oficer informacyjny, w terenie są patrole żandarmerii, kontrolujące ruch na
drogach i legitymujące podejrzanych osobników. - I co z tego, panie pułkowniku - wywodził
nieco zaperzony Niedzielski - co z tego, że zapisują skrupulatnie numery samochodów i
nazwiska kręcących się osobników, jeśli to się kończy tylko na tym?

- Sprawa jest bardzo trudna i delikatna - zabrał znów głos gen. Bortnowski - pomysł kapitana
może jest dobry, ale niestety nierealny. Niemcy mieszkający w Polsce są polskimi
obywatelami. Tego rodzaju zarządzenie byłoby pogwałceniem konstytucyjnych swobód
obywatelskich w czasie, z punktu widzenia prawa, jak najbardziej pokojowym. Z miejsca
nastąpiłaby interpelacja w Sejmie lub Senacie. Pan senator Wiesner na pewno by nie
przemilczał tej sprawy. Kto zresztą wydałby tego rodzaju zarządzenie? Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych - w porozumieniu z emeszetem? Minister Beck nigdy by się na to nie zgodził!
Bałby się prowokować Niemców. No cóż, panowie - zakończył niespodziewanie - proszę
więc nadal postępować zgodnie z uprzednio ustalonymi założeniami. Ja jeszcze poruszę tę
sprawę przy najbliższej bytności w Warszawie, ale nie sądzę, aby to coś zmieniło.
Na tym zagadnienie to zostało wyczerpane i obaj generałowie rozpoczęli studiowanie
ustawienia poszczególnych cekaemów i pola ostrzałów.
Te taktyczne zainteresowania generałów wydały się młodemu sztabowcowi nieco dziwne,
tym bardziej dziwne, że usytuowanie dywizji w terenie nasuwało poważne zastrzeżenia, na
które z kolei generałowie nie zwracali uwagi.
Głównego uderzenia spodziewano się z obszaru Piły - wzdłuż Noteci i Kanału Bydgoskiego.
Logicznie więc biorąc, dywizja powinna być silnie oparta o Noteć. Tymczasem przesunięto ją
na północ, pakując w powstałą lukę słaby baon Obrony Narodowej.
Generał Przyjałkowski wyjaśnił, że decyzja ta była wynikiem informacji, dostarczonych przez
wywiad.
- W rejonie Piły - oświadczył swym podwładnym dowódca 15 DP - nie stwierdzono żadnych
niemieckich ugrupowań, stwierdzono natomiast przygotowania do koncentracji w rejonie
Złotowa, należy się więc liczyć z uderzeniem bardziej na północ.
Dywizja została jednakże nie tylko przesunięta na północ, ale i rozciągnięta, zajmując
nieproporcjonalnie duży odcinek, jej lewe skrzydło opierało się bardzo problematycznie o
batalion ON, a prawe było w luźnym styku z sąsiadem z północy. I tu, zdaniem
Niedzielskiego, istniało jakieś nieporozumienie. Jeżeli silnego uderzenia niemieckiego
spodziewano się na północy, to właśnie prawe skrzydło powinno wiązać się ściśle z sąsiadem.
A o sąsiedzie nic - przynajmniej "oficjalnie" - nie było wiadomo. Było co prawda publiczną
niemal tajemnicą, że na północy znajduje się 9 DP, ale zadania tej dywizji pozostawały w
sztabie 15 DP nie znane. Dopiero gdy przed tygodniem Niedzielski spotkał przypadkiem
swego starszego kolegę z Wyższej Szkoły Wojennej, obecnie oficera sztabu 9 DP, gdy
umówili się prywatnie na mieście i wymienili swoje wiadomości - okazało się, że dowódca
9 DP również prawie nic nie wiedział o sąsiedzie z południa. Z informacji uzyskanych tą
dziwną drogą wynikało, że położenie 9 Dywizji jest jeszcze gorsze. Rozciągnięta na znacznie
szerszym froncie niż 15 DP musiała się liczyć z silnym uderzeniem niemieckim w środek lub
w lewe skrzydło. Na północ od niej znajdowała się Brygada Kawalerii, z którą również
dowódca 9 DP nie miał żadnej łączności.
Wszystko to było bardzo dziwne. Niedzielski nie mógł jednak o nic pytać w tej sprawie
Inspektora Armii. Musiałby się wtedy przyznać do niezbyt legalnych sposobów uzyskiwania
wiadomości...
Generał Bortnowski pożegnał dowódcę dywizji i pojechał na północ, do 9 Dywizji. Generał
Przyjałkowski z szefem sztabu odjechał łazikiem do Bydgoszczy, a Niedzielski wybrał się
autem w rejon batalionu ON.

Kompania saperów dywizyjnych kończyła właśnie ustawianie zapór przeciwpancernych.
Duże, niezdarne kozły z szyn kolejowych tworzyły dwie linie zapór, biegnąc w prawo i w

lewo od szosy? Na przedpolu przewidywano założenie min. Cały ten system miał zatrzymać
niemieckie czołgi, idące na Bydgoszcz. Na szosie stał patrol żandarmerii kontrolując
przejeżdżające pojazdy. Gdy kapitan przyglądał się barczystym postaciom saperów,
ustawiających kozły, szosą przejechał właśnie czarny samochód marki Hansa. Żandarm
przepuścił wóz nie zatrzymując go. Niedzielskiego to zastanowiło.
- Dlaczego nie zatrzymujecie tego samochodu? - zapytał żandarma.
- Samochód należy do bydgoskiego przemysłowca, Fieslera. Znam go.
- Czy on jest Niemcem?
- Tak jest, panie kapitanie. Ale to porządny Niemiec. Wiosną ofiarował na FON 1000 zł.
Potem, gdy był w Niemczech, tak w gestapo dali mu za to w dupę, że jak wrócił, to od razu
wyrzucił z domu portret Hitlera.
- Byliście przy tym, kapralu?
- Przy czym? Jak wyrzucał portret?
- Nie. Jak mu dawali w dupę.
- Skądże, panie kapitanie. To się przecież działo w Niemczech. Ale pisali o tym w gazetach.
Niedzielski pomyślał, że jednak policjanci, żandarmi i dwójkarze mają jedną wspólną cechę:
będą podejrzewali brata, swata, szwagra, znajomego o wszystko, ale za to bez mrugnięcia
okiem uwierzą w każdą wiadomość podaną w prasie prorządowej...
- Fiesler często tu jeździ - ciągnął dalej nie pytany żandarm. - Produkuje on między innymi
maszyny rolnicze i teraz, w czasie żniw, sprawdza, jak te maszyny działają w polu.
- Aha - mruknął kapitan, przyglądając się ginącej za zakrętem Hansie.

Szpiedzy przy robocie

Gdyby kpt. Niedzielski pojechał za samochodem "porządnego Niemca", zyskałby jeszcze
jedno potwierdzenie swych obaw i niepokojów.
Czarna Hansa zatrzymała się tuż za skrajem lasu. Czyżby defekt? Nie, silnik pracował,
wszystko było w porządku.
Wszystko było w porządku i w najbliższej okolicy na pewno nie było, w promieniu kilku
kilometrów, żadnej maszyny rolniczej produkcji pana Fieslera. Nie znalazłby się tam też nikt,
kto mógłby przeszkodzić rozmowie, jaką szanowany przemysłowiec toczył z młodzieńcem
trzymającym rower.
Rezultat tej konferencji musiał być pomyślny, Fiesler poklepał bowiem młodzieńca po
ramieniu, schował do kieszeni wręczone notatki i zająwszy znów miejsce za kierownicą
ruszył w stronę miasta.
Po piętnastu minutach czarna limuzyna wjechała na przedmieście. Po obu stronach długiej
ulicy stały domki w ogródkach, rozciągały się ogrody i sady. Stopniowo przeszło to w zwartą
miejską zabudowę. Nie dojeżdżając do śródmieścia Fiesler skręcił w boczną ulicę i zatrzymał
się przed zamkniętą bramą fabryczną. Wysiadł z samochodu, przeszedł przez portiernię.
Fabryka pracowała normalnie. Fiesler zatrzymał się na dziedzińcu, chwilę z zadowoleniem
przysłuchiwał się dobiegającym go odgłosom, po czym skinął na przechodzącego obok
otyłego blondyna.
- Nadeszło coś? - zapytał półszeptem.
- Jawohl. Trzy samochody. Przywieźli kilka młocarń. Do remontu.
Fabrykant nie zapytał, co jeszcze przywieźli. Przez Pomorze przechodziły szosy z Rzeszy do
Prus Wschodnich i do Gdańska. Latem 1939 r. ruch tranzytowy na szosach
nieproporcjonalnie wzrósł. Duże, ładowne niemieckie ciężarówki nieustannie krążyły w jedną
i drugą stronę, wioząc skrzynie z owocami, żywność, domowe przedmioty, bagaże.

Samochody przejeżdżały przez pomorskie wsie i miasteczka pełne niemieckich kolonistów,
czasem coś nawalało w silnikach, czasem zmęczeni drogą kierowcy zatrzymywali się w lesie,
odchodząc na stronę...
Na granicy celnicy kontrolowali zawartość ciężarówek, plombując je na czas przejazdu przez
terytorium Rzeczypospolitej. Ale...
- Część towaru schowałem w magazynie - objaśniał grubas - a część wysłałem do Röhra.

Fiesler kiwnął z aprobatą głową.
W gabinecie czekała na niego teczka z pismami. Przerzucał je niedbale. Ktoś reklamował, że
nawala mu niedawno zakupiona żniwiarka. Deutsche Volksbank upominał się o jakąś ratę
kredytu. Kilka faktur, czek i to wszystko. Herr Fiesler nie miał czasu na zagłębianie się w
tajniki finansowe swej firmy. Od tego zresztą zatrudniał buchalterów. Sam miał na głowie
ważniejsze sprawy. Opuścił zabudowania fabryczne i pojechał swoją Hansa na ul. Dworcową.
Tu zatrzymał się przed sklepem: JOHAN RÖHR - SPRZEDAŻ I NAPRAWA ROWERÓW.

W sklepie było pusto - przywitała go niezbyt grzecznie czterdziesto paroletnia kobieta. Nie
odpowiedziała na Gut Morgen Fieslera, mruknęła tylko.
- Stary jest w warsztacie:
Fiesler był tu widocznie częstym gościem, gdyż nie przejmując się tym przyjęciem i nie
pytając o nic, wszedł za ladę, minął mały składzik i wyszedł na podwórze. Starszawy
mężczyzna grzebał właśnie przy rozbebeszonym rowerze.
- Gut Morgen, Herr Fiesler - powitał wchodzącego, wycierając o szmatę brudne ręce.
- Otrzymał pan transport?
- Tak. Schowałem tam gdzie zawsze.
- Sehr gut. Będę dziś potrzebował Adolfa około ósmej.
- Jawohl.
Fiesler wrócił do swej willi późnym popołudniem i zabrał się z miejsca do pracy. Lokajowi
zapowiedział, aby nikogo nie przyjmował, do ósmej jest bowiem zajęty.
Parę minut przed wyznaczoną godziną w gabinecie Fieslera zjawił się młody Röhr -
dziewiętnastoletni, piegowaty dryblas. Jego niskie czoło i bezmyślny wyraz oczu nie
zapowiadały wybitnej inteligencji.
- Adolf, pojedziesz jutro jak zwykle.
- Jawohl.
Fiesler starannie zakleił kopertę. Wewnątrz znajdowało się parę zapisanych kartek. Treść ich
była obojętna. Ktoś pisał o rodzinie, o znajomych, ktoś kogoś odwiedzał i ktoś gdzieś
wyjeżdżał, czy też przyjeżdżał. Oprócz tego w skład zawartości koperty wchodził nieduży,
odręcznie wykonany szkic topograficzny. Studiując go można było stwierdzić, że przedstawia
on okolice Osowej Góry, tyle że nazwy oznaczonych punktów są zupełnie fantastyczne. Za to
widniejąca na szkicu czerwona przerywana linia ze stosunkowo dużą precyzją oddawała
przebieg linii obronnych baonu Obrony Narodowej.
Adolf schował do kieszeni kopertę, a Fiesler klepnąwszy go po ramieniu stwierdził:
- Będą z ciebie jeszcze ludzie. Unsere Partei może być dumna z takich jak ty.
Młody Röhr poczerwieniał z zachwytu jak burak, wyprężył się, stuknął obcasami i z impetem
wyrzucił w górę prawą dłoń.
- Heil Hitler! - szczeknął ogłuszająco.
- Heil Hitler - odpowiedział przemysłowiec.
W rzeczywistości uważał Adolfa za skończonego matoła pracującego na pół automatycznie,
pod dyktando. Był jednak pewien, że w przypadku wsypy da się prędzej porąbać w kawałki,
niż powie, że to znany "lojalny" przemysłowiec bydgoski wręczył mu ten list. A szkic? To po
prostu projekt wycieczki na najbliższą niedzielę.
- Wielkiej Rzeszy potrzebni są tacy - mruknął do siebie po wyjściu młodego Röhra. - Zresztą
- pomyślał po chwili - w NSDAP masy członków nie powinny myśleć, a jedynie wykonywać

rozkazy. Za wszystkich myśli on, führer, wydający rozkazy gauleiterom, ci z kolei wydają
rozkazy kreisleiterom itd Jak najlepiej wykonać otrzymany rozkaz - tylko taki może być temat
rozmyślań prawdziwego Niemca.

Zawarty w 1919 r. traktat wersalski stworzył różne dziwolągi. Jednym z takich dziwolągów
było tzw. "Wolne Miasto Gdańsk" - podlegające Lidze Narodów. Miasto gospodarczo
wchodzące w skład Polski, reprezentowane za granicą przez Polskę, a jednocześnie
pretendujące do roli suwerennego państwa. Innym dziwactwem traktatu wersalskiego i
późniejszych plebiscytów na spornych ziemiach - przede wszystkim na Śląsku, była
wydłużona, bezsensownie dzieląca zwarte ekonomicznie i etnograficznie, rdzennie polskie
tereny, granica polsko-niemiecka. Wąska kicha przyznanej Polsce części Pomorza, zwana
złośliwie przez Niemców "polskim korytarzem" stwarzała nader niekorzystny układ
komunikacyjny reszty kraju z jedynym polskim portem - Gdynią, a na wypadek wojny
stwarzała dla Polski wyjątkowo niebezpieczną sytuację strategiczną.
Hitlerowcy ze swej strony ustawicznie atakowali te tak skądinąd korzystne dla nich
postanowienia wersalskie argumentami o rzekomym staroniemieckim charakterze
Wielkopolski i Pomorza oraz żądaniami przyznania im "przestrzeni życiowej". Ulubionym
chwytem goebbelsowskiej propagandy było także szerokie kolportowanie wiadomości o
czynionych im przez Polskę trudnościach komunikacyjnych pomiędzy Rzeszą i "Ost-
preussen". Rzeczywistość wyglądała inaczej.
Polskie szosy były zawsze otwarte dla niemieckich samochodów podążających do Prus lub
Gdańska, a niezależnie od tego po polskich liniach kolejowych kursowały liczne pociągi
tranzytowe.
Korzystały one z. paru szlaków, z których najważniejszymi były: Chojnice-Tczew-Malbork i
Berlin-Poznań-Toruń-Iława. Tranzytowe pociągi chodziły przeważnie pustawe, jedynie w
drugiej połowie sierpnia ciągnęły co roku liczne rzesze turystów zdążających z Rzeszy na
uroczystości związane z obchodem rocznicy bitwy pod Tannenbergiem. Wielotysięczne
tłumy, gromadzone wokół mauzoleum Hindenbuirga, hucznie i buńczucznie manifestowały
na cześć niemieckiego zwycięstwa nad Słowiańszczyzną, zapominając, że - niemal dokładnie
504 lata przed tym przereklamowanym zresztą sukcesem pruskiego feldmarszałka - na polach
pomiędzy Grunwaldem a tymże Tannenbergiem rozegrała się inna, znacznie mniej dla ich
tradycji chwalebna bitwa...
Od wiosny 1939 r. stwierdzono znaczny wzrost frekwencji w pociągach tranzytowych. W
jedną i drugą stronę jeździli najprzeróżniejsi turyści, i to nie tylko w ruchu tranzytowym, ale
nieraz zaopatrzeni w polskie wizy wjazdowe wysiadali po drodze, odwiedzając rodziny w
Poznaniu, Bydgoszczy, Toruniu...
Nie byłoby trudno przejrzeć właściwy charakter tej turystyki", ale władze polskie nie czyniły
żadnych kroków dla jej ograniczenia. Turyści więc wysiadali, wsiadali przyglądali się z okien
okolicznym krajobrazom, toczyli na stacjach rozmowy ze znajomymi i pociotkami. Dla
większej wygody i usprawnienia podróży dwa ostatnie wagony były przeznaczone dla
podróżnych polskich, którzy mogli z nich korzystać po wykupieniu zwykłego biletu
kolejowego. Taki pospieszny pociąg tranzytowy, składający się z niemieckich wagonów
ciągnionych przez polską lokomotywę z mieszaną obsługą polsko-niemiecką, przybywał z
Olsztyna do Torunia o ósmej rano, aby po parominutowym postoju ruszyć dalej - przez
Inowrocław i Poznań do Berlina.
Nazajutrz rano po wizycie Fieslera, młody Röhr z biletem na pociąg pospieszny do
Inowrocławia w kieszeni spacerował wolnym krokiem po peronie dworca Toruń Główny.
Punktualnie o 8.00 na tor wjechał wolno tranzytowy pociąg. Podróżni zajęli miejsca w

wagonach. Adolf wszedł do przedostatniego wagonu, kierując się do przedziału oznaczonego
literą "G". Pod oknem siedział samotny mężczyzna. Po krótkim postoju pociąg ruszył w
dalszą drogę.

Adolf wyjął paczkę papierosów i pogmerał w kieszeni.
- Przepraszam, czy posiada pan może zapałki? - zapytał po niemiecku towarzysza podróży.
- Zapałek nie mam. Posiadam zapalniczkę. Proszę.
- Jaka piękna zapalniczka. Czy to wiedeńska?
- Nie, berlińska. Obaj roześmieli się.
- Nie potrzebujemy nawet wychodzić na korytarz. Jesteśmy sami. Ma pan coś dla mnie? -
zapytał podróżny.
- Tak.
Röhr wyciągnął z tylnej kieszeni spodni kopertę, otrzymaną wczoraj od Fieslera, i wręczył ją
mężczyźnie.

- Dziękuję. Ja też mam coś dla pana.
Zdjął z półki na bagaż neseser, otworzył przewracając pomiędzy drobiazgami.
Przed dziewiątą pociąg zatrzymał się w Inowrocławiu. Adolf opuścił wagon i nie oglądając
się na mężczyznę stojącego w oknie skierował się w stronę wyjścia.

Fiesler słuchał uważnie relacji Goebla.
- Stwierdzone transporty wojskowe zidentyfikowałem jako należące do 27 Dywizji Piechoty
z Włodzimierza. Nie wiem jeszcze, czy przybyła cała dywizja, czy też tylko jej część. Na
razie stwierdziłem 50 pp, 23 pp i 2 dywizjony 27 palu. Jednostki te minąwszy Bydgoszcz
zostały wyładowane w korytarzu pomorskim. W rejonie na zachód od stanowisk 9 Dywizji i
Pomorskiej Brygady Kawalerii. Ponadto stwierdziłem, że przybywają w rejon Bydgoszczy
oddziały 13 DP z Równego.
Fiesler musiał w myśli przyznać, że Goebel świetnie zna polską armię. Wie, gdzie stacjonuje
jaka dywizja i jakie jednostki wchodzą w jej skład. Zręcznie identyfikuje jednostki i potrafi
szybko wyciągać istotne wnioski z mało na pozór znaczących faktów. Wciągając przed paru
laty majora do wywiadu, Fiesler nawet nie przypuszczał, że potrafi on oddać tak wielkie
przysługi.
- I co pan o tym sądzi, majorze?
Tym razem jednak uważnie słuchał odpowiedzi starego na to, zwykle tylko grzecznościowe,
pytanie. Teraz to się mogło przydać jemu osobiście. Od pewnego czasu czuł się wysadzony z
siodła...
Od lat temu "lojalnemu obywatelowi Rzeczypospolitej" śniła się rola polskiego Heinleina. Od
lat prowadził na Pomorzu robotę wywiadowczą, robił wszystko, co tylko nakazywał Berlin,
dostarczał cennych wiadomości. Na wiosnę tego roku dano mu dodatkowe zadanie -
pracę przy organizacji zbrojnego wystąpienia piątej kolumny. Fiesler z narażeniem własnej
osoby magazynował broń i amunicję, łożył fundusze na tajne wojskowe szkolenie młodzieży
niemieckiej, przechowywał nadsyłanych z Rzeszy instruktorów. Wiedział, że pierwsze
skrzypce w tej orkiestrze powinien grać zasadniczo Gero von Gersdorff. Ten ostatni został
jednak na wiosnę "spalony" wskutek własnej nieostrożności. W sprawę wmieszała się
placówka SD z Królewca* i centrala Abwehry w Berlinie. Władze polskie wprawdzie nie
aresztowały Gersdorffa, niemniej był on na pewno pod ścisłą obserwacją i nie mógł nic
działać. Jego więc miejsce zajął Fiesler. Za namową berlińskiej Abwehry zdecydował się
nawet na ten cały cyrk z FON i z usunięciem - wbrew sercu - portretu fiihrera. Głupi Polacy
połknęli haczyk, ba, nawet niektórzy Niemcy w to uwierzyli. Nie dalej jak wczoraj otrzymał

list od jakiegoś bauera z poznańskiego. Oburzony rodak oznajmił Fieslerowi, że nie będzie
już kupował maszyn rolniczych produkowanych przez zdrajcę.
- Dureń! - wściekał się przemysłowiec. - Jeszcze mnie popamięta!
Herr Fiesler liczył, że narodowosocjalistyczna Rzesza stokrotnie mu wynagrodzi wszystkie
przykrości, wszystkie obawy, że - gdy wreszcie zostaną wyniszczeni diese verfluchte
Polacken - on, wierny führerowi Fiesler, będzie obsypany zaszczytami, uzyska zasłużone
wysokie stanowisko. Tymczasem parę dni temu zjawił się u niego wyższy oficer SS, podał się
jako wysłannik Rudolfa von Alvenslebena - adiutanta Himmlera. Fiesler poznał Alvenslebena
w ubiegłym roku, w październiku, gdy ten w okresie największego zbliżenia sanacyjnego
rządu polskiego z Niemcami bawił w majątku von Kriesa pod Toruniem. Wizyta miała
wprawdzie

* Obecnie Kaliningrad.

charakter prywatny, nie przeszkadzało to jednak w odbyciu szeregu rozmów z działaczami
niemieckiej mniejszości narodowej w Polsce, a nawet przeprowadzeniu inspekcji tajnych
oddziałów Selbstschutzu pod Ostromeckiem. Fiesler został wówczas osobiście przedstawiony
adiutantowi Himmlera i odbył z nim długą rozmowę. Gdy zjawił się wysłannik z Berlina,
Fiesler przypuszczał, że przynosi mu oficjalną nominację na jakieś przyszłe stanowisko.
Tymczasem ten młody oficer SS przybył, aby mu rozkazywać. Fiesler przeżył gorzkie
rozczarowanie, przekonał się, że takich jak on fieslerów jest wielu. Był jednak
zdyscyplinowanym członkiem NSDAP i nie śmiał wystąpić przeciwko woli wodza. Drażniło
go jedynie, że ten młody esesman, nie znający miejscowych stosunków, nie znający Polaków
i języka polskiego, dyktuje jemu, doświadczonemu było nie było "fachowcowi" od tych
spraw, co ma robić.
Słuchając wywodów Goebla Fiesler pojął, że może poprawić swoją nadszarpniętą pozycję.
- Ugrupowanie Polaków jest ryzykowne. Powiedziałbym: niepotrzebnie ryzykowne. Proszę
spojrzeć na mapę! Dwie dywizje piechoty i brygada kawalerii zostały wepchnięte w wąski
korytarz Pomorza. Po co? Nie wiem. Przypuszczam, że nasze uderzenie wyjdzie na lewe
skrzydło tego ugrupowania. Nie wątpię, że będzie ono tak silne, iż przebije słabe
ugrupowanie polskie.
Major słusznie rozumował, wiedział, że Sztab Generalny Wehrmachtu opanowany jest przez
starych sztabowców, mających za sobą szkołę Clausewitza, Molt-kego i Schliefena, i w całej
pełni wyznaje żelazne prawo ekonomii sił. Na pewno nie rozdzieli sił, jak to zrobili Polacy.
- Mieć pruski Sztab Generalny i pułki Kaczmarków! - pomyślał major, głośno naturalnie tego
nie powiedział, lecz ciągnął dalej:
- ... wówczas zostaną otoczone na północy polskie dwie dywizje i ta ich Pomorska Brygada
Kawalerii. Proszę popatrzeć na mapę...
Chude palce majora przesunęły się po barwnej mapie, rozłożonej na biurku Fieslera.
- Wszystkie drogi z tego obszaru biegną na Świecie
w tym też kierunku nastąpi odwrót. Jeżeli uda się nam szybko osiągnąć Wisłę i zamknąć
przejścia na południe, Polacy w rejonie Świecia będą starali przedostać się na wschodni brzeg
Wisły. W Świeciu jednak, jak pan wie, nie ma stałego mostu, nie stwierdziłem również, aby
czyniono przygotowania w kierunku budowy mostu pontonowego, czy jakiejś innej
przeprawy.
Fiesler dalej nie słuchał. Pojął, o co chodzi. Istotnie nie było mostu, znajdował się tam jedynie
tak zwany wahadłowy prom. Prom ten był za pomocą długiej linki zakotwiczony na środku
rzeki. Zależnie od ustawienia sterów, prom pchany prądem rzeki przepływał z jednego brzegu
na drugi. Fiesler nieraz jeździł do Chełmna swoją Hansa i właśnie tym promem przeprawiał
się na drugi brzeg, podziwiając dowcipne i proste jego rozwiązanie. Jeżeli przetnie się linkę,
prom popłynie do Gdańska. To proste.

- Pańskie wywody są ciekawe. Bardzo ciekawe. Niewątpliwie nasz Sztab Generalny ma
podobny pogląd na te sprawy. Dziękuję, Herr Gosbel.
Chciał odesłać majora do domu swym wozem, ale przypomniało mu się, że Hansa została
zarekwirowana w związku z ogłoszoną mobilizacją. Odprowadził więc gościa do furtki
wyjściowej, wylewnie go żegnając.

Jutro wybuchnie wojna

Odprawa u dowódcy Armii "Pomorze" zakończyła się w godzinach popołudniowych. Brali w
niej udział dowódcy dywizji i brygad kawalerii z szefami i oficerami sztabów, a ponadto cały
sztab Armii. Generał Bortnowski był wyraźnie zdenerwowany. Mówił krótkimi, urywanymi
zdaniami. Jeden z oficerów sztabu Armii powiedział Niedzielskiemu, że generał dziś rano
wrócił z Warszawy. Wczoraj był na długiej rozmowie u Rydza-Śmigłego. Zdaniem marszałka
wojny nie będzie. Niemcy po prostu bluffują, chcą nas nastraszyć i załamać. Beck również
twierdzi z całą stanowczością, że Niemcy w ostatniej chwili ustąpią.
Niedzielski słuchał tej relacji z niepokojem. Fakty mówiły co innego. Polscy wywiadowcy z
niemieckiego Pomorza meldowali o koncentracji wojska wzdłuż prawie całej granicy.
Stwierdzono obecność siedmiu dywizji, w tym dwóch pancernych. Dane te potwierdzali także
pracownicy straży granicznej, których do tego niepokoiły mnożące się wypadki prowokacji i
naruszania granicy. Niemieckie samoloty rozpoznawcze jak najbezczelniej krążyły nad
Pomorzem. Niemcy w Polsce zachowywali się coraz butniej, coraz jawniej mówili, że już
niedługo oni będą panami tego kraju. Młodzież niemiecka grupami po 30-50 osób udawała się
na wycieczki do lasów. Jednocześnie nie malał ruch "turystów" z Niemiec. Krążyli oni po
całym Pomorzu, wszystkim się interesując. Szef pomorskiej "dwójki", major Żychoń,
bezradnie rozkładał ręce.
Generał mówił o przygotowaniach wojskowych, jakby celowo unikając słowa "wojna".
Szybko uporał się ze szczegółowymi wytycznymi i zaczął z kolei mówić o sprawach
ogólnych - o międzynarodowym położeniu Polski. Miało ono być - zdaniem Bortnowskiego -
bardzo dobre, kto jednak wiedział, co generał w rzeczywistości myślał?...
- Francja i Anglia - wywodził w każdym razie dowódca Armii "Pomorze" - gwarantują
nienaruszalność naszych granic. Mocarstwa są gotowe zbrojnie poprzeć swe stanowisko.
Stawiają jednak zasadniczy warunek: Polska nie może rozpocząć wojny. Każdy żołnierz,
każdy dowódca powinien o tym pamiętać. Nie dać się sprowokować! Nie strzelać do
niemieckich samolotów, nie strzelać do Niemców wywołujących incydenty graniczne...
Oficerowie sztabu 15 DP wracali do Bydgoszczy w nastroju raczej pesymistycznym. Brak
było wyraźnych decyzji, wszystko się chwiało.
- Kto wyraźnie określi, co jest prowokacją, a co atakiem? - zastanawiali się.
Bydgoszcz od paru dni przedstawiała niecodzienny widok. Do koszar ciągnęły całe procesje
rezerwistów, powołanych w czasie "żółtej mobilizacji". Opustoszały fabryki i zakłady. Z
wybrzeża ciągnęły przepełnione pociągi z wracającymi pospiesznie letnikami. W drugą stronę
podążały transporty wojskowe. W mieście obowiązywało zaciemnienie. Zniknęły taksówki i
prywatne samochody, zarekwirowane przez komisje wojskowe. Nazajutrz ogłoszono
mobilizację powszechną, za parę godzin pod naciskiem Anglii i Francji odwołano ją.
Nazajutrz znów ogłoszono. Podobno Niemcy zajmowali już podstawy wyjściowe do natarcia.

Wysłannik Rudolfa von Alvenslebena traktował swoich słuchaczy jak kapral rekrutów.
Spacerując energicznym krokiem po jadalni przemawiał krótkimi, urywanymi szczekliwie
zdaniami:

- Meine Herren. Zbliża się wielki i historyczny dzień. Dla całego świata i naszego narodu.
Jutro niemieckie siły zbrojne zaczynają akcję przeciwko Polsce. Nadszedł czas, aby z mapy
Europy zniknęło na zawsze to sezonowe państwo. Do tego wielkiego dnia od dawna
przygotowywali się Niemcy na całym świecie. I wy też. Rzesza Niemiecka przysyłała wam
pomoc w formie bronie amunicji, instruktorów i pieniędzy. Nadszedł czas, abyście
spłacili dług i wykazali swą wierność dla niemieckiej ojczyzny i jej wodza: Adolfa Hitlera.
Zatrzymał się na środku pokoju, przyglądając się zebranym. Eks-major Goebel, Fiesler i
drugi przemysłowiec - dr Kohnert, Gero von Gersdorff - ukrywający się od paru dni przed
szukającą go polską policją, Gordon - właściciel majątku ziemskiego Laskowice i inni. -
Spodziewamy się - mówił dalej esesman - że za parę dni Bydgoszcz będzie zajęta. Wy
musicie w tym jednak pomóc. Nie idzie tu o pomoc czysto wojskową, nasi dzielni żołnierze
sami poradziliby sobie z tym polskim wojskiem. Idzie o stronę polityczną. Polacy twierdzą,
że Bydgoszcz jest miastem czysto polskim, a my udowodnimy przed całym światem, że jest
właśnie czysto niemieckim. Udowodnimy czynem. Gdy front zacznie trzeszczeć i polskie
oddziały zaczną się wycofywać, damy hasło do zbrojnego powstania. Instrukcje
otrzymaliście. Wiecie, co należy robić. Nie atakować polskich oddziałów dużymi grupami,
nie wdawać się w walkę. Atakować pojedynczo lub po dwóch - trzech, strzelać z dachów, zza
domów, z ogrodów. W jazie kontrakcji ze strony polskiej nie wdawać się w walkę. Znikać,
rozpraszać się w terenie. I zaczynać od początku. Wróg nie może orientować się, ilu nas jest i
skąd atakujemy. Rozsiewać defetystyczne wiadomości, terroryzować ludność cywilną,
jednym słowem prowadzić dywersję i jeszcze raz dywersję. Instrukcje zresztą w tej sprawie
znacie. Akcja ta będzie ściśle związana z działaniem naszych wojsk - rozkazy będą
wychodziły z OKW. Przy dobrej współpracy może to doprowadzić nie tylko do sukcesów
politycznych, ale i militarnych. Czy są jakieś pytania? - Herr Sturmbannführer - zaczął Fiesler
- ja właśnie w sprawie tych sukcesów militarnych. Studiując z panem majorem Goeblem
dyslokację oddziałów polskich doszliśmy do wniosku, że dywizje zgrupowane w północnej
części korytarza w przypadku odcięcia od południa, będą się cofały na Świecie, szukając tam
przepraw.
- I co dalej?
- W Świeciu nie ma stałego mostu, jest tylko prom wahadłowy...
- Wiem, do czego pan dąży.
O tym pomyślało już OKW. W odpowiedniej chwili prom popłynie do Gdańska. Mało,
jeszcze coś wam wyjaśnię. Polacy w rejonie Świecia nie poczynili żadnych przygotowań dla
zabezpieczenia wyprawy. Stwierdziliśmy natomiast, że do Solca przybyła z Modlina
kompania ciężkich pontonów. Niewątpliwie ma ona ingerować w przypadku katastrofy pod
Świeciem. Kompania ta nie może dotrzeć do Świecia. A nie dopłynie wtedy, gdy most pod
Fordonem wyleci w powietrze i zatarasuje nurt rzeki. Stwierdziliśmy, że Polacy nieostrożnie
zaczęli minować most. On musi w odpowiednim czasie zostać zniszczony. Zanim jednak
dokonamy tej akcji, odbędzie się próba. I to dziś w nocy. Grupa niemieckiej młodzieży z
Łęgnowa dokona próby wysadzenia mostu kolejowego w Brdyujściu.
Major Goebel słuchał wywodów młodego esesmana nieco zdziwiony. Nie bardzo pojmował,
o co chodzi. Fiesler wtajemniczał go jedynie w sprawy wywiadu, i to było dla niego
zrozumiałe. Każdy Niemiec w Polsce szpiegiem Wehrmachtu - to była dewiza Goebla. Po co
jednak była potrzebna dywersja? Czy ten młokos liczy, że polskie oddziały wojskowe
rozsypią się w popłochu, otrzymawszy parę strzałów z krzaków lub zza domu? Bzdura. Czy
sianie terroru wśród ludności cywilnej ma jakikolwiek sens? Toż polskie władze wojskowe
będą niewątpliwie reagowały. Zabrał więc głos.
- Niejasny jest dla mnie cel dywersji. Polacy niewątpliwie będą reagowali. A to pociągnie za
sobą śmierć wielu Niemców. Czy to się opłaci?

- Opłaci się. Właśnie o to idzie, żeby Polacy reagowali. Później się z nimi policzymy. Niech
się pan o to nie obawia.

To już nie prowokacja!

W nocy z 31.VIII na 1.IX kapitan Niedzielski pełnił dyżur w sztabie dywizji. Dowódca
dywizji wraz z szefem sztabu wyjechali do domu krótko przed dwunastą.
W obszernej szkole przy ul. Kordeckiego, gdzie się j przeniosło dowództwo dywizji, było
pusto; poza paru oficerami i dyżurnymi telefonistami w dowództwie nikogo nie było. W
salach szkolnych, z których usunięto] ławki, unosił się charakterystyczny szkolny zapach -
pyłochronu zmieszanego z czymś nieokreślonym. Na ścianach wisiały portrety Mościckiego i
Śmigłego.
Sytuacja była napięta do maksimum. Meldunki z pogranicza podawały, że Niemcy podciągają
swe oddziały tuż nad granicę. Od godziny zero, zero - zarządzono alarm. Kapitan spojrzał na
zegarek. Dochodziła 1.30. Od półtorej godziny oddziały 15 Dywizji są już na stanowiskach.
Niemcy w każdej chwili mogą wtargnąć na polskie terytorium. Generał Przyjałkowski
zapowiedział, że o szóstej będzie znów w sztabie. Gdyby jednak nadszedł jakiś alarmujący
meldunek, kapitan ma go natychmiast! budzić.
Telefony jednak milczały. Widocznie ani posterunki straży granicznej, ani wysunięte
elementy nic nie stwierdziły.
Kapitan wyszedł przed budynek. Nad idealnie zaciemnionym miastem panowała cisza.
Niebo było czarne gwiaździste. - Cisza przed burzą - pomyślał Niedzielski.
Ogłoszone wczoraj żądania Hitlera pod adresem Polski rozwiały ostatnie złudzenia. Nie było
już mowy o pokojowym zakończeniu "wojny nerwów", tak jak i nie było mowy o
ograniczeniu konfliktu wyłącznie do sprawy Gdańska.
Nie było wątpliwości, że wysunięte żądania stanowiła ultimatum, po którym nastąpi
wypowiedzenie wojny. Zdaniem sztabowców z dowództwa Armii sytuacja powinna się
wyklarować w ciągu 24 godzin. Albo - albo! Wieczorne meldunki z pogranicza mówiły, że
powinno to się wyjaśnić wcześniej - kto wie, czy już w tej chwili niemieccy czołgiści nie
uruchamiają silników. Wczoraj nadszedł również rozkaz z Naczelnego Dowództwa
rozwiązujący Korpus Interwencyjny. 13 DP, rozlokowana dotąd w rejonie Bydgoszczy,
rozpoczęła już załadunek na transporty kolejowe. Jej miejsce - jako odwód Armii - miała
zająć 27 DP, na razie wepchana głęboko w kichę pomorskiego "korytarza".
- Panie kapitanie - usłyszał Niedzielski głos podoficera dyżurnego - telefon z Komendy
Wojskowej stacji Bydgoszcz-Wschód.
Kapitan wszedł do budynku. Komendant wojskowy - jakiś podporucznik rezerwy - meldował,
że 20 minut temu dokonano napadu na most kolejowy w Brdyujściu.
- Kto napadł? - dopytywał się Niedzielski.
- Nie wiem. Niestwierdzeni osobnicy znienacka napadli na dwóch strażników kolejowych
pilnujących mostu, zamordowali ich nożami. Jeden ze strażników zdążył wystrzelić z
karabinu, alarmując kompanię piechoty 13 DP ładującą się w Łęgnowie. Piechurzy pobiegli w
stronę mostu - meldują, że widzieli kręcących się po moście cywilów. Oddali parę strzałów
wzywając ich do zatrzymania się. Ci jednakże uciekli zabierając ze sobą broń obu
zamordowanych strażników.
- Jakie wydał pan zarządzenia?
- Wysłałem wzmocnioną drużynę z kompanii kolejowej.
- Dobrze, proszę zarządzić alarm kompanii i zwiększyć czujność.

- Tak jest.
Kapitan odłożył słuchawkę. Nie było wątpliwości, że napad nie był dokonany przez męty
społeczne w celach rabunkowych. To mogła być robota "turystów" z Niemiec albo
miejscowych hitlerowców z Łęgnowa. Tak, tak - raczej tych ostatnich. Czyżby to miał być
początek? Dywersja zsynchronizowana z uderzeniem z zewnątrz? A może to jednak tylko
prowokacja?
Zatelefonował do Komendy Miasta, do koszar piechoty, artylerii i komendy Policji
Państwowej. Zewsząd, otrzymał meldunki, że w mieście panuje spokój. Nikt się nie kręci.
Cicho i spokojnie. Nieco uspokojony rozłożył się na kanapce. Po ogłoszeniu mobilizacji
zastosowano w stosunku do Niemców pewne sankcje, zamknięto Cywilne Kasyno,
aresztowano paru działaczy, kilku, uciekło. Nie rozwiązywało to jednak sprawy. Oficjalnie
Niemcy wprawdzie przycichli, ale buta w dalszym ciągu patrzyła im z oczu.
Przed czwartą znów zaterkotał telefon. Tym razem odezwała się placówka straży granicznej
pod Więcborkiem. Dowódca placówki meldował, że słyszy za granicą odgłosy nawołujących
się Niemców i szum motorów.
- No cóż - mruknął do siebie Niedzielski - za godzinę wszystko już chyba będzie jasne...
Dochodziła piąta. Wstał mglisty poranek. Znów odezwał się ten sam telefon. Tym razem
dowódca meldował, że jest silnie ostrzeliwany. Niemcy przekraczają granicę. W połowie
zdania łączność urwała się. Po drugiej stronie linii panowała cisza. Kapitan zdecydował się
zawiadomić generała.
Zanim jednak dowódca dywizji zdążył przyjechać do sztabu, odezwał się urząd pocztowy
małej nadgranicznej miejscowości koło Sępolna. Pracowniczka urzędu meldowała, że przez
wieś przejeżdżają niemieckie czołgi.
- Dużo ich przejechało? - dopytywał się kapitan.
- Dużo. Bardzo dużo - powtarzała dziewczyna
drżącym głosem.
W kilka minut później generał Przyjałkowski łączył się z Dowództwem Armii w Toruniu.
Tam już wiedziano o ruchu czołgów na Sępolno.
- To już chyba nie prowokacja?
- Nie. Tym bardziej - chrobotał w słuchawce głos
szefa sztabu Armii - że przed chwilą nadszedł meldunek o zaatakowaniu Chojnic przez pociąg
pancerny i bombardowaniu Tczewa.
Wszystkie oddziały w polu zostały powiadomione o wkroczeniu niemieckich sił zbrojnych na
polskie terytorium. Starcia toczyły się wzdłuż całej granicy. Sztab dywizji pracował pełną
parą. Zbierano nadchodzące meldunki, wysyłano je wyżej, wydawano pierwsze rozkazy
bojowe. Generała Przyjałkowskiego najbardziej interesował kierunek zachodni z Piły, lecz na
razie nie nadchodziły stamtąd żadne meldunki. Dysponując plutonem lotnictwa
obserwacyjnego, postanowił wysłać samolot w rejon Piły. Dowódca eskadry był jednakże w
kłopocie. Jeszcze w okresie mobilizacji otrzymał na jednej z odpraw u Dowódcy Lotnictwa
Armii dużą zalakowaną kopertę z napisem:
OTWORZYĆ NA SPECJALNY ROZKAZ DOWÓDCY LOTNICTWA ARMII.
Kapitan wiedział, o co chodzi. Gdy na wiosnę rozpoczęła się akcja rozpoznawcza
niemieckich samolotów, nasi myśliwcy usiłowali je przyłapać. Bezskutecznie zresztą, gdyż
niemieckie samoloty rozpoznawcze latały na pułapie nieosiągalnym dla polskich
przestarzałych petek. W czasie pogoni jeden z myśliwców zaczepił o granicę w rejonie
Grudziądza. Niemcy złożyli w MSZ
PZL P-11- polski samolot myśliwski, skonstruowany w r. 1933. Prędkość maksymalna 390
km/godz. Nominalnie osiągał pułap 11 000 m, w praktyce – mniejszy protest, oświadczając
naturalnie, iż żaden niemiecki samolot nie naruszył polskiego terytorium. Wydano wówczas
bardzo ostre restrykcje. Nie wolno więc było strzelać do niemieckich samolotów bez

ostrzeżenia, nie wolno było zbliżać się do granicy na odległość mniejszą niż 10 km.
Zarządzenia te miały być odwołane w chwili wybuchu wojny. Koperta zawierała nowe
instrukcje oraz pierwsze zadania bojowe.
Instrukcja zaczynała się od zdania "Jesteśmy w stanie wojny z Niemcami...", a tego nikt
jeszcze oficjalnie nie stwierdzał, mimo że już od godziny toczyły się działania wojenne.
Dowódca eskadry mógł więc wykonać rozkaz dowódcy dywizji dopiero po otrzymaniu
polecenia otwarcia koperty, co nastąpiło około godz. 7.
Natychmiast wystartowały dwa samoloty obserwacyjne, jeden w rejon Piły, a drugi w okolicę
Więcborka i Sępolna. Po godzinie obie załogi cało powróciły na polowe lotnisko w Bielicach.
Z kierunku Piły nie stwierdzono żadnych posuwających się niemieckich oddziałów, meldunek
był negatywny. Dowódca dywizji znów odetchnął. Drugi samolot stwierdził ruch oddziałów
niemieckich na północo-zachodzie. Na Sępolno szła silna kolumna pancerna, której długości i
składu nie udało się stwierdzić ze względu na silną opl. Słabsze elementy rozpoznawcze
posuwały się w kierunku na Więcbork- Mrocza-Nakło. A więc z tego było już widoczne, że
pierwsze uderzenie niemieckie, jak to dość trafnie rozszyfrował wywiad, będzie na lewe
skrzydło 9 DP lub styk 9 i 15 DP.
Około godziny 10 rozległ się głos syren alarmowych. Bydgoszcz miała przeżyć pierwszy
nalot niemieckiego lotnictwa. Samoloty nadlatywały z zachodu na wysokim pułapie, około
5000 metrów. Polska artyleria przeciwlotnicza, dysponująca lekkimi działkami 47 mm o
pułapie ca 4500 m, milczała. 27 bombowców z groźnym pomrukiem nadlatywało nad
śródmieście. Sypnęły się bomby na stację kolejową i koszary piechoty. Posypały się szyby i
nad miastem wykwitły czarne grzyby dymów. Wszystko trwało bardzo krótko - niemiecka
wyprawa bombowa sunęła dalej na wschód.
Ten pierwszy nalot nie spowodował większych szkód. Mimo że nie strzelała polska artyleria
przeciwlotnicza, a na niebie nie pokazał się ani jeden własny myśliwiec, nastrój wśród
ludności był dobry. Wiadomość o wybuchu wojny przyjęto spokojnie i z powagą. Jak przykrą
wiadomość, na którą czeka się od dawna, ale która jest nieunikniona.
Słupy ogłoszeniowe i mury domów były zalepione afiszami i ogłoszeniami. Obok
pompatycznych afiszy propagandowych, zapewniających, że jesteśmy "silni, zwarci i
gotowi", znajdowały się ogłoszenia władz miejskich i państwowych, podające zarządzenia na
wypadek wojny. Tłumy ludzi gromadziły się przed ulicznymi głośnikami i redakcjami
czasopism, oczekując na wieści z frontu i ze świata. Oczekiwano wystąpienia Francji i Anglii.
Wbrew przewidywaniom przed sklepami nie było kolejek, nie rzucano się tłumnie na
wykupywanie żywności i innych artykułów powszechnego użytku.
Koło południa pojawiły się w mieście pierwsze wozy z uciekinierami z linii frontu.
Opowiadano, że w miejscowościach położonych na przedpolach doszło do wystąpień
Niemców przeciwko polskiej ludności. Władze administracyjne i policja podobno się za
wcześnie ewakuowały. Rozsiewano wieści o napadach Niemców na polskie sklepy oraz
urzędy. Na przedpolu jednakże 15 DP nic specjalnego nie działo się. Wysunięte do przodu
elementy osłonowe wycofywały się na zasadnicze linie obronne, utrzymując luźny kontakt
bojowy z rozpoznawczymi jednostkami niemieckimi. Dowódcę dywizji i szefa sztabu
niepokoił jedynie meldunek o stwierdzonej pod Sępolnem kolumnie pancernej. Od paru
godzin nie było o niej wieści. Lotnicze rozpoznanie armii nie stwierdziło jej. Przypuszczano,
iż weszła w Bory Tucholskie.

Piąta kolumna przygotowuje uderzenie

Na jednej z kamienic bocznej ulicy wisiała tabliczka: DR MARIA GOEBEL - CHOROBY
WEWNĘTRZNE.
Dr Goebel zajmowała na pierwszym piętrze obszerne sześciopokojowe mieszkanie z dwoma
wyjściami - frontowym i kuchennym. Spore podwórze kamienicy kończyło się ogródkiem
będącym własnością pani doktor, ogródek przylegał do ogrodu posesji z sąsiedniej ulicy, był
nawet połączony z nim furtką. Właścicielem tej sąsiedniej posesji był dyrektor niemieckiego
gimnazjum.
Na swoje potrzeby zawodowe dr Goebel zajmowała trzy pokoje. W jednym była poczekalnia,
w drugim gabinet przyjęć, a w trzecim gabinet rentgenowski, pełen tak tajemniczych dla
pacjentów aparatów i urządzeń.
Doktor Goebel na ogół lubiano i szanowano. Każdemu chętnie służyła radą i pomocą, nie
pobierała zbyt wysokich honorariów i chętnie prowadziła z chorymi długie rozmowy na
przeróżne tematy. Mówiła płynnie po polsku i uważano ją za Polkę z pochodzenia.
Zapominano nawet, że jej mąż był kiedyś zawodowym pruskim oficerem.
Fiesler wszedł na I piętro i zadzwonił. Drzwi otworzyła pokojówka. Mimo że była godzina
przyjęć, poczekalnia świeciła pustką. Ludzie mieli inne kłopoty i nie myśleli o
dolegliwościach.
Oficjalna wiadomość o wybuchu wojny nie wzbudziła w Fieslerze entuzjazmu. Jego marzenia
o wielkiej karierze już rozwiały się niczym poranna mgła. Wczorajsza popołudniowa odprawa
u sturmbannführera w niczym nie poprawiła jego sytuacji. Jego cenne spostrzeżenia o
przeprawie pod Chełmnem na nic się nie zdały. O tym pomyśleli już inni. A jego rola
ograniczyła się właściwie do funkcji magazyniera. Przez długie lata prowadził wywiad na
terenie Pomorza, a teraz pewnie ten nadęty esesman zapisze to na swoje konto. Przez ostatnie
miesiące magazynował skrzętnie broń i amunicję nadsyłaną nielegalnymi drogami z Rzeszy.
W nocy, zgodnie z poleceniem, broń przy pomocy Röhra i innych rozprowadził w teren i
czuł, że na tym jego rola się skończyła. Najwyżej jeszcze postrzela zza węgła do Polaków,
rozpuści nieco plotek i na tym koniec. To ma być odpowiednia rola dla niego - Fieslera? To
potrafi byle głupek - nie przymierzając jak ten młody Röhr. Jak tak dalej pójdzie i wojna
przeciągnie się, to gotowi go po zajęciu Bydgoszczy ubrać w mundur i wysłać na front, aby
ginął za vaterland i Hitlera. Nie. Na to stanowczo nie miał chęci. Jemu się uśmiechały
godności, zaszczyty i majątki po Polakach, których się stąd wyrzuci.
W jadalni zastał sturmbannführera, Goebla i jakiegoś nie znanego osobnika. Domyślił się, że
to jeden z instruktorów przysłanych z Rzeszy - jeden z tych, którzy, zgodnie z zapowiedzią
sturmbannführera, mieli objąć kierownictwo akcji zbrojnej w Bydgoszczy.
Sturmbannführer promieniał. Niemieckie siły zbrojne wzdłuż całej prawie granicy wtargnęły
do Polski. Luftwaffe już się pastwi nad otwartymi miastami. Ten podniosły nastrój zepsuł mu
jednak poranny meldunek o nieudanym napadzie na most w Brdyujściu.
Dowódcę grupki, młodego Niemca z Łęgnowa, usiłował bronić major Goebel.
- Na wojnie różnie bywa - tłumaczył. - Raz się odnosi zwycięstwa, a innym razem
porażkę.
- Tak mogło być w armii kaisera - wrzasnął sturmbannführer. - Narodowi socjaliści odnoszą
tylko zwycięstwa!
Goebel wzruszył ramionami. Temu żółtodzióbowi przewróciło się w głowie, jeśli chce być
mądrzejszy od Clausewitza i Schliefena.
- Wszystko wykonałem zgodnie z rozkazem - tłumaczył się niefortunny dowódca - o 2.30
zaatakowaliśmy most z obu stron jednocześnie. Jednakże jeden z tych polskich wartowników

widocznie usłyszał coś, może przeczuł, i zdjął karabin. Zadźgałem go osobiście, Herr
Sturmbannführer, ale w agonii zdążył jeszcze nacisnąć spust. Myślałem, że nikt nie zwróci
uwagi na pojedynczy strzał. Pionierzy - ci dwaj, których przysłał nam pan sturmbannführer -
zaczęli zakładać ładunki, a tu tymczasem od strony Łęgnowa nadbiegli polscy żołnierze. Z
daleka zaczęli już strzelać, a że było ich znacznie więcej, kazałem wycofać się.
- To wszystko są głupie tłumaczenia. Befehl ist Befehl. A rozkaz był wyraźny: wysadzić
most. Wyście go nie wykonali. Będziecie za to ukarani!
- Jawohl.
- Nie będziemy już powtarzać próby wysadzenia mostu w Łęgnowie. Zabierzemy się od razu
do mostu w Fordonie. I to szybko.
Tu do rozmowy wmieszał się trzeci, milczący dotąd mężczyzna.
- Przypominam panu, Herr Sturmbannführer, że Bydgoszcz leży w pasie działania III
Korpusu piechoty, którego dowódcę generała Haase, ja tu reprezentuję! Możecie uprawiać
małą dywersję, strzelać do Polaków, rozsiewać defetystyczne wiadomości i tak dalej.
Natomiast nie wolno wam zaczynać żadnych działań mających znaczenie operacyjne. Most w
Fordonie wyleci w powietrze na rozkaz dowódcy korpusu. Gdy będzie odpowiednia sytuacja
na froncie. Nie wcześniej, Herr Sturmbannführer Goebel przyglądał się mówiącemu z
szacunkiem, wyczuwał w nim doświadczonego oficera sztabowego. To jasne, że most nie
może być wysadzony zbyt wcześnie. Polacy mogliby usunąć z nurtu zniszczone przęsła i
przerzucić pod Świecie ciężkie pontony, które właśnie nie mogą tam dotrzeć.

Rozmowa ta miała miejsce na pół godziny przed przybyciem Fieslera. Fiesler nie znał więc
jej treści. Od sturmbannführera dowiedział się jedynie, że dziś w nocy w rejonie Bydgoszczy
zostaną dokonane liczne zrzuty spadochroniarzy niemieckich. Należy część ich wprowadzić
do miasta i poukrywać u miejscowych Niemców, część zostawić w terenie. W nocy będzie
można również zacząć działania dywersyjne na znaczną skalę.

- Czy broń została już rozprowadzona? - zapytał sturmbannführer Fieslera.

- Tak jest. Z wyjątkiem rezerw.
- Gdzie one się znajdują?
- U mnie i u Röhra.

- Czy to pewne miejsce?
- Nie ma nic pewnego. Policja węszy, gdzie się da.
- Na razie dziękuję. Wieczorem wydam dalsze rozkazy.
Po wyjściu Fieslera w pokoju zapanowała cisza.
- Dochodzi godz. 13 - zauważył Goebel.
Trzej mężczyźni wstali i przeszli do gabinetu rentgenowskiego. Było tu ciemno. Major zapalił
słabą żarówkę. W jej nikłym świetle otworzył jeden z aparatów. Pogrzebał w środku i
wyciągnął słuchawki.

1 września 1939 r. - pierwszy dzień wojny - dobiegał końca. Dotychczasowy przebieg działań
był dla 15 Dywizji na ogół pomyślny. Rozpoznanie naziemne i lotnicze nie stwierdziło na
przedpolu groźniejszych sił niemieckich. Oddziały utrzymywały z nieprzyjacielem luźny
kontakt bojowy, odpierając parę wypadów. Wzięto jeńców z 50 DP i Brygady "Netze", a więc
- zgodnie z danymi wywiadu - z III Korpusu piechoty gen. art. Haase.
Na 9 DP nacierała niemiecka broń pancerna, rozbijając batalion 34 pułku. 27 DP rozpoczęła
ruch odwrotowy na południe.
W Bydgoszczy panował spokój, rosła jedynie fala uciekinierów z terenów objętych
działaniami wojennymi. Lotnictwo niemieckie w godzinach popołudniowych ograniczyło się
wyłącznie do rozpoznania. Własne lotnictwo myśliwskie zestrzeliło jednego Dorniera.

W godzinach wieczornych ogłoszono komunikat ze Sztabu Generalnego - podawał on między
innymi o walkach wzdłuż całej prawie granicy i o silnym działaniu lotnictwa niemieckiego.
Na terenie całego kraju zestrzelono - według danych komunikatu - 34 samoloty i zniszczono
ponad 100 czołgów nieprzyjaciela. Po dniu pełnym wrażeń dowódcy i oficerowie sztabu 15
Dywizja udali się na spoczynek.
Około godz. 23 odezwało się dowództwo Armii. Mjr dypl. Kirchmayer dopytywał się, czy
dywizja posiada łączność z Koronowem i Tucholą - nadeszły bowiem niepokojące meldunki z
rejonu Świekatowa, że ukazały się tam niemieckie czołgi.
Jednocześnie w mieście i okolicy zaczęły dziać się dziwne rzeczy, padały pojedyncze strzały,
zapalały się tajemnicze światła. Wybuchło parę pożarów nie spowodowanych, jak to z całą
pewnością stwierdzono, przez lotnictwo nieprzyjaciela. Nad miastem krążyły tylko
niemieckie samoloty rozpoznawcze.
Wszystko to wywoływało podniecenie i nerwowość. Poranek 2 września wstał mglisty.
Lotnictwo na razie nie mogło działać. Na przedpolu 15 DP, poza lokalnymi starciami, nic
specjalnego nie działo się. Ogólnie przypuszczano, że nieprzyjaciel koncentruje się do silnego
natarcia, wykorzystując mglistą zasłonę.
Od świtu nadchodziły jednocześnie niepokojące wieści z północy. Niemieckie czołgi
osiągnęły linię kolejową z Bydgoszczy do Gdańska. Część 9 Dywizji i cała 27 miały już
zamkniętą drogę odwrotu i wszystko wskazywało na to, że będą musiały przebijać się na
południe siłą.
Tak dowództwo Armii, jak i sztab 15 Dywizji nie miały żadnej łączności z odciętymi
oddziałami. Prawe skrzydło dywizji zawisło w próżni. Ponieważ jednocześnie 15 DP była
związana od zachodu przez III niemiecki korpus, stwarzało to bardzo poważną sytuację.
Narastający niepokój potęgowały dodatkowo wieści nadchodzące z miasta. Wprawdzie w
poprzednim dniu policja aresztowała około 300 Niemców z dr. Kohnertem na czele, nie
rozwiązywało to jednak sprawy. Nikt nie miał wątpliwości, że nocna strzelanina, pożary i
światła były dziełem "lojalnej" niemieckiej ludności. Z paru rejonów meldowano o nocnych
zrzutach spadochroniarzy. Gwałtownie zwiększyła się fala uciekinierów; z zachodu i z
północy ciągnęły setki i tysiące wozów konnych. Opowiadano o okrucieństwach Niemców, o
rozkazie wymordowania Polaków w Bydgoszczy. Osobnicy rozpuszczający te wieści, często
w mundurach wojskowych lub kolejowych, znikali zazwyczaj na widok zjawiającej się policji
lub wojskowego oddziału. Miejsce spokoju panującego do wczorajszego wieczoru zajęła
atmosfera panikarstwa i nerwowości. Przyczynił się do tego również widok cofających się
kolumn taborowych 9 i 27 DP. Pierwsi bydgoszczanie zaczęli opuszczać miasto.
Panika wzmogła się, gdy po ustąpieniu porannej mgły niemieckie lotnictwo wznowiło naloty.
Były one znacznie silniejsze niż poprzedniego dnia i zadały znacznie więcej strat, szczególnie
wśród ludności cywilnej. Od rana zaczęła się również ewakuacja nadwyżek mobowych
bydgoskiego garnizonu. W mieście miały zostać tylko dwa bataliony: wartowniczy i
zapasowy 61 pp.
Własne lotnictwo na zachodnim przedpolu 15 DP nie stwierdziło nic groźnego. Wysiłki
rozpoznania na północy nie dały rezultatu. Niemiecka opl była tam bardzo silna, a poza tym
nieustannie działało lotnictwo myśliwskie. Próby nawiązania łączności z odciętymi
oddziałami przy pomocy własnego lotnictwa nie powiodły się. W południe miasto przeżyło
najsilniejszy nalot. Luftwaffe bombardowała dworzec i koszary, oszczędzając śródmieście
prawdopodobnie ze względu na niemiecką ludność. Po jednym z tych nalotów silna wyprawa
bombowa zawróciła na wschód. Po paru minutach rozległa się silna głucha detonacja.
- Wyleciał w powietrze most kolej owo-drogowy w Fordonie - zameldował gen.
Przyjałkowskiemu wojskowy komendant stacji Bydgoszcz.

Radiostacja, sprytnie ukryta w jednym z rentgenowskich aparatów dr Goebel, działała bez
zarzutu. Przedstawiciel gen. Haase skończył nadawanie meldunku, chwilę poczekał na
potwierdzenie, po czym zaczął odbierać depeszę z dowództwa III Korpusu. Po chwili
wyłączył radioaparat i zabrał się do rozszyfrowywania. W pokoju panowała cisza.
- Czy pańskie mieszkanie jest pewne?
- Najzupełniej.
- Fiesler wspominał o wczorajszym aresztowaniu przez policję szeregu Niemców. Podobno
mają być wywiezieni do obozów.
Goebel machnął pogardliwie ręką.
- To nie było dla nas zaskoczeniem. Od dawna wiedzieliśmy, którzy Niemcy w wypadku
wojny będą aresztowani i nie powierzano im żadnych obowiązków.
- Pan ma zawsze dobre i pewne wiadomości, Herr Major!
- Nie na darmo tyle lat mieszkam w Bydgoszczy
i nie darmo moja żona jest tu szanowanym lekarzem. Mamy dużo znajomości. Również i w
starostwie, gdzie opracowywane były listy Niemców przewidzianych do aresztowania. Ale co
słychać na froncie?
Działania rozwijają się planowo. XIV Korpus pancerny zamknął Polakom drogę odwrotu na
południe. W tej chwili toczą się zacięte walki z ich 9 i 27 DP. Liczymy jednak, że jeszcze
wieczorem nasze dywizje pancerne osiągną Wisłę. A wtedy...
W wyobraźni obu Niemców ukazała się wizja otoczonych z trzech stron polskich dywizji,
spychanych przez masę pancerną za Wisłę i masakrowanych z góry przez zespoły Stukasów.
W korytarzu rozległ się dzwonek. Major drgnął, to był jednak swój - Fiesler. Ubezpieczenie
wystawione na ulicy działało. Fiesler przyniósł wiadomość o zniszczeniu mostu w Fordonie.
- Na czyj rozkaz? - zapytał twardo oficer ze sztabu III Korpusu.
- Na niczyj. Most wyleciał w powietrze w czasie bombardowania Fordonu i przyczółka
mostowego. Tak mi przynajmniej meldował jeden z naszych ludzi.
- Ach so! Pewnie Polacy założyli do komór ładunki z zapalnikami i nastąpiła detonacja
wskutek wybuchu bomby w pobliżu. Czy cały most wyleciał w powietrze?
- Tak. Nurt jest zatarasowany stalową konstrukcją.
- To świetnie. Do jutra Polacy nie usuną tego. A jutro, najpóźniej pojutrze, ciężkie pontony z
Solca powinny być pod Chełmnem, jeżeli mają w czymś pomóc Polakom. Przypuszczam, że
nalot na Fordon i most został wykonany nie bez głębszych powodów operacyjnych. Gdzie jest
pan sturmbannführer?

- Na Szwederowie. Wydaje tam instrukcje na dzisiejszą noc.
- Dobrze. Wobec tego ja panom tu coś wyjaśnię. Generał Haase przewiduje jutro rano nasze
silne natarcie na pozycje polskiej 15 Dywizji. Należy się spodziewać, że w godzinach
południowych nasze wojska przełamią jej linie obronne i zacznie się ruch odwrotowy. Wtedy
i my zaczniemy naszą zasadniczą akcję.
Plan "zasadniczej akcji" był już dawno ułożony i znany. Bydgoszcz leży na skrzyżowaniu
dróg północ-południe i wschód-zachód. Przez miasto biegnie z północy długa arteria
komunikacyjna, będąca przedłużeniem szosy gdańskiej. Jasne, że tą arterią będzie się
odbywał ruch odwrotowy oddziałów polskich znajdujących się na północ od miasta.
Newralgicznym punktem tej arterii są przeprawy na Brdzie.
Niemiecki plan wojny przewidywał silne uderzenie pancerne z rejonu Złotowa na wschód i
szybkie osią- j gniecie Wisły. W tej sytuacji miała być okrążona część znajdującej się w
"korytarzu" Armii "Pomorze".
W dalszej fazie bitwy hitlerowskie dowództwo zakładało zniszczenie otoczonych oddziałów
oraz wyjście części sił własnych na tyły oddziałów znajdujących się w rejonie Bydgoszczy,
a związanych od zachodu. W ten sposób bitwa ta niszczyłaby całkowicie siły polskie

znajdujące się na Pomorzu. Jednakże dowódca IV armii, von Kluge, nie rozporządzał
dostatecznymi siłami dla] przeprowadzenia tego manewru. Opierając się więc na starej,
szlifenowskiej zasadzie ekonomii sił postanowił nie rozdrabniać się, a działać w dwóch
fazach. W pierwszej chciał zniszczyć jednostki polskie otoczone na pół-i nocy i dopiero
wtedy - w drugiej fazie - uderzyć na Bydgoszcz. Dawało to jednak wojskom znajdującym siei
w rejonie Bydgoszczy swobodę działania. Polacy mogli] wykorzystać czas i albo
przegrupować się tworząc bydgoskie przedmoście frontem na północ, albo wycofać na
południowy brzeg Brdy. Jedno i drugie nie dawało. Niemcom tego, do czego dążyło OKW -
nie otwierało drogi przez Bydgoszcz na południowo-wschód. A kierunek" ten był
niesłychanie ważny. Operując z Bydgoszczy siły niemieckie miały rozerwać styk Armii
"Poznań" i "Pomorze", wyjść na tyły zasadniczej linii obronnej Armii "Poznań" i na tyły
walczącej pod Grudziądzem grupy operacyjnej gen. Bołtucia. Nie rozporządzając
dostatecznymi siłami OKW postanowiło do zrealizowania tego planu sięgnąć po inne środki i
inne metody, zresztą już wypróbowane w wojnie domowej w Hiszpanii.
Gdy na Madryt, broniony przez wojska republikańskie, szły cztery kolumny wojsk
rebelianckich, generał Franco wszem i wobec oświadczył, że piąta kolumna jest już w mieście
- są to jego zwolennicy, którzy w odpowiednim momencie wystąpią zbrojnie i przyczynią się
do szybkiego zdobycia stolicy. Oświadczenie okazało się zwykłą, chełpliwą pogróżką, gdyż
walki o Madryt toczyły się przez długie miesiące - pozostało jednak określenie "piąta
kolumna" jako synonim dywersji. Rolę piątej kolumny mieli w Bydgoszczy odegrać
miejscowi Niemcy, "lojalni" obywatele Rzeczypospolitej. Jasne było, że w przypadku
udanego manewru otaczającego, oddziały, którym uda się ujść z okrążenia, będą się usiłowały
wycofać na Bydgoszcz. Ruch ten będzie się odbywał na zapleczu 15 Dywizji - również
wycofującej się lub też przegrupowującej się.
Oddziały wycofujące się po klęsce, przemieszane z masą wozów uciekinierów cywilnych - to
potencjalny sprzymierzeniec dywersji. Gdy do tej fali dojdą jeszcze wycofujące się jednostki
15 Dywizji, akcja dywersyjna - jeżeli będzie przeprowadzona energicznie i zdecydowanie -
może zdezorganizować i rozproszyć najlepszy bojowy oddział...
Założono, że akcja ta nastąpi w mieście. Naturalnie o zorganizowaniu i uzbrojeniu tak
silnych oddziałów dywersyjnych, aby mogły się one zmierzyć w otwartej walce z dywizją
piechoty, nie było mowy. Założono więc działanie małych oddziałków, a nawet
pojedynczych dywersantów, całość jednakże działania dywersyjnego musiała być dość
długotrwała - 10, a nawet do 20 godzin. Chodziło więc głównie o to, aby polskie dowództwo
wojskowe nie mogło szybko i skutecznie zdławić dywersji. Wywiadowi niemieckiemu było
wiadomo, że jedyna siła mogąca stłumić akcję dywersyjną - oddziały 13 DP mającej
stanowić odwód D-cy Armii "Pomorze" - została jeszcze w przeddzień wybuchu wojny
wycofana z miasta. W garnizonie pozostały jedynie nadwyżki mobowe, które zresztą
zaczęto już częściowo ewakuować, tak że ostatecznie dowództwo polskie mogło rzucić
przeciwko dywersantom zaledwie 2-3 bataliony. A to już, wobec dużego rozproszenia sił
piątej kolumny, nie mogło być dla akcji niemieckiej groźne. Ludność cywilna była według
założeń kierownictwa dywersji raczej czynnikiem sprzyjającym. Dwudniowe intensywne
bombardowanie miasta, rozsiewane od wybuchu wojny wieści o okrucieństwach niemieckich,
o rozkazach wymordowania Polaków, pogróżki w rodzaju "niedługo przyjdzie tu Hitler i
zrobi z wami porządek" - to wszystko powinno wytworzyć tak silne I nerwowe napięcie i
taką grozę sytuacji, że na wieść o wkraczaniu Niemców do miasta ludzie powinni w panice
rzucić się do ucieczki.
Już wieczorem 1 września rozpoczęto przygotowania ; do akcji. Broń ręczna i maszynowa
oraz amunicja - skrzętnie dostarczane wieloma drogami z Rzeszy i magazynowane w
melinach na terenie miasta i powiatu - powędrowały na wyznaczone punkty. Przenosili je
Niemcy młodzi i starzy, kobiety i mężczyźni, w kieszeniach, pod płaszczami, w walizkach,

teczkach, w wozach uciekinierów, pod stosami domowych gratów i pierzyn. Wędrowały na
strychy wysokich domów, do piwnic, na wieże kościołów ewangelickich, a nawet do szpitali i
szkół. Niemieccy instruktorzy wojskowi, owi ,turyści i kuzyni", których wybuch wojny
"niespodzianie" zastał w Polsce i którzy tajemniczo zginęli w terę-' nie, lub też zgoła zrzuceni
nocą skoczkowie spadochronowi objęli dowództwo nad grupami miejscowych Niemców,
czekając na rozkaz z tamtej strony frontu.
Przygotowania do akcji przebiegały zgodnie z planem i wszystko zdawało się wróżyć pełne
jej powodzenie.

Nadzieje, wahania, decyzje

Po południu 2 września w dowództwie dywizji panował stan podniecenia. Wprawdzie na
zachodzie odparto słabe natarcie niemieckie 50 DP, a brygada "Netze" zająwszy Nakło nie
przejawiała większej aktywności, na północy jednak sytuacja wyglądała nader groźnie.
Pozycje obronne 9 DP zostały przecięte pancernym klinem i obecnie oddziały tej dywizji
wraz z 27 DP toczyły ciężkie walki o drogę na południe. Z jednostkami tymi nadal nie było
żadnej łączności. Samolotem wysłanym przez dowództwo lotnictwa Armii "Pomorze" nie
udało się odszukać miejsc postoju dowódców. Z relacji lotników wynikało, że sytuacja jest
mocno zagmatwana. Jeden z oficerów wróciwszy z Torunia powiedział Niedzielskiemu, że w
dowództwie Armii panuje nastrój minorowy, a generał Bortnowski jest całkowicie
przygnębiony, zdając sobie sprawę z własnej bezsilności wobec grożącej klęski. W obliczu
tego zagrożenia już rano skierowano pod Świecie kompanię ciężkich pontonów. Zaledwie
jednak pontony ruszyły z przystani w Solcu, wyleciał w powietrze most fordoński tarasując
nurt na całej jego szerokości.
Stało się to w czasie nalotu, w dość niejasnych okolicznościach. Dowódca kompanii saperów
zginął w czasie bombardowania, ale dowódca saperów Armii twierdził, że zabronił zakładać
detonatory. Czy dowódca kompanii zbagatelizował rozkaz, czy też most wyleciał z innego
powodu? Trudno obecnie było dociec.
Dowódca 15 Dywizji usiłował na własną rękę, przy pomocy rozpoznania lotniczego, wyjaśnić
położenie na północy. Pierwszy samolot powrócił po półtoragodzinnym locie silnie
poturbowany. Pilot był ciężko ranny, a obserwator nie żył. Wysłano natychmiast drugą
maszynę.
W tych godzinach pełnych napięcia generał Przyjałkowski zachowywał kamienny spokój.
Siedząc przy stole z rozłożonymi mapami, przeglądał meldunki. Były coraz bardziej
niepomyślne. Od zachodu dywizję wiązał coraz silniej naciskający III Korpus, a południowe
jej skrzydło "wisiało w powietrzu". Nie znając sytuacji na północy generał zadawał sobie
ustawicznie pytanie, czy Niemcy rzucą wszystkie siły do walki z otoczonymi wojskami, czy
też utworzywszy rygiel runą bronią pancerną na bezbronną z tego kierunku Bydgoszcz.
Dowództwo Armii nie podejmowało żadnej decyzji i nie wydawało rozkazu przegrupowania.
Ta chwiejność była zrozumiała, w kotle na północy znajdowały się przecież prawie dwie
dywizje piechoty i brygada kawalerii. Liczono, że siły te zdecydowanym uderzeniem mogą
sobie otworzyć drogę na południe. Żeby tylko było o nich wiadomo coś więcej...
Od startu samolotu minęły trzy godziny. Dowódca eskadry meldował z lotniska, że samolot
miał benzyny na dwie i pół godziny, należy więc uważać go za strącony.
- Proszę wysłać jeszcze jeden!
- Tak jest, panie generale!
Przydzielony do 15 DP pluton lotnictwa obserwacyjnego działał niesłychanie ofiarnie,
dysponował jedynie przestarzałymi samolotami typu Lublin RXIII, rozwijającymi szybkość
130 km/godz. i uzbrojonymi w jeden karabin maszynowy. A jednak załogi tych starych
gratów latając wśród huraganowego ognia niemieckiej opl, przy miażdżącej przewadze

niemieckiego lotnictwa, obrywając nieraz od własnej piechoty - potrafiły już od świtu 1
września rozpoznać niemieckie kolumny, śledzić ich ruch i przegrupowania.
Było już zupełnie ciemno, gdy z lotniska zameldowano o powrocie samolotu.
- Jest silnie postrzelany, ale obserwator zdrów.
- Niech natychmiast melduje się u mnie.
Generał z niepokojem wpatrywał się w mapę z wyrysowanymi niebiesko pozycjami dywizji i
czerwonymi oznaczeniami sił nieprzyjaciela. W rejonie Borów Tucholskich była wielka
niewiadoma. Co tam się dzieje? Po niespełna dwudziestominutowym czekaniu do pokoju
dowódcy dywizji wszedł kapitan Niedzielski w towarzystwie młodego porucznika lotnictwa.
- Panie generale, porucznik Sawicki melduje swój powrót z rozpoznania!
- Niech pan siada i chwali się.
Lotnik był wyraźnie zmęczony. Usiadł na krześle i wyjąwszy blok meldunkowy przedstawiał
położenie w rozpoznanym rejonie.
- Na szosie z Tucholi do Świecia stwierdziłem kolumnę czołgów.
- Czy na pewno to były czołgi?
- Na pewno. Wprawdzie robiło się już szaro, ale nadleciałem na bardzo małej wysokości i
rozpoznałem je dokładnie. Czoło kolumny znajdowało się mniej więcej 10 kilometrów na
północny zachód od skrzyżowania z torem kolejowym. Długości kolumny nie udało mi się
stwierdzić.
- Strzelano do was? - zapytał jeden z oficerów sztabu.
- Naturalnie. I to bardzo mocno. Całego grata nam postrzelali, oberwał i silnik, ale jakoś
dociągnęliśmy do lotniska.
- Co pan jeszcze widział?
- Poza tym nigdzie niemieckich oddziałów nie stwierdziłem. Na drogach były jedynie wozy
uciekinierów, a daleko na północy rozciągały się dymy pożarów.
Generał zamyślił się. Jeżeli czołgi idą na Świecie, należy przypuszczać, że bitwa z 9 i 27 DP
została rozstrzygnięta na korzyść Niemców. Inaczej nie odciągaliby sił pancernych. Kierunek
marszu na Świecie wskazywał, że nieprzyjaciel dąży do ostatecznego zamknięcia w kotle
rozbitych wojsk. Nie zazdrościł dowódcom otoczonych dywizji. Z drugiej -strony nieco się
uspokoił, gdyż wobec takiej sytuacji w ciągu najbliższych godzin nic powabnego, jego
zdaniem, 15 Dywizji nie groziło. - Ponieśliście dziś poważne straty - powiedział w
zamyśleniu do lotnika.
- Tak jest, panie generale. Ale nic na to nie poradzimy. To jest wojna.
- Słusznie. Dziękuję panu.
Po tym meldunku zapanowała atmosfera uspokojenia. W mieście dalej jednak trwała
strzelanina, nadal wybuchały w okolicy pożary, w powietrzu znów krążyły niemieckie
samoloty. Nadchodziła noc z 2 na 3 września. W dowództwie dywizji nikt nie myślał o śnie.
Od północy do miasta zaczęły spływać pierwsze fale rozbitków z 9 i 27 DP. Jak zwykle w
takich wypadkach relacje były mocno przesadzone. Opowiadano o zniszczeniu wszystkich
otoczonych wojsk, o olbrzymiej ilości czołgów, o niemieckich okrucieństwach.
Strzelanina w mieście przybrała na sile. Doszło do paru wypadków atakowania oddziałów
wojskowych przez spore grupy dywersantów. Strzelano do wojsk na ul. Jagiellońskiej i z
cmentarza ewangelickiego, a w Łęgnowie ostrzelano stację kolejową. O świcie generał
Przyjałkowski został powiadomiony o rozpoczętej ewakuacji władz administracyjnych i
policji. W mieście zostawało jedynie wojsko. Fala uciekinierów przeszła - przez Bydgoszcz
i spłynęła na Inowrocław.
Dowództwo Armii w Toruniu miało już stosunkowo pełny obraz położenia własnych wojsk,
traciło jednak panowanie nad sytuacją - inicjatywa spoczywała całkowicie w ręku
przeciwnika.

Po dniu 3 września spodziewano się wiele. W południe mijał termin ultimatum wysłanego do
Hitlera przez rządy Francji i Anglii. Liczono, że natychmiast po upłynięciu tego terminu
nastąpi wypowiedzenie wojny i zaczną się silne działania na zachodzie, co powinno odciążyć
Polskę. Bardziej optymistycznie nastrojeni spodziewali się nawet, że Niemcy w ostatniej
chwili skapitulują wobec groźby wojny na dwa fronty. Uważano nawet, że właśnie działania
na Pomorzu wskazują na tego rodzaju możliwości. Po uzyskaniu bowiem połączenia Rzeszy z
Prusami Wschodnimi wojska niemieckie zatrzymają się i zaczną się pertraktacje. Niemcy
będą chcieli zatrzymać jedynie to, co już zajęli, a więc Pomorze i Śląsk...
W rzeczywistości rozwój sytuacji na frontach przeczył temu. Pod Częstochową zarysował się
wyraźny kryzys. Niemcy silnymi kolumnami pancernymi parli w środek Polski, drugi klin
pancerny uderzał od południa. W tym stanie rzeczy do optymizmu nie było żadnego powodu.
Rano w niedzielę w mieście uspokoiło się, ustała strzelanina. Dzień zapowiadał się słoneczny
- typowy dzień złotej polskiej jesieni. Tłumy ludzi wyległy na ulice. Komentowano ostatnie
wieści, podążano do kościołów. Z północy ciągnęło coraz więcej oddziałów z 9 i 27 DP,
którym udało się wyrwać z okrążenia. Kierowano je do lasów na południe od Bydgoszczy.
Jeszcze przed godziną 9 wystartowały dwa samoloty na rozpoznanie przedpola dywizji.
W sztabie oczekiwano na meldunki i rozkazy.

W kolejnej naradzie, która odbywała się również w mieszkaniu dr Goebel, brał udział
sturmbannführer, delegat sztabu III Korpusu, Goebel i Fiesler. W nocy dowództwo Korpusu
powiadomiło, że silne natarcie na pozycje 15 DP wyruszy we wczesnych godzinach
porannych. Przełamania obrony należy się spodziewać pomiędzy godziną 9 a 10. Generał
Haase decyzję terminu rozpoczęcia akcji dywersyjnej przekazywał organizacji w
Bydgoszczy. Sturmbannfüuhrer chciał zacząć o dziewiątej. Przeciwstawiali się temu
przedstawiciel Korpusu i major Goebel. Fiesler nie zajął żadnego stanowiska.

- Na co właściwie mamy czekać - pieklił się sturmbannführer. - Jeżeli o dziewiątej będą
przełamane pozycje, to już o dziesiątej przez Bydgoszcz będą wycofywały się rozbite polskie
oddziały. Czy panowie sądzą, że narodowosocjalistyczna armia nie upora się gładko z polską
obroną? A może panowie zakładają, że Polacy zatrzymają niemieckie natarcie? Widzieliście,
co się działo na północy. Te polskie 9 i 27 DP już nie istnieją, a jutro nie będzie istniała 15
DP. Tymczasem jednak Polacy zaczynają węszyć tu i ówdzie. Nocne strzelaniny i nasza mała
dywersja zwiększyły ich czujność. Broń i grupy są już na miejscach. Niech nastąpi jakaś
wsypa, a koniec z całą przez długie miesiące przygotowywaną akcją!

Major Goebel miał inny pogląd na te sprawy. Jego zdaniem na wojnie nie ma nic całkowicie
pewnego. Nie wątpi on, naturalnie, w sukces III Korpusu, ale z drugiej strony trudno
przewidzieć, kiedy się zacznie odwrót polskiej dywizji. Może to nastąpić również dobrze w
południe jak i wieczorem.
- Możliwość wsypy wykluczam - stwierdził Goebel. Wczoraj wieczorem i dziś w nocy
ewakuowała się z miasta policja i władze administracyjne. Pozostało tylko wojsko. Jest go
bardzo mało i nie jest ono w stanie nam zagrozić. O to pan sturmbannführer może być
spokojny. Stanowisko Goebla poparł przedstawiciel sztabu Korpusu. Jego zdaniem należało
czekać na widoczny i niewątpliwy ruch odwrotowy, a nie zakładać, że na pewno on nastąpi o
określonej godzinie. .Sytuacja jest zresztą dość ciężka. Generał Haase powierzając im decyzję
rozpoczęcia dywersji niewątpliwie wierzył, że moment ten będzie wybrany odpowiednio.
- Pan sturmbannführer - przedstawiciel armii nie bez ironii zaakcentował ten esesowski
stopień - przedkłada widocznie względy polityczne nad wojskowymi. Nie mogę się na to
zgodzić. Niemieckie siły zbrojne prowadzą tu działania wojenne zgodnie z rozkazami, jakie
otrzymały, i zgodnie z interesami narodu niemieckiego. A w czasie wojny względy wojskowe

muszą być decydujące. Z tego punktu widzenia nasze zadanie może być sformułowane: tak
rozpocząć akcję, by doprowadzić przynajmniej do obezwładnienia 15 DP i tym samym do
szybkiego zajęcia Bydgoszczy przez III Korpus...

Zdecydowano ostatecznie, że od godziny 9 obowiązuje ścisłe pogotowie bojowe. Akcja
zacznie się na umówiony sygnał. Będzie nim otwarcie ognia z cekaemu " umieszczonego na
wieży kościoła ewangelickiego przy placu Wolności. Fiesler otrzymał polecenie
powiadomienia o tym dowódców wszystkich grup. Opuścił mieszkanie dr Goebel i po paru
minutach z ogrodu na tyłach domu wysłał w teren łączników.
Sturmbannführer bocznymi ulicami udał się w stronę placu Wolności, a Goebel ze
sztabowcem zostali w mieszkaniu, licząc, że może nadejdą dalsze rozkazy od generała Haase.

Uwaga! Dywersja!

Rozpoznanie lotnicze przeprowadzone we wczesnych godzinach porannych stwierdziło na
przedpolu koncentrację niemieckich oddziałów. To samo potwierdziło rozpoznanie naziemne.
Uderzenia więc należało się spodziewać lada moment. Istotnie - zaczęło się ono pomiędzy
godziną 8 a 9 rano. Główny wysiłek niemiecki szedł na południowe skrzydło 15 DP. Po
silnym ogniu artyleryjskim ruszyła piechota włamując się w paru miejscach w polską obronę.
Przeciwuderzenia Polaków odrzuciły Niemców na podstawy wyjściowe. O godzinie 10
natarcie niemieckie definitywnie załamało się. Nastrój wśród żołnierzy był wspaniały. Jeszcze
raz potwierdziła się zasada, że gdzie Niemcy nie dysponują miażdżącą przewagą w sprzęcie,
tam góruje polski żołnierz.
Przed dziesiątą miasto przeżyło silny nalot. Znów niemieckie samoloty okładały bombami
stacje kolejowe i koszary, omijając śródmieście.
Po odrzuceniu natarcia i zakończonym nalocie w dowództwie dywizji zapanowały nastroje
optymistyczne. Generał Przyjałkowski, jak zawsze spokojny i opanowany, składał
telefoniczny meldunek dowódcy Armii. Dochodziła 10.20. W okolicy placu Wolności
odezwała się długa seria z cekaemu. Po niej następne. Gdzieś w pobliżu wybuchło parę
granatów. Z sąsiedniego domu ostrzeliwano budynek dowództwa dywizji, kule uderzały w
czerwone mury szkoły, tłukły szyby, wpadały do pomieszczeń zajętych przez sztab. Łączność
się urwała, telefony milczały. Kapitan Niedzielski wybiegł na ulicę. W okolicy placu
Poznańskiego ujadał karabin maszynowy. Ulice były puste. Przechodnie pochowali się w
domach i bramach. Tymczasem generałowi Przyjałkowskiemu udało się połączyć przez
miejski telefon z Komendą Miasta. Komendant miasta meldował, że przyczyna strzelaniny
nie jest mu znana, aczkolwiek przed paru minutami otrzymał anonimowy telefon, że do
miasta wkraczają czołówki niemieckich wojsk.
- Bzdura! - żachnął się generał. - A zresztą kto by do nich strzelał? Toż w mieście nie mamy
prawie wcale wojska... Majorze, niech pan zaraz wyjaśni, co ma oznaczać ta pukanina. I kto,
na miłość boską, ją prowadzi?
- Tak jest, panie generale!
Generał nie miał wątpliwości, że żadne poważniejsze siły nie mogły wkroczyć do
Bydgoszczy. Natarcie niemieckie od zachodu zostało zatrzymane. Na północ od miasta
lotnictwo nie stwierdziło niemieckich oddziałów. Było to zresztą zgodne z porannym
komunikatem informacyjnym Dowództwa Armii, który nader jasno przedstawiał tragiczne
położenie na północy. Większość oddziałów 9 DP. Pomorskiej Brygady Kawalerii oraz część
27 DP zostały zepchnięte na Świecie-Przechowo, tam też Niemcy uchwycili już Wisłę. W
nocy miejscowi Niemcy zniszczyli prom pomiędzy Świeciem i Chełmnem. Przeprawa
odbywa się wpław lub też na zaimprowizowanych środkach, pod nieustannym
bombardowaniem z powietrza. W tym rejonie na pewno jest także zaangażowana większość
niemieckiej IV Armii. W takiej sytuacji Bydgoszcz nie jest na razie bezpośrednio zagrożona.

Możliwe, że jakiś zmotoryzowany oddział rozpoznawczo-pancerny przesunął się
niepostrzeżenie wzdłuż Wisły, wyszedł na szosę fordońską i wtargnął do miasta ulicą
Jagiellońską. Nie mogą to być jednakże znaczne siły. Nie ma więc powodu do paniki.
Strzelanina musi być dziełem miejscowych Niemców.

Komendant Miasta nie dysponował żadnymi większymi siłami. Posiadał jedynie kompanię
gospodarczą. Major wziąwszy ze sobą paru żołnierzy ruszył ulicą Focha w stronę placu
Teatralnego. Uprzedził żołnierzy, że mogą zostać ostrzelani z każdego domu, z każdego
otwartego okna. Trzymając w dłoniach karabiny szli w kierunku placu. Wygląd ulicy mówił
sam za siebie. Na chodnikach leżały odłamki szyb, na szynach stał porzucony tramwaj.
Natknęli się na pierwszych zabitych. Strzelanina wzmagała się. Niewidoczni strzelcy prażyli
do żołnierzy. Na szczęście - nieskutecznie. Na placu Teatralnym skłębiły się wozy taborowe
ostrzelane w okolicy placu Wolności i sąsiednich domów. W stronę mostu na Brdzie pędziły
grupki cywilów przemieszanych z taborytami. Wokół rozlegały się krzyki:
- Niemcy wkraczają do miasta!
- Niemieckie czołgi są już na Jagiellońskiej!
Komendant Miasta zawrócił swoich żołnierzy. Wiedział już dość. Nie miał wątpliwości, że to
poważna akcja dywersyjna, której nie da się zdławić bez użycia kilku batalionów piechoty.
Tych jednakże w mieście nie było. Telefony miejskie już nie działały. Musiał się więc udać
osobiście do dowódcy dywizji celem złożenia meldunku. Kryjąc się pod ścianami dobiegł
mostu na Brdzie.
- Uwaga! Uwaga! - wołano z domów. - Most znajduje się pod ostrzałem.
Major nie miał jednak wyboru. Musiał dotrzeć do generała. Skulił się, pobiegł. Gdzieś z
prawa, z rejonu przystani wioślarskiej "Frithjof", zagrał karabin maszynowy. Kule biły po
stalowych poręczach. Szczęśliwie przedostał się na drugi brzeg.
Sytuacja była jasna. Aż za jasna. Całe miasto zostało objęte akcją dywersyjną. Do dowództwa
nadchodziły meldunki różnymi drogami. Wiadomo już było, że strzelanina rozpętała się w
całym mieście. Strzelano na placu Wolności, Teatralnym, na Gdańskiej, Nakielskiej,
Jagiellońskiej, na Rynku Zbożowym, na Poznańskiej, na Szwederowie, Szubińskiej itd. W
pierwszym rzędzie należało zabezpieczyć dowództwo dywizji, w przypadku bowiem
zdezorganizowania pracy sztabu mogło to mieć fatalne następstwa dla całej jednostki.
Generał Przyjałkowski postanowił rzucić do zdławienia dywersji wszystkie znajdujące się w
mieście i okolicy oddziały wojskowe. Batalion wartowniczy, batalion zapasowy 61 pułku
piechoty, oddział zapasowy 15 palu i kompanię balonową.
Pogmatwaną przez wybuch dywersji sytuację komplikował dodatkowo fakt, że w wyniku
ogólnego położenia na froncie generał spodziewał się lada chwila rozkazu odwrotu swej
dywizji. Wycofywać się mieli po osi spływu rozbitych jednostek 9 i 27 DP i musieliby przejść
przez miasto opanowane zamieszkami. Dywersję należało więc stłumić w ciągu popołudnia...
Generał Bortnowski jeszcze nic nie wiedział o wypadkach w Bydgoszczy. Należało go więc o
tym zawiadomić, aby z jednej strony dowódca Armii wziął pod uwagę, że odwrót może ulec
opóźnieniu, a z drugiej strony, aby zaakceptował wydane zarządzenia. Łączność jednak nie
działała. Aby uspokoić zaniepokojonego generała Bortnowskiego, dowódca 15 DP
zdecydował się wysłać do Torunia samolot łącznikowy.
Dowódca eskadry obserwacyjnej znajdował się w tym czasie w sztabie dywizji. Generał
wydał więc z miejsca rozkaz wysłania meldunku samolotem, polecając jednocześnie
skierować do tłumienia dywersji pluton ochrony lotniska. Kapitan odmeldował się i
samochodem ruszył w stronę Bielic. Nie była to łatwa podróż. Na całym Szwederowie
buszowali już dywersanci, musiał więc jechać okrężną drogą.

Na lotnisku nie znano jeszcze istotnej przyczyny strzelaniny w mieście. Uciekinierzy
twierdzili, że do Bydgoszczy wkroczyli Niemcy. Nikt ich jednak na własne oczy nie widział.
Ochronę lotniska przejęli mechanicy, a porucznik Sawicki, załadowawszy się z plutonem
na dwie ciężarówki, ruszył w stronę miasta. W skład plutonu weszło 40 żołnierzy
uzbrojonych w karabiny, ponadto zabrano ze sobą dwa zdjęte z samolotów lotnicze karabiny
maszynowe.
Rozkaz generała Przyjałkowskiego polecał stawić się z plutonem możliwie jak najszybciej w
dowództwie dywizji, z drugiej strony z relacji kapitana wynikało, że Szwederowo jest
opanowane przez dywersantów, przy czym najsilniejsze ognisko miało się znajdować w
rejonie kościoła ewangelickiego.
Porucznik Sawicki postanowił nie tracić czasu na objazdy i przejechać przez Szwederowo.
Zresztą samo ukazanie się wojskowego oddziału, powinno było nieco uspokoić
dywersantów i podnieść na duchu polską ludność.
Zatrzymali się w odległości około 300 metrów od kościoła. Wokoło rozlegała się strzelanina.
Do nich nikt jednak nie strzelał. Porucznik przez lornetkę obserwował kościół i cmentarz. Na
wieży nikogo nie było, natomiast pomiędzy drzewami kręciło się kilku osobników. -
Jedziemy dalej! - zdecydował oficer. Pojazdy ruszyły. Żołnierze klęczeli na samochodach,
trzymając w dłoniach odbezpieczone karabiny. Porucznik stał za szoferką, umieściwszy na jej
dachu karabin maszynowy.
Gdy dojeżdżali, spomiędzy drzew padły strzały. Porucznik pochylił się nad zamkiem kaemu,
nacisnął spust i posłał długą serię pomiędzy żelazne sztachety ogrodzenia. Żołnierze
zeskakiwali z wozów pędząc w stronę cmentarza.
Nikogo żywego tam nie zastali, jedynie pod murem kościoła leżał zabity dywersant. Nie było
nikogo ani w kościele, ani na wieży. Dywersanci walki nie przyjęli. Uciekli. Prawdopodobnie
do sąsiednich domów lub pobliskich ogródków. Porucznik wyczuwał jednakże ich obecność.
Miał wrażenie, że jest obserwowany przez dziesiątki par oczu. Liczył się z tym, że w każdej
chwili, z każdej strony mogą paść strzały. Jeżeli dotychczas to nie nastąpiło, to jedynie dzięki
zdecydowanej postawie żołnierzy. Wróg nie chciał na razie atakować. Ale może już zbierał
większe siły?
Żołnierze zrewidowali plebanię i kilka pobliskich domów. Mieszkańcy - Niemcy twierdzili,
że o niczym nie wiedzą; Polacy, że strzelano do nich ze wszystkich stron. Ze strychu jednego
z budynków, wyciągnięto osobnika w polskim mundurze wojskowym. Twierdził, że jest
strzelcem z 61 pp. Nie posiadał znaczka tożsamości i nie potrafił wyjaśnić, co robił na strychu
domu zamieszkałego przez Niemców. Porucznik postanowił zabrać go ze sobą do dowództwa
dywizji.
Wsiedli na samochody i ruszyli w stronę ul. Podgórnej. Tu nasilenie strzelaniny było większe.
Na jezdni i chodnikach leżały zwłoki mężczyzn i kobiet. Z okien i dymników strzelano do
przejeżdżających. Jeden ze strzelców został ranny. Oberwał też samochód. Żołnierze
odpowiadali ogniem do każdego otwartego okna. Zjechali stromą uliczką w dół, do Rynku
Wełnianego, kierując się na ulicę Kordeckiego przez plac Poznański.
W dowództwie dywizji szef sztabu zaznajamiał właśnie dowódców oddziałów z zaistniałą
sytuacją.
- Mniej więcej godzinę temu bydgoscy Niemcy rozpoczęli w mieście akcję dywersyjną,
skierowaną w pierwszym rzędzie przeciwko oddziałom wojskowym. Nie potrzebuję
wyjaśniać, czym to grozi. Dywersja musi być stłumiona i w mieście musi zapanować spokój...
Tu szef sztabu przerwał, spojrzał po obecnych i pomyślał to co i oni. Musi być stłumiona. Ale
czym? Siłami niespełna 3 batalionów? Co znaczą te siły w tak rozległym mieście?
- Miasto zostanie podzielone na dzielnice - mówił dalej - do których przydzieli się
poszczególne jednostki. Należy rewidować każdy podejrzany dom. Podejrzanych osobników

odprowadzać do dowództwa dywizji. Dywersantów schwytanych z bronią w ręku
rozstrzeliwać na miejscu.
- Panie pułkowniku - zapytał porucznik Sawicki - co mamy rozumieć pod określeniem
"podejrzany" i pod określeniem "broń"? Jasne, że bronią jest karabin czy też pistolet, ale czy
bronią jest również fuzja myśliwska? A może także siekiera?
- Proszę panów wniknąć w intencję rozkazu. Waszym zadaniem jest stłumić dywersję,
przywrócić w mieście spokój. To jednocześnie oznacza, że nie wolno wam prowadzić
żadnych działań represyjnych. Na to jeszcze przyjdzie czas. Nie potrzebuję chyba
przypominać o obowiązku pouczenia żołnierzy, że nie wolno dokonywać żadnych gwałtów,
samowoli, nie mówiąc już o rabunku. To chyba jasne. Jeżeli będziecie stali na tym
stanowisku, to każda wasza interpretacja pojęć "podejrzany" i "broń" będzie słuszna.
- A gdzie jest major Żychoń? - zapytał jeden
z dowódców.
- Ekspozytura drugiego oddziału ewakuowała się i major Żychoń wyjechał.
- Szkoda...
- Jeszcze raz apeluję: bez gwałtów, samowoli, represji. Proszę zaczynać.
Bataliony piechoty miały oczyszczać główną arterię wzdłuż ulicy Gdańskiej, oddział lotniczy
i kompania balonowa okolicę dowództwa dywizji. Na razie to były
najważniejsze rejony.
Na ulicach panowały pustki. Ludność rozbiegła się do domów, część w popłochu opuściła
miasto, kryjąc się w lasach na południe od Bydgoszczy. Strzelanina chwilami przycichała, to
znów się wzmagała.

Kontrakcja

Stwierdzono już, że w śródmieściu dwa najgroźniejsze ośrodki dywersji znajdują się w
kościołach ewangelickich - na placu Wolności i placu Kościeleckich.
Pierwszy z nich trzymał pod ogniem ul. Gdańską i częściowo plac Teatralny, drugi mosty na
Brdzie i komendę Policji Państwowej.
Kościoły ewangelickie, wznoszone w czasach zaboru na terenie Pomorza i Poznańskiego, to
przeważnie nie otynkowane, czerwone, pseudogotyckie budowle, sadzące się na
monumentalność. Kościołów tych w latach międzywojennych było na terenie Bydgoszczy
sporo. Stanowczo za dużo jak na dziewięciotysięczną rzeszę Niemców - ewangelików.
Dopiero teraz, z chwilą wybuchu wojny, ujawniła się ich właściwa rola. Kościelne szkółki i
religijne stowarzyszenia były świetną przykrywką dla wszelkich dywersyjnych i
hitlerowskich organizacji, same świątynie i cmentarze stwarzały doskonałe warunki do
ukrywania broni, a wieże kościelne panując nad najbliższą okolicą zapewniały dobre pole
ostrzału. Nic więc dziwnego, że już w pierwszych godzinach działania dywersji stwierdzono,
że główne jej ośrodki skupiają się wokół ewangelickich kościołów i niemieckich fabryk - jak
np. w fabryce "Persil", "Lukullus", "Tornado", w browarze itd.
Plac Wolności usytuowany był przy ul. Gdańskiej, głównej bydgoskiej arterii północ -
południe, po której od rana ciągnęły rozbite oddziały 9 i 27 DP. Nagły wybuch dywersji
wywołał wśród nich chaos i nawet panikę. Skłębione, porzucone wozy taborowe, zabite konie
leżące w uprzęży przy wozach - uniemożliwiały rozkorkowanie ulicy. Na chodnikach i
pomiędzy wozami leżeli zabici żołnierze i cywile. Kto żyw, chronił się do bram domów.
Dywersanci panowali nad całym odcinkiem ulicy Gdańskiej, od placu Wolności do placu
Teatralnego. Strzelano z okien i z dachów do każdego, kto się ruszał. Strzelano do lekarzy i
karetek pogotowia niosących pomoc rannym.
Taka sytuacja trwała do południa, gdy do akcji wkroczyła jedna z kompanii batalionu
zapasowego 61 pp. Piechurzy nadciągnęli ulicą Dworcową. Ustawiwszy na jezdni cekaem,

ostrzelali gmach hotelu "Pod Orłem", z okien którego padały strzały. Szybko opanowali hotel,
dom towarowy i sąsiednie kamienice. Nieco się uspokoiło.
Na placu Wolności dalej jednak jazgotał cekaem. Niemniej pojawienie się kompanii piechoty
i energiczna jej akcja zmieniły z miejsca sytuację. Żołnierze z rozbitych oddziałów
dołączali do piechurów. W ich ślady samorzutnie poszła ludność cywilna. Robotnicy,
rzemieślnicy, kolejarze, urzędnicy, młodzież szkolna - wszyscy oni domagali się wydania
broni i umożliwienia walki z dywersantami. Najbardziej jednak pomocni okazali się
pracownicy służby opl. Znając swoje rejony mogli udzielać wyczerpujących informacji o
mieszkańcach i wskazywać dogodne dojścia na strychy domów, z których strzelano.
Dowódca kompanii w pierwszym rzędzie postanowił unieszkodliwić karabin maszynowy
umieszczony na wieży kościelnej. W tym celu część swego oddziału zgrupował na ulicy
Gdańskiej w pobliżu gmachu hotelowego, a sam z paru strzelcami i elkaemem, korzystając z
informacji mieszkańców, przedostał się tyłami od ulicy Pomorskiej do budynku stojącego
naprzeciwko kościoła. Z mieszkania na ostatnim piętrze wyraźnie widział ustawiony w
najwyższym oknie wieży strzelający karabin maszynowy. Porucznik ustawił elkaem, złożył
się do wyżej położonego celu i otworzył ogień. Walił przez resztki szyb okiennych, głuchnąc
niemal od niesamowitego w małym pokoju jazgotu własnej broni. Seria leżała celnie. Karabin
maszynowy na wieży zamilkł. Strzelcy ustawieni za narożnikiem ulicy puścili się biegiem w
stronę kościoła. I wtedy z północnej strony placu zagrał erkaem. Porucznik wychylił się z
okien, szukając jego stanowiska. Szybko je odkrył w dymniku dachu i skierował w tamtą
stronę lufę swego elkaemu. Strzelcy dobiegali już bramy kościoła. Była zamknięta od środka.
- Przez zakrystię! Przez zakrystię! - komenderował jeden z oficerów.
Drzwi od zakrystii zastano otwarte. Wpadli do kościoła. Po chórze biegli dywersanci tłocząc
się przy schodach. Strzelcy, złożywszy się do strzału, prażyli do Niemców usiłujących
schodami zbiec na dół. Kilku z nich bocznym wejściem wydostało się na plac. Pod ogniem
grupy piechurów dobiegli do narożnika poprzecznej ulicy i rozproszyli się pomiędzy
zabudowaniami.
Dwóch dywersantów zabito w czasie walki, a dwóch schwytanych przy cekaemie
rozstrzelano. Ośrodek w kościele został zlikwidowany. W sąsiednich domach siedzieli jednak
dalej dywersanci. Rozpoczęto metodyczne rewizje budynku po budynku, mieszkania po
mieszkaniu. Dzięki pomocy i informacjom mieszkańców Polaków wyciągnięto ze strychów i
piwnic paru dywersantów i mocno podejrzanych osobników. W niemieckich mieszkaniach
spotykano przeważnie ludzi starych. Na pytanie, gdzie są młodzi, padała zawsze ta sama
odpowiedź:
- Nie wiem. Poszli na spacer.

Po godzinie energicznej akcji na ul. Gdańskiej zapanował względny spokój. Wozy zdolne do
jazdy ruszyły w stronę mostów na Brdzie. Rozbite wozy i zabite konie ściągano na boki
jezdni. Nagle jednak znowu rozległa się gęsta strzelanina. Kule gwizdały w powietrzu,
odbijały się od bruku i bębniły po murach domów. Kilku żołnierzy padło na ziemię. Od strony
ulicy Śniadeckich posuwał się spory oddział dywersantów uzbrojony w empi. To było coś
nowego. Dotychczas Niemcy unikali otwartej walki, strzelali z ukrycia. Na widok polskiej
przeciw-akcji wycofywali się, rozpraszali się w terenie. Ten jednakże spory oddział wyraźnie
nacierał, jak gdyby z zamiarem odbicia kościoła. Większość kompanii piechoty była w tym

czasie zaangażowana w rejonie placu Teatralnego. Dywersanci odnieśli więc sukces,
posuwając się w stronę placu. Żołnierze usadowiwszy się za rozbitymi wozami i w bramach
domów ostrzeliwali nacierających Niemców. Z obu stron padali ranni i zabici. Akcja
dywersantów mogłaby się zakończyć pełnym sukcesem, gdyby w porę nie ściągnięto
karabinów maszynowych. Kilka długich serii przygwoździło Niemców do ziemi. Strzelano
jeszcze z piwnicy jednego z domów, po chwili jednak granat rzucony przez okno uspokoił na
zawsze niewidocznego strzelca. Piechurzy przeszli do przeciw-ataku. Niedobitki
dywersantów wycofały się ulicą Śniadeckich.
Wśród zabitych rozpoznano młodych Niemców z Bydgoszczy i okolicy, znajdował się wśród
nich także znany niemiecki działacz na Pomorzu - Gordon, właściciel majątku Laskowice.

W tym samym czasie zlikwidowany został również ośrodek dywersyjny w kościele
ewangelickim na placu Kościeleckich.
Strzelanina z tej wieży kościelnej zaczęła się prawie jednocześnie ze strzelaniną na placu
Wolności. Niemcy ostrzelali urząd pocztowy na drugim brzegu Brdy, komendę policji, a
następnie oddział kawalerii i kolumnę taborową jadącą przez most. Kolumny rażone celnym
ogniem poniosły znaczne straty. Kawalerzyści opanowali jednak szybko sytuację i
zorientowawszy się, skąd padają strzały, spieszyli się i ruszyli w stronę kościoła. Pod
ścianami domów dobiegli do jego murów. W ten sposób znaleźli się w martwym polu ostrzału
karabinu maszynowego, ale za to z góry, z wieży, zaczęli ich Niemcy obrzucać ręcznymi
granatami. Jednocześnie odezwał się karabin maszynowy na jednym z domów przy ul.
Bernardyńskiej. Polski oddział wycofał się na skwerek, tracąc jednego zabitego i dwóch
rannych.
Na wieży znów zagrał karabin maszynowy plując seriami na most, zapchany taborami.
Sytuacja stawała się poważna. Niemcy trzymali pod ogniem cały plac i most na Brdzie,
broniąc bezpośredniego dostępu granatami. Sytuację rozładował dopiero pluton piechoty z
cekaemem. Ustawiwszy cekaem naprzeciwko drzwi kościoła walili w nie długimi seriami, aż
zamieniły się w postrzępione sito. Wyłamali te resztki i wdarli się do wnętrza świątyni.
Znaleźli tam jednego ukrytego na chórze Niemca. Naturalnie nic nie wiedział o niczym nie
słyszał. Nikt nie miał wątpliwości, że reszta dywersantów uciekła potajemnym przejściem.
Nie było na razie jednak czasu na odszukanie tej drogi. Coraz bardziej wzmagał się ogień na
ul. Bernardyńskiej i Rynku Zbożowym. Zaledwie jednak oddział rozproszył się w
poszukiwaniu ukrytych w tamtym kwartale strzeleckich gniazd, gdy znów odezwał się uparty
cekaem z kościelnej wieży. Część ułanów wróciła do kościoła. I tym razem dywersanci
zdążyli uciec, ale zostawili na wieży broń i nie zdążyli zamaskować wyjścia. Znajdowało się
ono za szafą w zakrystii. Ostrożnie, na czworakach, obawiając się zasadzki, żołnierze
przedostali się potajemnym przejściem do domu parafialnego. Nikogo tam nie zastali, w
jednym z pokojów stała jedynie skrzynka z amunicją i leżał porzucony empi. Dywersanci
wmieszali się prawdopodobnie pomiędzy cywilów Polaków, pomagających wojsku
likwidować dywersantów. I tu bowiem do pomocy wojsku stanęła spontanicznie ludność
cywilna. Tak było zresztą we wszystkich dzielnicach miasta.
Z cmentarza ewangelickiego przy ul. Jagiellońskiej strzelano do oddziałów wojskowych już
poprzedniego dnia wieczorem. Gdy wybuchła dywersja, ulicą tą posuwała się od strony
Fordonu, gdzie był zniszczony most, długa kolumna taborów przemieszanych z rzeszami
uciekinierów i resztkami rozbitych oddziałów 9 i 27 DP. Parę minut po dziewiątej kolumna
ta została gęsto ostrzelana z cmentarza i z domów położonych przy ul. Promenada. Wśród
żołnierzy i uchodźców, posuwających się ulicą miasta położonego na tyłach frontu i niczego
się nie spodziewających, powstała panika. Część wozów znajdujących się na przedzie ruszyła

kłusem w stronę placu Teatralnego. Łoskot dudniących na bruku kół przypominał nieco
chrzęst gąsienic czołgów. Zwiększyło to tylko ogólne przerażenie: - Czołgi! Niemieckie
czołgi w mieście! Tymczasem druga część kolumny kłębiła się pod ogniem niemieckich
dywersantów. Na ziemię padali zabici i ranni żołnierze i cywile. Poranione konie kwiczały,
szarpiąc się w zaprzęgach. A strzelanina wzmagała się. Dywersanci stawali się coraz bardziej
zuchwali. Zdawało się już, że cała kolumna pójdzie w rozsypkę.
Nie wszyscy jednak potracili głowy. Jeden z dowódców zaczął zbierać rozbiegłych żołnierzy.
Spokojnie wytłumaczył, że w mieście na pewno nie ma oddziałów Wehrmachtu, że trzymają
ich w szachu jedynie nieliczni dywersanci, którym trzeba ogniem odpowiedzieć na
ogień. Potwierdziła to grupa kolejarzy. Zorganizowany ad hoc oddział wyszedł na ulicę i
tyralierą ruszył w stronę cmentarza. Niemcy początkowo usiłowali utrzymać się na nim.
Stopniowo jednak pod naciskiem Polaków zaczęli się wycofywać, tracąc kilku zabitych.
Żołnierze - uspokojeni już i zorganizowani - szybko i sprawnie opanowali cmentarz.
Dywersanci ukryli się pomiędzy luźną zabudową ul. Promenada, prowadząc w dalszym ciągu
ogień.
Role się zmieniły. Podstępna, zuchwała napaść Niemców przerodziła się powoli w
rozpaczliwą obronę i wreszcie - w bezładną ucieczkę. Polski oddział wzrósł już do siły prawie
kompanii piechoty. Dołączyli do niego kolejarze i cywile uzbrojeni w broń zdobyczną i po
poległych. Przetrząsali dom za domem.
Żołnierze - mający za sobą ciężką, pełną niepowodzeń, dwudniową, bitwę - łaknęli odwetu.
Szukali wroga, by zmierzyć się z nim w otwartej walce. Nieuchwytność wciąż umykającego
przeciwnika rozjątrzała ich coraz bardziej. Zobaczyli wreszcie grupę dywersantów, biegnącą
w stronę posesji Niemca Schmidta. Wpadli za nimi do ogrodu. Zostali tu jednak przywitani
ogniem z empi. Niewidoczni strzelcy prażyli do nich z piwnic i ze strychu budynku.
- Chłopaki! - zawołał jeden z podoficerów - co będziemy się patyczkowali. Podpalimy
chałupę!
Ściągnięto z pobliskiej stacji benzynowej trzy bańki benzyny i po kilku próbach dom zaczął
płonąć. Dwóch dywersantów wyskoczyło przez okno prosto pod lufy~ polskich strzelców.
Trzem udało się przebiec przez ogród i zniknąć. Za posesją rozciągało się kartoflisko, a dalej
ogródki. Polacy, pobliscy mieszkańcy twierdzili, że Niemcy ukryli się na kartoflisku. Pole
zostało więc obstawione ze wszystkich stron, po czym zaczęły się poszukiwania. Całą trójkę
dywersantów znaleziono ukrytą w radlinach. Posiadali przy sobie broń i amunicję. To
równało się wyrokowi śmierci.
Wykryto również kilku dywersantów w domach przy ul. Promenada, a szereg podejrzanych
Niemców skierowano pod eskortą cywilów do Komendy Miasta. Na Jagiellońskiej zapanował
spokój.

*

Opanowano również sytuację w rejonie dowództwa dywizji. Jeszcze przed przybyciem
lotników i kompanii balonowej żandarmi kwatery głównej 15 DP zlikwidowali kilku
niemieckich strzelców, usadowionych w sąsiednich domach. Jednakże plac Poznański, ulice
Szubińska i św. Trójcy - były dalej opanowane przez dywersję. Strzelano z domów i z
ogrodów. Strzelano do żołnierzy i ludzi wychodzących z kościoła. Dopiero nadejście
kompanii balonowej poprawiło sytuację.
Żołnierze oczyścili ogródki działkowe i dom na rogu placu Poznańskiego i ul. Szubińskiej.
Dywersanci byli jednak nieuchwytni. Niewidoczni. Na widok wkraczających do domu
polskich żołnierzy, przerywali ogień Strychami i po dachu przenosili się do sąsiednich
budynków i znów rozpoczynali strzelaninę. Nie była ona, na szczęście, zbyt silna ani zbyt
celna. Działała jednak w sposób denerwujący i deprymujący.

W tym położeniu do akcji wszedł pluton lotników.
Porucznik Sawicki w jednym z wysokich budynków wykrył stanowisko strzeleckie na dachu.
Niewidoczny strzelec wystawiwszy lufę karabinu przez dymnik strzelał w stronę kościoła św.
Trójcy. Dom został obstawiony i zrewidowany, ale na strychu nikogo nie spotkano.
Dywersant czy też dywersanci przedostali się strychami na sąsiedni dom przy ul. Chwytowo i
schodami zbiegli na dół. Żołnierze kompanii balonowej nie zwrócili uwagi na dwóch
spokojnie wychodzących mężczyzn.
- O, to są ci dwaj - objaśniał szeregowiec, wskazując w stronę osobników, przechodzących na
ukos przez plac. Od patrolu dzieliła ich odległość niecałych 100 metrów.
- Biegiem! - rozkazał porucznik.
W tym momencie przez plac przejechała terkocąca motorem dekawka. Samochód zatrzymał
się przy mężczyznach. Ktoś się wychylił ze środka.
- Stój! Halt! Stój! - rozległo się wołanie żołnierzy. Dywersanci zniknęli we wnętrzu
samochodu, który
natychmiast ruszył pełnym gazem. Posuwał się jednak wolno - pod górę. Żołnierze dopadłszy
wylotu Szubińskiej otworzyli ogień. W tylnym wybitym okienku dekawki ukazała się lufa i
sypnęła się seria z peemu. Ogień Polaków był jednak celniejszy. Dekawka przejechawszy
paręset metrów stanęła. Jej pasażerowie wyskoczyli na jezdnię, przebiegli przez trawnik i
zniknęli w ogródkach. Żołnierze dobiegli do samochodu. Obie opony były przestrzelone.
Silnik uszkodzony. Na tylnym siedzeniu leżał porzucony przez dywersantów pistolet.
- Chłopaki, mamy zdobycz! - entuzjamował się jeden z żołnierzy. - Pokażemy tym
skubańcom.
- Zapchajcie samochód do dowództwa. Może się jeszcze przyda - rozkazał porucznik
Sawicki. Pistolet zabrał ze sobą. Był to nowiutki półautomatyczny Mauser.
Dowódcy obu oddziałów odbyli krótką naradę, dochodząc do wniosku, że należy zmienić
taktykę. Podzielili swe siły na kilkuosobowe patrole, z których część krążyła po ulicach, a
część ruszyła na przetrząsanie domów. Do pomocy stanęła im ludność miejscowa, wskazując
niemieckie mieszkania, informując, skąd padają strzały. Po niespełna godzinie ta planowa
akcja wydała owoce. Wprawdzie nie udało się ująć dywersantów z bronią w ręku, ale
strzelanina ucichła. Widocznie Niemcy wycofali się na przedmieścia, gdzie jeszcze polskie
oddziały nie dotarły. Sprowadzono natomiast całą masę przeróżnych podejrzanych.
Przeważnie starszych ludzi. Porucznik Sawicki większość z nich zwolnił, nie widział bowiem
sensu zatrzymywania ich. Nawet jeśli któryś miał coś na sumieniu - udowodnienie tego nie
było w takich warunkach możliwe. Kilku jednakże kazał pod eskortą odesłać do sztabu.
Wśród nich jeden wydawał się specjalnie podejrzany. Młody, barczysty, dwudziestoparoletni
dryblas. Mówił po polsku bardzo słabo. Nie posiadał żadnych dokumentów. Twierdził, że
pochodzi z Łęgnowa, a dziś przyjechał odwiedzić krewnych, gdzie go aresztowano.
Oddział lotników miał już przejść dalej w stronę Rynku Wełnianego, gdy paru Polaków
zameldowało, że wydaje się im podejrzany szpital przy ul. Szubińskiej. Meldowano, że
wczoraj wieczorem i dziś rano zauważono przed szpitalem osobliwy ruch. Mężczyźni
różnego wieku, nie wyglądający na chorych, wchodzili i wychodzili, kręcili się po ogrodzie
szpitalnym i tak w kółko. Szpital był miejski. Cały jednakże personel lekarski składał się z
Niemców. Również i funkcje pielęgniarek pełniły niemieckie siostry zakonne "Diakonistki"
mieszkające w osobnym pawilonie na terenie szpitalnego ogrodu.
Godzinna rewizja pomieszczeń szpitalnych zasadniczo niczego nie wykazała. Łatwo było
zresztą wśród setek różnych pomieszczeń, pokoi, pokoików, zakamarków ukryć wszystko, co
by się chciało. Trudno było też zidentyfikować, czy chorzy leżący w salach to prawdziwi
chorzy, czy też szukający azylu dywersanci. W pawilonie dla sióstr znaleziono młodego
mężczyznę, nie mówiącego słowa po polsku i nie posiadającego żadnego dowodu osobistego.

Nabożne siostry nie wiedziały, co ten młodzieniec tu porabia. Porucznik odesłał go na ul.
Kordeckiego i postanowił też tam się udać celem złożenia meldunku i po dalsze rozkazy.

Poszukiwania

Ulice wyglądały zupełnie inaczej niż pół godziny temu. Ludność cywilna, która w momencie
wybuchu dywersji, przeżyła silny szok i uległa panice, szybko wróciła do równowagi.
Masowa ucieczka z miasta ustała. Mało tego, mieszkańcy zaczęli wracać do swych mieszkań.
Zobaczywszy na ulicach działające patrole wojskowe spontanicznie przyłączyli się do akcji
dławienia dywersji. Wskazywano, skąd padają strzały. Udzielano informacji o Niemcach,
prowadzono do podejrzanych mieszkań, wskazywano przejścia w ogrodach i podwórzach. A
wszystko to działo się wśród strzelaniny, wśród strzałów oddawanych dosłownie zza węgła.
Jeszcze godzinę temu 3 bataliony podzielone na patrole ginęły w labiryncie ulic. Zdawało się,
że ta garstka nie będzie zdolna skuteczniej przeciwstawić się zdradzieckiej akcji. Teraz jednak
wojsko nie było samo. Ramię w ramię przy żołnierzu stanęła cała ludność Bydgoszczy. Stało
się jasne, że - dzięki tej wspaniałej, spontanicznej postawie - dywersja będzie zdławiona.
Na dziedzińcu szkoły znajdowała się już spora grupa podejrzanych Niemców, wyłapanych
przez wojsko w mieście i tu odprowadzonych przez cywili. Wciąż ich przybywało.
Podejrzanych przesłuchiwał kapitan Niedzielski. Z mętnych i zagmatwanych wypowiedzi
usiłował wyłowić jakieś nici prowadzące do dyspozycyjnego ośrodka dywersji. Nie dawało to
jednak rezultatu. Nie wiedział, czy dlatego, że wyłapali same płotki, czy że związani
przysięgą Niemcy nie chcą o niczym mówić. Kapitan słyszał wciąż uporczywie powtarzany
refren:
- O niczym nie wiem. Jestem niewinny.
Porucznik Sawicki zameldował kapitanowi Niedzielskiemu o zlikwidowaniu stanowiska
ostrzeliwującego gmach dowództwa dywizji.
- Dywersantów nie ująłem, ale przysłałem podejrzanych. Jednego polecam waszej uwadze
przede wszystkim. Niemiec bez dokumentów znajdował się w budynku, z którego strzelano.
Ściągnięto dryblasa i kapitan zadał mu normalne pytania: nazwisko, imię, co porabiał u
kuzynów, kiedy tam przybył. Naturalnie nic się nie dowiedział. Już chciał odesłać Niemca do
sali gimnastycznej, gdzie trzymano podejrzanych, gdy nagle twarz Niemca wydała mu się
znajoma.
- Gdzie ja go widziałem? - zastanawiał się przez chwilę. - Ależ tak - mruknął do siebie - to
ów rzekomy dezerter Molier, którego przesłuchiwano w czerwcu w obecności majora
Żychonia.
Teraz już kapitan nie miał wątpliwości, że zatrzymany Niemiec kręci i wie znacznie więcej,
niż mówi. Zatrzymany uparcie powtarzał podaną poprzednio
wersję.
Mieszka pod Bydgoszczą i przyjechał odwiedzić wujostwo. Zapomniał zabrać dowód
osobisty.
- Czym jesteś z zawodu?
- Ślusarzem.
- Pracujesz na wsi?
- Nie, tu w Bydgoszczy.
- Gdzie?
Molier zawahał się chwilę.
- W fabryce maszyn rolniczych Fieslera - powiedział trochę niepewnie.
Kapitan przypomniał sobie scenę spod Osowej Góry, czarną Hansę prowadzoną przez
"lojalnego" Niemca Fieslera. To ciekawe, że ten pseudo-dezerter podał właśnie to nazwisko.
Wszystko jedno, czy tam pracował, czy też nie, ale faktem było, iż znał Fieslera. Jaki mógł

być związek pomiędzy lojalnym obywatelem polskim niemieckiej narodowości, a dezerterem
z Wehrmachtu?
- Od kiedy pracujesz u Fieslera?
- Już prawie rok.
- A w wojsku służyłeś?
- Nie.
- Ani w polskim, ani w niemieckim?
- W niemieckim? - zapytał z wyrazem twarzy, który Niedzielski określił w myśli jako "źle
udawane zdziwienie".
- Tak. W niemieckim. Na przykład w 75 pp?
Teraz już Niemiec był wyraźnie zaskoczony i speszony. Stał w milczeniu, przyglądając się
kapitanowi. Obecny przy przesłuchaniu sierżant uśmiechnął się złośliwie.
- Dość tej komedii! Wy mnie nie pamiętacie, ale ja was pamiętam! Byłem przy waszym
przesłuchaniu, gdy podawaliście, że jesteście dezerterem z 75 pp. Zdezerterowaliście podobno
z powodu głodu w Wehrmachcie. Przyznajcie się, kiedy łgaliście: teraz czy wtedy?
- Wtedy mówiłem prawdę - Niemiec nieoczekiwanie znów nabrał tupetu.
- A teraz kłamałeś?
- Tak.
- Dlaczego?
- Bałem się, że nikt nie będzie mi wierzył. Po przesłuchaniu zostałem na jakiś czas osadzony
w areszcie, potem mnie zwolniono i pozwolono szukać pracy. Znalazłem ją u Fieslera. Dziś w
południe, gdy szedłem do kościoła, wybuchła w mieście strzelanina. Jedni mówili, że to
Polacy mordują Niemców, inni, że wybuchło powstanie. Nie chciałem w tym maczać palców.
Któż by zresztą uwierzył byłemu dezerterowi? Ani Polacy, ani Niemcy.
Kapitan wiedział, że Niemiec łże jak z nut. Udawał jednak, że bierze bajeczkę za dobrą
monetę.
Sierżant obecny przy przesłuchaniu, stary bydgoszczanin, znał świetnie miejscowe stosunki.
Twierdził, że Fiesler to zajadły hakatysta, udający niewinną owieczkę. Na pewno nie
zatrudniłby u siebie dezertera z Wehrmachtu. Tego samego zdania był i Niedzielski. Polecił
więc przeprowadzić rewizję w fabryce Fieslera. Misji tej podjął się por. Sawicki. Dwie
drużyny odesłał w stronę Rynku Zbożowego, gdzie nadal trwała strzelanina, a z resztą i z
sierżantem udał się w stronę fabryki Fieslera.
Po odejściu porucznika kapitan wrócił do swego pokoju. Na stole leżał plan miasta.
Czerwonymi krzyżykami zaznaczono na planie stwierdzone ośrodki dywersji, a zlikwidowane
czarnymi kółkami. Krzyżyki czerwieniły się najbardziej wzdłuż ulicy Gdańskiej,
Jagiellońskiej, Nakielskiej, w rejonie mostów na Brdzie... Nie brakło ich również i na
przedmieściach. Dla kierujących akcją dławienia dywersji nie było wątpliwości, że nie jest to
akcja przypadkowa. Musiała ona być również centralnie kierowana z jakiegoś ośrodka.
Jak stwierdzono na podstawie licznych relacji, pierwszy karabin maszynowy odezwał się z
kościoła ewangelickiego na placu Wolności. W chwilę potem zagrały dalsze serie.
Zlikwidowanie tego ośrodka dywersji likwidowało w znacznym stopniu zagrożenie ulicy
Gdańskiej, placu .Teatralnego i sąsiednich ulic, ale nie rozwiązywało sprawy definitywnie.
Strzelanina w mieście trwała nadal. Dotychczas zameldowano o rozstrzelaniu 15
dywersantów schwytanych z bronią w ręku. Z kilkuset zatrzymanych podejrzanych większość
na pewno maczała palce w akcji, ale trudno było im to udowodnić. Rozpęd dywersji został
wyraźnie przyhamowany, a stała likwidacja ośrodków dywersyjnych pozwalała przypuszczać,
że za trzy lub cztery godziny w mieście zapanuje spokój.
W tej chwili jednakże w dywizji zastanawiano się nad czym innym. Nad godziną wybuchu
akcji. Czy wynikało to z błędnej oceny sytuacji na froncie? A może Niemcy mieli inne
założenia? Może to, co się dzieje obecnie, jest tylko wstępem do właściwej akcji, która

zacznie się w czasie odwrotu 15 Dywizji? Jeśli tak, to w odwodzie muszą być dalsze oddziały
dywersyjne, nienaruszone składy broni i amunicji...

Lotnicy maszerowali wzdłuż starego kanału. Znaczne ognisko dywersji na obszarze klubu
wioślarskiego zostało już zdławione, w rejonie tym panował spokój. Z kierunku ulicy
Dworcowej dobiegała zajadła strzelanina, wybuchło parę granatów. Nieco słabsze odgłosy
dochodziły z rejonu ulicy Nakielskiej.
Fabryka Fieslera była zamknięta na cztery spusty. Nic dziwnego - w niedzielę nikt tu nie
pracował. Po przeciwnej stronie ulicy na chodniku leżały zwłoki kobiety. Nieliczni
przechodnie twierdzili, że to Polka zabita przez dywersantów.
- Skąd oni strzelają?
- A diabli ich wiedzą. I stąd, i stąd... - pokazywali rękoma.
- Az fabryki Fieslera też?
- Może i z fabryki Fieslera.
Upewniwszy się, że do fabryki prowadzi tylko jedna brama, a tyły wychodzą na zwartą
zabudowę - oddział rozstawił się wzdłuż zabudowań. Mogła tu ich spotkać każda
niespodzianka, zdawali sobie z tego sprawę. Byli jednak dobrze uzbrojeni. Oprócz
karabinków posiadali jeden lotniczy karabin maszynowy i po trzy ręczne granaty.
Na portierni siedział dziadyga, trzęsący się ze strachu i starości. Twierdził, że w fabryce
nikogo nie ma. Żołnierze otworzyli bramę. Część oddziału pozostała na ulicy, reszta weszła
do środka. Dołączyli do nich cywile.
Na obszernym podwórzu fabrycznym panował niedzielny spokój, portier na rozkaz
porucznika pootwierał wszystkie hale produkcyjne, pomieszczenia biurowe
i magazyny. Sama fabryka nie była duża, ale wyraźnie parokrotnie rozbudowywana i
przebudowywana. Miała rozliczne zakamarki. Idealne miejsca do ukrywania czegoś przed
niepożądanym wzrokiem. Żołnierze wraz z cywilami obchodzili wszystkie zakamarki,
opukiwali ściany i posadzki. Zaglądali na strychy, odsuwali szafy i meble w biurze. Na
próżno. - A jednak coś tu musi być - powtarzał uparcie porucznik.
Podwórze fabryczne tworzyło regularny czworokąt: jeden jego bok przylegał do ulicy, którą
przybył oddział; drugi - zabudowany halami fabrycznymi - przylegał do jednopiętrowych
budynków, wychodzących frontem na inną ulicę, trzeci - zamknięty pomieszczeniami
biurowymi - dotykał sąsiednich kamienic, na czwartym stały parterowe magazyny, których
tyły wychodziły na ogrody. Budynek magazynowy był podzielony na dwie części, do których
prowadziły osobne szerokie stalowe bramy, okna, jak normalnie w tego rodzaju budynku,
umieszczone były wysoko. Magazyny stanowiły specjalny przedmiot zainteresowania
porucznika i sierżanta. Z grupą żołnierzy obchodzili wzdłuż stalowych regałów, zaglądali
do skrzynek. Opukiwali metr po metrze betonową posadzkę. Wszystko na próżno. Porucznik
stojąc na środku fabrycznego dziedzińca, musiał przyznać, że w fabryce panował
nadzwyczajny porządek. Wszystko było poukładane z iście pruską pedanterią. Mury świeżo
pomalowane szarą farbą, szyby pomyte. Do tego obrazu nie pasowały tylko dwie wybite
szyby w jednym z okien magazynu.
- To dziwne - mruknął por. Sawicki. - Sprawdźcie - zawołał do jednego z żołnierzy - do
której części magazynu należy to okno ze zbitymi szybami.
Żołnierz zniknął w lewej części magazynu, po chwili wyszedł i poszedł podwórzem do
prawej.
- Panie poruczniku - zawołał po chwili, stając w bramie - nic nie rozumiem! To okno nie
należy ani do prawej, ani do lewej części.
- Dawaj drabinę! - krzyknął sierżant pojąwszy, o co chodzi.

Czerwona strażacka drabina przy pomocy dwóch żołnierzy powędrowała w stronę okna.
- Kto jest właścicielem sąsiedniej posesji? - zapytał porucznik jednego z cywilów.
- Niemiec,ogrodnik.
- Kapralu weźcie czterech ludzi, obstawcie całą posesję. Spieszcie się. Jeżeli już w ogóle nie
jest za późno.
Tymczasem sierżant stojąc na drabinie wybijał kolbą okno.
- Tak jest, panie poruczniku. Mamy magazyn na sto dwa, ale pusty.
Poprzeczne ściany dzielące magazyny były wykonane z grubych, heblowanych desek.
Bezpośrednio do tych ścian umocowano regały. Patrząc z magazynu lewego, odnosiło się
wrażenie, że tuż za ścianą znajduje się magazyn prawy, podobne wrażenie powstawało' przy
pobieżnej lustracji magazynu prawego. Dopiero przy bardziej dokładnych oględzinach
wprawne oko mogło ukryć zamaskowane wejście do trzeciego, tajnego schowka.
Teraz ten trzeci magazyn był pusty. W jego ścianie zewnętrznej znajdowały się drzwi,
wychodzące na posesję ogrodnika. Kombinacja świetna. Broń i amunicja wędrowała wraz z
rolniczymi maszynami do pana Fieslera, następnie przedostawała się do ogrodnika i dalej
wędrowała w świat wraz z kapustą, ogórkami itp. względnie odwrotnie, jak kto woli.
Drzwi zostały szybko wybite kolbami i porucznik znalazł się w typowej ogrodniczej szopie,
świetnie maskującej te na pozór pozbawione sensu drzwi. Wypadli na teren ogrodu. W tej
chwili padł strzał - jeden, drugi i trzeci.
- Leży! Tam leży! - wołał jeden z lotników. Pobiegli w drugą stronę ogrodu, tam gdzie był
niski
płot, odgraniczający go od następnej posesji. W grzędach pomiędzy ogórkami leżał jęcząc
młody, może osiemnastoletni chłopiec. Dostał w nogę. Miał tępawy wyraz twarzy. Przenieśli
go na ławkę.
- Boli, boli - jęczał.
- Nie bój się, do wesela się zgoi – zapewniał sierżant.
- Raczej do szubienicy - poprawił porucznik.
Jak się nazywasz?
- Adolf Röhr:

- Czy tu mieszkasz?
- Nie. Na Dworcowej.
- To czemuś uciekał na nasz widok? Po coś tu przyszedł? Czegoś szukał?
Niemiec milczał. Sierżant odciągnął na bok porucznika.
- Panie poruczniku, ja znam ojca tego gówniarza. On ma warsztat rowerowy na Dworcowej.
To ostatnia swołocz. Gońmy do starego. Tam coś musi być...
Na ulicy Dworcowej trwała zajadła strzelanina. Usadowieni na strychach i w piwnicach
dywersanci ostrzeliwali tabory i kolumnę sanitarną. Usiłowali ich zwalczać żołnierze
batalionu wartowniczego. Czynili to jednak bardzo niezdarnie. Porucznik Sawicki chciał ich
pouczyć, nie było na to jednak czasu. Lotnicy wśród strzelaniny przebiegli zagrożony odcinek
i znaleźli się przed sklepem starego Röhra.

Witryny miały zapuszczone stalowe rolety i zdawało się, że wewnątrz nikogo nie ma.
- Panie poruczniku, nie będziemy się dobijali, bo nam ptaszek ucieknie. Przejdziemy
podwórkiem - radził sierżant.
Dom był stary, jednopiętrowy, z bramą na przestrzał. Przeszli cicho po bruku. Na podwórzu
nikogo nie było. W prawym rogu stała stara szopa - warsztat Röhra.
- Za mną! - zakomenderował sierżant.
Drzwi szopy były uchylone. Pod ścianą, za odsuniętym stołem warsztatowym stał mężczyzna,
a obok niego widniał w betonowej posadzce otwór jakiegoś włazu.
- Ręce do góry!

Niemiec nie usłuchał rozkazu i błyskawicznym ruchem chciał sięgnąć po coś na stole. Padł
strzał. Na razie ostrzegawczy. Otrzeźwił Niemca, który powoli podniósł obie ręce nad głowę.
Piwnica pod warsztatem miała wymiary 3 na 5 metrów i bardzo sprytnie zamaskowane
wejście. Gdyby nie przypadek, że weszli w momencie, gdy Röhr zamykał ją czy też otwierał,
nigdy by nie odkryli włazu. W piwnicy znaleźli 10 skrzyń amunicji do cekaemów i 1 skrzynię
ręcznych granatów. Na warsztacie leżał pistolet - po który właśnie Röhr usiłował sięgnąć.
Dowodów aż nadto, by hitlerowiec mógł pożegnać się z życiem. Tym razem jednak porucznik
nie zdecydował się na wykonanie rozkazu. Röhr był potrzebny, on na pewno wiedział o wielu
innych ciekawych rzeczach.

Wiadomość o odkryciu składu amunicji w warsztacie Röhra rozeszła się wśród mieszkańców
lotem błyskawicy. Porucznik starał się wyłowić jakieś wiadomości - z kim stary się
kontaktował, kto u niego bywał. Mieszkańcy kamienicy naturalnie widzieli wiele ludzi, jak to
normalnie w warsztacie mechanicznym. Przychodzili tu i Niemcy, i Polacy.

Röhr wręcz odmawiał zeznań. Przyglądał się Sawickiemu z nienawiścią i odpowiadał hardo.

- Nie będę nic mówił.
Tymczasem w kuchni lamentowała jego żona, ktoś jej już bowiem powiedział, że żołnierze
postrzelili jej syna. O ile o Niemcu wyrażali się wszyscy raczej niepochlebnie, to o Rohrowej
przychylnie. Miała to być dobra kobieta. - Chodzi nawet do kościoła i jest katoliczką -
zapewniała jedna z sąsiadek.
- Niech się pani uspokoi - przekonywał porucznik - synowi nic wielkiego się nie stało. I nic
mu nie zrobimy, bo nie miał, na swoje szczęście, broni. Proszę mówić prawdę o wszystkim,
co pani wie.
- Co ja wiem? Nic nie wiem. Mąż nic nie mówił. To całe nieszczęście przez Fieslera. Niech
go ziemia pochłonie! - wy buchnęła.
- Co ma do tego Fiesler?
- Co ma? Nie wiem. Przychodził tu, zamykali się z mężem i o czymś gadali. Wiedziałam, że
nic dobrego z tego nie wyniknie. I z Adolfem gadał. Chłopak mi zaczynał znikać z domu.
Mówiłam mu: synu, po co to robisz? Nie rób. A on: "Mamo to dla führera". Ja pluję na
Hitlera. Pluję. Tyle nieszczęścia przez tego drania!

- Kto jeszcze przychodził oprócz Fieslera?
- Nie znam ich, różni ludzie. Mąż mówił, że to interesanci.
- A pani jak uważa?
- A Bóg ich wie. Jeden to na pewno nie był interesantem. Taki kulawy. Jak on mógł jeździć
na rowerze?
- Jak się nazywa?
- Nie wiem. Niech skonam. Nie wiem.
Rewizja przeprowadzona w mieszkaniu nic nie wykazała. Znalezioną w piwnicy amunicję
żołnierze załadowali na przejeżdżający ulicą wóz taborowy i oddział wraz z Röhrem udał się
do dowództwa dywizji.

Dochodziła godzina 5 po południu. Strzelanina w mieście wyraźnie uciszała się. Wszystko
wskazywało na to, że dywersja zostaje stopniowo zdławiona. Miasto przypominało obecnie
wielki obóz wojskowy. Żołnierze przemęczyli się już parogodzinną walką z niewidocznym
nieprzyjacielem, uganianiem po piętrach i strychach, włażeniem na wieże kościelne i
myszkowaniem po piwnicach, Zaczęło się masowe dostarczanie posiłków gotowanych w
prywatnych mieszkaniach, zup, gulaszy - co kto mógł. Żołnierze ustawiali w kozły broń,
rozsiadali się wokoło i posilali się razem z ochotnikami biorącymi udział w akcji.

Ogólny nastrój był bardzo dobry. Zamach Niemców bydgoskich na miasto nie udał się. Z
frontu 15 DP nadchodziły dobre wieści. Najlepsza jednak była wiadomość o wypowiedzeniu
Niemcom wojny przez Francję i Anglię.
W przekonaniu wszystkich zwycięstwo było kwestią paru miesięcy. Jednym słowem - "Hitler
naciął się jak nigdy". Rannych Polaków i Niemców ewakuowano do szpitali, które były
przepełnione. Zabici leżeli jeszcze na, skwerkach i trawnikach.
Straty oddziałów wojskowych nie były duże, znacznie większe poniosła ludność cywilna.
Ujęto około 300 podejrzanych Niemców. W śródmieściu dywersja była już właściwie
zdławiona. Meldunki nadchodzące z przedmieść mówiły jednak, że tam nasilenie jej wzrosło.
Nic dziwnego. Tamtejsze grupy dywersantów zostały zasilone przez tych, którym udało się
uciec ze śródmieścia.
Odkryto dwa duże składy broni i amunicji - w fabryce "Persil" i niemieckim browarze - oraz
szereg mniejszych. W dalszym jednak ciągu nie udało się odnaleźć ośrodka kierującego
dywersją.
Kapitan Niedzielski wysłuchał uważnie meldunku porucznika Sawickiego. Porucznik sądził,
że cała jego akcja uwieńczona została jedynie wykryciem składu broni. Kapitan jednakże
zaczął z zaciekawieniem dopytywać się o tajemniczego kulawego, który przychodził do
Röhra.

- Niech pan sobie wyobrazi, że do Fieslera też przychodził jakiś kulawy. No cóż, kulawych
wielu na świecie, ale ja mam wrażenie, że to ten sam. W czasie pańskiej nieobecności
wysłałem paru żołnierzy z podoficerem, aby przetrząsnęli willę Fieslera. Jak to było do
przewidzenia, gospodarza nie zastali. Był lokaj, który naturalnie nie wiedział nic. Sąsiedzi z
przeciwka twierdzili, że widzieli dziś rano Fieslera, opuszczającego willę w towarzystwie
jakiegoś starego kulawego gościa. Tak, to musiał być ten sam. Tylko gdzie go szukać?
W tym momencie dwóch młodzieńców przyprowadziło kobietę - Niemkę, jak twierdzili,
podejrzaną.
- Na czym opieracie swoje twierdzenie, że jest podejrzana?
- Spotkaliśmy ją na ulicy Śniadeckich. Szła w towarzystwie jakiegoś starszego kulawego
gościa i wymyślała na Polaków...
- Zaraz, zaraz. Mówicie: w towarzystwie kulawego.
Jak on wyglądał?
- Taki stary. Ale on nic nie mówił. Milczał.
- Gdzie to było?
- Na Śniadeckich, w prawo od Gdańskiej.
- Kim był ten kulawy? - zapytał kapitan Niemki.
- Nic wiem. Nie znam go. Po prostu go mijałam, a was przeklinam, bo jesteście wszyscy
brudnym bydłem...
Baba była w ciąży i wiedziała, że nic jej nie zrobią.
Niedzielski wzruszył ramionami i, puszczając obelgę mimo uszu, zwolnił Niemkę. Potem
zwrócił się do Sawickiego.
- Poruczniku, jest pan zmęczony, ale niech pan pójdzie z tymi młodymi ludźmi na
Śniadeckich. Może oni rozpoznają tego kulawego...
- Tak jest, już idę. To zaczyna być ciekawe. Żołnierze skończyli właśnie posiłek i ochoczo
wyruszyli na nową wyprawę. Szukanie na ul. Śniadeckich bliżej nieokreślonego, kulawego
mężczyzny wydawało się sprawą beznadziejną. Usłużni mieszkańcy informowali jednak
bardzo chętnie. Kulawych było sporo, żaden jednak nie odpowiadał opisowi - wszyscy zresztą
byli Polakami. Dopiero na trzeciej, czy też czwartej przecznicy jeden z pracowników służby
opl przypomniał sobie, że doktor Goebel ma lekko utykającego męża, podobno jest to były
niemiecki oficer.
- A to ciekawe. A gdzie mieszka dr Goebel?

Naprzeciwko. W tej wysokiej kamienicy na pierwszym piętrze - pokazywał ręką zasłonięte
firankami okna.
- No to chodźmy z wizytą do tej doktorki - zdecydował porucznik.

Wykryci

Zza szczelnie zamkniętych i zasłoniętych firankami okien dobiegały z miasta odgłosy
strzelaniny.
Sturmbannführer siedział przy stole z ponurą miną. Ubranie miał podarte i obsypane
resztkami tynku. Goebel stał oparty o duży kaflowy piec. Fiesler spacerował po pokoju
spoglądając na esesmana z lekko ironiczną miną. Przedstawiciel dowództwa III Korpusu
rozsiadłszy się w fotelu obracał w dłoni niedużą kartkę papieru. Był to otrzymany pół godziny
temu radiogram z dowództwa:

NATARCIE NIE POWIODŁO SIĘ STOP WSTRZYMAĆ AKCJĘ STOP GENERAŁ
HAASE
Łatwo wydać taki rozkaz! Ale jak go wykonać?
Sprawa była już przegrana. Większość ośrodków dywersji została zlikwidowana przez
wojsko, któremu zupełnie niespodziewanie stanęła do pomocy ludność cywilna. A tymczasem
natarcie III Korpusu, jak generał łagodnie określił, „nie powiodło się". Plan operacji spalił na
panewce, to już nie ulegało wątpliwości.
- Niepotrzebnie pan zaczął tę całą akcję - odezwał się Fiesler. przerywając spacer - musi
pan przyznać się do błędu.
- Nie przyznaję się do żadnego błędu! - zaperzył się sturmbannführer. - Dowódca korpusu
zapowiedział sukcesy na godzinę 9-10. Nie moja wina, że pomorska piechota nie potrafi
twardo nacierać. Gdyby na miejscu tych niedołęg z Wehrmachtu był choć jeden pułk SS,
zobaczylibyście, jak gładko by się rozprawił z Polakami...

Goebel chrząknął i poruszył się przy piecu.
- Zdaje mi się, że pan nieco przesadza.
- Od dziesiątej siedziałem na wieży - ciągnął dalej esesman, pominąwszy milczeniem uwagę
Goebla. - O 10.15 usłyszałem strzelaninę na północnym wylocie ul. Gdańskiej. Potem
zobaczyłem pędzące szosą tabory. Jeden z moich ludzi stojących na dole wbiegł na wieżę i
zameldował, że wojska niemieckie wkraczają do miasta, czołówka już znajduje się na
wysokości lasku przy szosie gdańskiej. Twierdził, że słyszał tę wiadomość od polskiego
oficera. Cóż miałem robić?
- Przypomnieć sobie - wtrącił ponownie Fiesler - że właśnie w tym lasku znajduje się nasz
dywersyjny oddział spadochroniarzy zrzucony dzisiejszej nocy z zadaniem ostrzeliwania
cofających się tyłowych formacji.
- Nikt mi o tym nie wspominał. Nie miałem najmniejszego pojęcia. Nie. zwalajcie na mnie
własnych błędów! Zresztą nie dekowałem się na tyłach. Sam otworzyłem ogień i sam
strzelałem do Polaków...
- I sam uciekłem... - wtrącił zjadliwie Goebel.
- Też nie sam. Uciekło nas trzech.
- A resztę złapali i rozstrzelali na miejscu.
- Trudno, to jest wojna. Musimy się jednak zastanowić, co robić dalej. 15 Dywizja
niewątpliwie kiedyś się wycofa.
- Mam nawet pewne dane, że nastąpi to dziś w nocy - zapewnił Goebel.
- Wobec tego dziś w nocy musimy ją zaatakować całymi rozporządzalnymi siłami.
- Obawiam się, że tych sił będzie bardzo mało - zabrał głos milczący dotychczas
przedstawiciel III Korpusu. - To nic nie da. Cała nasza akcja ograniczy się do ostrzelania
oddziałów przechodzących przez miasto. Oddziałów naturalnie już przygotowanych do tego

rodzaju niespodzianki. Jaki będzie efekt? Trochę zamieszania, parę zabitych i rannych. To
wszystko.
- Osiągniemy jednak pewien cel polityczny - bronił swej pozycji esesman.
Fiesler skrzywił się. Miał już stanowczo dosyć wszystkiego.
- Jaki cel? Czy może taki, że Polacy znów rozstrzelają lub zabiją w walce kilkudziesięciu
naszych ludzi?
- Tak, właśnie taki! Krew niemiecka...
W korytarzu odezwał się dzwonek. Dwa długie, jeden krótki. Goebel wyszedł i po chwili
wrócił.
Po sąsiednich ulicach kręci się oddział lotników. Czegoś wyraźnie szukają.
- Pewnie samolotów, których im brakuje - zakpił esesman.
- Może. Ale na pana miejscu, Herr Sturmbannführer, nie miałbym ochoty do żartów.
Sytuacja jest bardzo niekorzystna. Nasze ośrodki są likwidowane jeden po drugim, a w
dodatku niemiecka ludność traci nerwy. Gdy wracałem do mieszkania spotkałem na
Śniadeckich jakąś niemiecką kobietę, głośno wymyślającą Polakom. Naturalnie z miejsca ją
zatrzymali i zabrali. I po co to potrzebne? Jutro lub pojutrze będzie można wymyślać na
Polaków, ile dusza zapragnie.

Fiesler obserwujący ulicę przez okno, obrócił się i powiedział

głośno:

- Panowie, niedobrze. Zdaje się, że wpadliśmy.
Na przeciwnym chodniku stała grupa lotników, a pracownik służby opl coś do nich mówił,
pokazując na okna mieszkania dr Goebel.
- Uciekamy - zdecydował Goebel - nie ma chwili do stracenia. Nie tędy! Przez kuchnię na
podwórze, do ogrodu. Jest tam przejście na sąsiednią posesję!
Drzwi kuchenne były zamknięte na potężny zamek. Do frontu już się dobijano. Kuchennymi
schodami wydostali się na podwórze. Do ogródka było zaledwie 10 metrów. Dobiegli do
furtki.
- Stać! Halt! - usłyszeli wołanie.
W bramie stał żołnierz lotnictwa. Ściągnął karabin z ramienia. Cała grupa znajdowała się w
ogrodzie. Padły strzały. Już byli przy furtce za altanką. Drugi żołnierz strzelał z klatki
schodowej. Przebiegli na sąsiednią posesję.
- W prawo! W prawo do willi! - wołał Goebel.
W willi dyrektora niemieckiego gimnazjum nie mogli jednak przebywać ani minuty.
Spodziewali się, że lada chwila pogoń trafi tu za nimi. Należało zyskać na czasie.
- Kurt! - zwrócił się Goebel do młodego chłopca, jednego z członków bojówki, która
stanowiła odwód dywersji i czekała w willi na dyspozycje. - Goń natychmiast na podwórze od
drugiej strony i mów, że tamtędy uciekliśmy.
- Jawohl.
Młody Niemiec obiegł naokoło willę, wydostał się na boczną ulicę i dalej przez podwórze
jednego z domów wrócił na tyły willi. Lotnicy z porucznikiem Sawickim przebiegali właśnie
z ogrodu dr Goebel.
- Panie poruczniku - wołał Kurt - Niemcy uciekli tędy! Widziałem ich, jak przechodzili przez
nasze podwórze. Żołnierze wraz z cywilami ruszyli w kierunku wskazanym przez Kurta.
Tymczasem Fiesler, sturmbannführer i delegat sztabu korpusu pojedynczo pod opieką
młodych Niemców opuszczali willę i podążali w przeciwnym kierunku.
- Udało się! - stwierdził triumfalnie Goebel, obserwując z hallu willi znikających na ulicy.
On tu też nie mógł pozostać. Był spalony. Nie miał wątpliwości, że przeklęci Polacy
rozszyfrowali go. Odbezpieczył pistolet, wsadził go do kieszeni marynarki i z lekka utykając
wyszedł na ulicę. Poszedł w przeciwną stronę niż jego towarzysze. Na rogu ulicy zobaczył
grupę lotników i cywilów nad czymś żywo dyskutujących. Porucznik Sawicki nie miał

wątpliwości, że został wyprowadzony w pole. Tajemniczy informator zniknął jak kamień w
wodzie. A tu na ulicy nikt nie widział wychodzących z kamienicy mężczyzn.
- Kulawy, kulawy! - zawołał jeden z żołnierzy na widok Goebla przechodzącego przez
jezdnię. - Stój! Stój, bo strzelam!
Goebel nie posłuchał, usiłował uciekać. Postrzelona jednak pod Verdun noga nie pozwalała
na sportowe wyczyny. Biegnący żołnierze zbliżali się szybko.
- Ręce do góry!
Nie! Nie posłuchał. Stanął. Wyciągnął pistolet i strzelił w stronę biegnących. Jeden z
żołnierzy złożył się z karabinu. Goebel nie usłyszał już strzału. Zwalił się na jezdnię.

Odwrót

Wieczorem 3 września dowódca Armii "Pomorze" meldował marszałkowi Śmigłemu:
W godzinach przedpołudniowych niemieckie elementy w Bydgoszczy zorganizowały i
wykonały coś w rodzaju zbrojnej dywersji w dużej skali. Bunt ten został (...) stłumiony.
Meldunek ten złożono na podstawie raportu dowódcy 15 Dywizji. Istotnie, w mieście
panował już spokój. Według przybliżonych obliczeń liczba Niemców zabitych w walce i
rozstrzelanych na miejscu wynosiła 150-160 osób. Kilkaset osób podejrzanych trzymano
zamkniętych w sali gimnastycznej zajętego przez wojsko budynku szkoły. Wśród poległych i
zatrzymanych większość stanowili miejscowi Niemcy, nie brakło jednak również i
niezidentyfikowanych osobników w polskich mundurach wojskowych i policyjnych.
Zlikwidowano ponad 50 ośrodków dywersji. Zdobyto liczne składy amunicji i broni, wreszcie
radiostację w mieszkaniu doktor Goebel, co nasuwało myśl, że zostało zlikwidowane
kierownictwo akcji dywersyjnej. Pomimo stłumienia dywersji w śródmieściu i częściowo na
bliskich przedmieściach, generał Przyjałkowski bynajmniej nie uważał sprawy za
definitywnie załatwioną.
Liczba 150 zabitych i rozstrzelanych dywersantów na pewno była tylko niewielką częścią
biorących udział w akcji. Oceniano, że z dziewięciotysięcznej ludności niemieckiej w
Bydgoszczy wszyscy lub prawie wszyscy mężczyźni maczali palce w dywersji. Wskazywało
na to chociażby natężenie ognia w szczytowym okresie strzelaniny. Należało liczyć, że
większości dywersantów udało się ujść z bronią i ukryć. Trzeba się też było spodziewać, że
hitlerowskie bojówki w mieście mogą otrzymać posiłki ściągnięte z pobliskich okolic. Jeszcze
bowiem w ciągu dnia nadchodziły z terenu meldunki o atakowaniu przez nierozpoznanych
osobników polskich oddziałów, przeważnie taborów i kolumn sanitarnych. Bandyckie strzały
zza węgła padały w miejscowościach: Predy, Brzoza, Kobylanie, Łęgnowo... Znienacka
otwierany, silny nieraz ogień zadawał znaczne straty - przede wszystkim wśród bezbronnych
cywilnych uchodźców i rannych.
Pierwsze rozkazy do odwrotu 15 DP zostały wydane w godzinach popołudniowych. Jak
należało się spodziewać, oddziały były tym zaskoczone. Sytuacja na odcinku dywizji istotnie
takiej decyzji nie usprawiedliwiała. Poranne natarcie Niemców zostało odparte. Na froncie
panował spokój. Lokalna działalność patroli i grup wypadowych była aktywniejsza ze strony
polskiej. Żołnierze nie mogli zrozumieć otrzymanego rozkazu. W oddziałach zaczęto
szemrać: - Zdrada, czy co?...
Autorytet dowódców został podważony. Żołnierzom należało wyjaśnić, że odwrót jest
rezultatem niepomyślnego rozwoju sytuacji na innych odcinkach frontu, gdzie nieprzyjaciel
uderzył ze znaczną przewagą. Tymczasem jednak wyjaśnień padło niewiele, a i te, które do
oddziałów dotarły, tchnęły zbyt już na siłę aplikowanym optymizmem. Wmawiano wojsku,
że to nie odwrót, a tylko lokalne skracanie linii frontu, że skoro już - właśnie dziś - Anglia i
Francja wypowiedziały Niemcom wojnę, to lada dzień nastąpi potężna ofensywa na
zachodzie, a wtedy i my pójdziemy naprzód, chyba aż do samego Berlina. Podniosło to nieco

zachwiane morale żołnierza, ale nie upewniło całkowicie o świetnej sytuacji. Pomorskiemu
chłopu walczącemu pod Osową Górą czy też Koronowem trudno było rozważać kategoriami
strategicznych planów wojny nad Renem... Ponadto żołnierzy niepokoiły wiadomości o
wypadkach w mieście. Byli przygotowani, że w czasie nocnego odwrotu mogą zostać
znienacka ostrzelani przez dywersantów, ale to konieczne przygotowanie nie mogło dobrze
wpłynąć na ich nastrój.
Do zmroku ciągnęły przez Bydgoszcz długie kolumny taborów i jednostek tyłowych. W
sztabie dywizji pracowano na cztery ręce. Jeszcze w czasie tłumienia dywersji należało
opracować rozkazy odwrotu, ustalić składy kolumn, wyznaczyć osie marszu i zorganizować
przejście tej masy wojska przez grożące przykrymi niespodziankami miasto, przeprawić na
południowy brzeg Brdy i zorganizować obronę na linii lasów bydgoskich. Wprawdzie w
godzinach wieczornych w mieście panował spokój, ale zdawano sobie sprawę, że może to być
cisza przed burzą. Mogły się znajdować jeszcze dziesiątki nie odkrytych gniazd dywersji,
które zaczną swą działalność dopiero w nocy.
Poza tym powstał inny problem. Co zrobić z zatrzymanymi Niemcami? Nikt nie miał
wątpliwości, że większość z nich w taki czy inny sposób maczała palce w dywersji. Nie było
jednak czasu ani możliwości przeprowadzenia najbardziej nawet uproszczonego wojennego
postępowania sądowego. Nie posiadając odpowiedniej ilości żandarmerii i policji do eskorty
zatrzymanych, generał Przyjałkowski zdecydował wypuszczenie ich na wolność. Była to
decyzja niebezpieczna. Niewątpliwie wszyscy podejrzani, którzy poprzednio byli w
kontakcie z dywersją, wrócą do swej bandyckiej działalności i może już za parę godzin będą
strzelali do polskich oddziałów. Wieczorem grupkami zaczęto wypuszczać podejrzanych,
zatrzymując jedynie 18 osobników przebranych w polskie mundury, których generał
Przyjałkowski polecił odtransportować do dowództwa Armii. Przed zapadnięciem zmroku
lotnictwo wykonało ostatni lot rozpoznawczy nie stwierdzając na przedpolu ruchu
niemieckich wojsk. Pod Świeciem toczyła się zacięta bitwa z resztkami otoczonych o
polskich oddziałów. Kwatera główna sztabu dywizji przeniosła się na południe od
Bydgoszczy. W mieście pozostał jedynie dowódca dywizji ze ścisłym sztabem.
Pomiędzy godziną 20 a 21 do miasta wkroczyły pierwsze cofające się oddziały liniowe. Na
ulicach i placach panowały ciemności i pustki. W luźnym szyku, z karabinarni na "gotuj
broń" żołnierze maszerowali ulicami, obserwując domy i okna.
Ten nocny przemarsz był dla większości żołnierzy 15 DP ciężkim przejściem. Większość z
nich pochodziła z Bydgoszczy i okolicy. Zdawali sobie sprawę, że oddają rodzinne miasto w
ręce wroga. Wraz z wojskiem opuszczała miasto część jego cywilnych mieszkańców. Część
zdecydowała się pozostać.
Z przerażeniem oczekiwali na wkroczenie wroga. Gdyby mogli choć w części odgadnąć, co
ich pod hitlerowską okupacją czeka, przerażenie to przerodziłoby się w panikę.
Jak było do przewidzenia, dywersanci dali o sobie znać. Strzelano do polskich oddziałów na
ulicy Toruńskiej, Koronowskiej, Jagiellońskiej, Kujawskiej. Ostrzeliwano mosty na Brdzie.
Natężenie ognia było znacznie mniejsze niż w dzień, wszystko więc wskazywało na to, że
kręgosłup akcji dywersyjnej został przetrącony. Niemniej jednak ogień otwierany znienacka
do posuwających się oddziałów zadawał straty, wywoływał zamieszanie i wprowadzał chaos.
Nie było czasu na nocne uganianie1 się za dywersantami, żołnierze więc jedynie ostrzeliwali
domy, z których padły strzały, obrzucali je granatami, a nawet w jednym wypadku - na ul.
Kujawskiej - użyto artylerii.
O świcie straże tylne znalazły się na południowym brzegu Brdy. Saperzy wysadzali mosty.
Dywersja jednakże trwała dalej.
Razem z falą ewakuującej " się ludności cywilnej, z resztkami wojsk, którym udało się ujść z
pogromu w Borach Tucholskich i tyłowymi formacjami 15 Dywizji, na południe od
Bydgoszczy przedostała się znaczna ilość dywersantów bądź to z samego miasta, bądź też z

okolicy. Już wieczorem zaczęli oni działalność w obszarze, który od rana 4 września miał się
stać obszarem działania 15 Dywizji. Podobnie jak w dniach poprzednich nierozpoznani
osobnicy rozsiewali wśród ludności dywersyjne plotki. Opowiadano więc o polskiej klęsce na
wszystkich frontach, o rozbiciu całej armii pomorskiej, o szybkim marszu Niemców. Kilku
osobników w mundurach polskich oficerów, kręcących się po osi marszu, wydawało rozkazy
nie wiadomo w czyim imieniu, wywołując dezorganizację i chaos. Z zabudowań, ogrodów i
sadów padały strzały. W lesie rozlegała się nieustanna pukanina, wywoływało to nastrój
nerwowości i podniecenia. Wytwarzała się niebezpieczna psychoza. Wszędzie wietrzono
szpiegów i dywersantów. Dochodziło nawet do strzelaniny pomiędzy polskimi oddziałami. I
tak o zmierzchu na trakcie inowrocławskim szwadron 2 p. szwoleżerów ostrzelał oddział
lotników, patrolujący skraj lasu. Lotnicy odpowiedzieli ogniem. Wywiązała się półgodzinna,
na szczęście bezskuteczna strzelanina. Tenże sam oddział lotników nakrył w stogu zboża
trzech dywersantów, dwóch mężczyzn i jedną kobietę - ostrzeliwujących szosę i lotnisko. W
okolicy tegoż lotniska zatrzymano paru podejrzanych osobników z bronią.
Wczesnym rankiem 4 września piechota 15 Dywizji okopywała się na północnych skrajach
lasów. Samoloty przydzielonej do dywizji eskadry szykowały się do startu na nowe lotnisko
pod Inowrocławiem. Wkrótce prychając postrzelanymi i prowizorycznie naprawionymi
silnikami okrążyły zakryte lekką mgiełką miasto i skierowały się na południe.

"Krwawa niedziela"

W całej tej dywersyjnej rozgrywce Fiesler czuł się zwycięzcą. Mimo że diabli wzięli starannie
przygotowywaną od wielu miesięcy wielką akcję, mimo że nie udało się ani opanować
miasta, ani rozproszyć 15 Dywizji
piechoty, ani też ułatwić szybkiego zwycięstwa III Korpusowi gen. Haase - on, Fiesler,
wyszedł z tych wszystkich tarapatów bez szwanku i co najistotniejsze nie "stracił twarzy" ani
nie zaprzepaścił swoich zasług wobec führera, za które spodziewał się od Wielkiej Rzeszy
nagród i zaszczytów.

W ostatniej fazie akcji dywersyjnej niespodziewane najście na lokal dr Goebel zlikwidowało
kierownictwo akcji. Polacy nakryli radiostację, major Goebel został zastrzelony w czasie
ucieczki, delegat sztabu korpusu wpadł w jakiejś bocznej uliczce w ręce Polaków i został jako
podejrzany zamknięty w koszarach piechoty. Wprawdzie w nocy wypuszczono go na
wolność, ale korzyści z niego już nie było.
Sturmbannführer schował się u jednego z Niemców w piwnicy pod węglem. Przesiedział tam
wystraszony do rana. Na placu boju został tylko on - Fiesler, z którego radami dotąd nie
bardzo się liczono.

Tymczasem to on właśnie w nocy usiłował ratować sytuację.

Szybko udało mu się nawiązać kontakt z dowódcami grup bojowych i ponownie rozpocząć
akcję dywersyjną. Była ona wprawdzie znacznie słabsza i nie tak skoordynowana, niemniej
odniosła pewny skutek. Polska dywizja nie miała łatwego marszu przez miasto. Po
wysadzeniu mostów Fiesler wrócił do swej willi. Nie musiał się już niczego tu obawiać.
Miasto było niczyje. Polacy siedzieli na północnym skraju lasów bydgoskich, a z północy
zbliżały się dywizje Wehrmachtu. Nie miał żadnej łączności, nie wiedział więc, kiedy Niemcy
wkroczą do Bydgoszczy. Spodziewał się jednak, że nastąpi to dziś jeszcze - w poniedziałek
4 września. Może w południe, może po południu. Mógł wprawdzie z pozostałymi w mieście
Niemcami sięgnąć po władzę. Zająć magistrat, starostwo, stację kolejową. Nie widział jednak
w tym żadnego celu. Wydawał jedynie zarządzenia do entuzjastycznego powitania
wkraczających wojsk Hitlera - "wyzwalających klein Berlin spod okupacji polskiej".
Rano przybył do niego w towarzystwie dwóch młodych Niemców sturmbannführer. Brudny,
umazany kurzem węglowym siedział w gabinecie Fieslera, patrząc bezmyślnie przez okno.
Fiesler stanął pod zawieszonym na nowo portretem Hitlera, spoglądając protekcjonalnie na

swego gościa. W odpowiednim czasie, może jeszcze dziś, opowie komu potrzeba, jak to Herr
Sturmbannführer nieprzemyślaną akcją doprowadził do niepotrzebnych strat wśród
niemieckiej ludności. On sam był przeciwny wszelkim jego zarządzeniom. Gdyby go
słuchano, akcja przebiegałaby inaczej. Może to udowodnić. Tak, tak - myślał z mściwą
satysfakcją - jeszcze ten nadęty esesman popamięta, co to znaczy narazić się Fieslerowi...

- Przeliczył się pan - odezwał się drwiąco - to bywa. Pańska bezmyślna decyzja do niczego
nie doprowadziła. Poza stratami. Wielu bydgoskich Niemców postradało życie. Pan za to
odpowie, Herr Sturmbannführer.

Esesman podniósł się z fotela. Wyprostował się i spojrzał zimnym wzrokiem na Fieslera.
- Pan jest skończonym durniem - powiedział twardo. - Pan się nie nadaje na członka NSDAP.
Pan nie rozumie celów narodowego socjalizmu. W Bydgoszczy zginęły tysiące Niemców.
Tak, wyraźnie mówię, tysiące! I za te tysiące ludzi będzie drogo płacić polski naród. Akcja
osiągnęła swój cel. Wszyscy to wiedzą, tylko pan jest za głupi, aby to zrozumieć. Będę
zmuszony zameldować, gdzie trzeba, że panu całkowicie brak zmysłu politycznego, że pan
atakuje założenia NSDAP!
Fiesler pojął, że znów przegrał partię, którą mógł wygrać. Od opuszczenia Bydgoszczy przez
15 DP do wkroczenia niemieckich oddziałów minęło 30 godzin. Spontaniczna energia
polskiej ludności wyzwolona w dniu 3 września wydała swe owoce w dniu następnym. W
godzinach porannych 4 września w "Kasynie Cywilnym" odbyło się zebranie organizacyjne
Straży Obywatelskiej. W parę godzin później na ulicach ukazały się patrole, uzbrojone w
karabiny i zaopatrzone w opaski z napisem "Straż Obywatelska".
Straż pilnowała porządku w mieście, zlikwidowała parę gniazd dywersji, oddając
dywersantów w ręce patroli wojskowych, znajdujących się na południowym skraju miasta.
W godzinach przedpołudniowych dnia 5 września do miasta wkroczyły czołowe elementy 50
niemieckiej Dywizji Piechoty. W myśl założeń hitlerowskiej propagandy miało to być
wkroczenie "wyzwoleńczych" wojsk - witanych naręczami kwiatów, maszerujących przez
szpalery rozentuzjazmowanej ludności. W rzeczywistości wyglądało to nieco inaczej.
Hitlerowskie oddziały wkraczały do miasta z karabinami gotowymi do strzału, wzywając do
zamknięcia okien. Natychmiast po opanowaniu poszczególnych dzielnic zaczęto
przeprowadzać rewizje, aresztowano napotykanych Polaków. Aresztowanych bito do
nieprzytomności i wywożono na rozstrzelanie poza miasto.
Te pierwsze, nie zorganizowane jeszcze, bestialskie represje wykonywały "rycerskie"
oddziały frontowe Wehrmachtu. W dniu 6 września władzę w mieście objął komendant
obszaru tyłowego IV Armii i wtedy dopiero przystąpiono do zorganizowanego odwetu.
Tegoż dnia do Bydgoszczy przybyły władze NSDAP, funkcjonariusze gestapo, SS i policji.
W dniu 8 września został wydany rozkaz do akcji "oczyszczania" miasta. Do 10 września
rozstrzelano około 500 osób, a ilość aresztowanych wyniosła około 1400 osób. Najsilniejsze
natężenie tej zbrodniczej akcji miało miejsce w niedzielę dnia 10 września, to jest dokładnie
w tydzień po 3 września.
Tegoż dnia na Starym Rynku odbyła się pierwsza publiczna egzekucja, w której rozstrzelano
20 Polaków. Niezależnie od egzekucji w ramach "oczyszczania" miasta, mordowano Polaków
w więzieniach i obozach. Wraz z ustanowieniem niemieckiej administracji cywilnej na tzw.
"terenach włączonych do Rzeszy", prześladowania Polaków w Bydgoszczy przybrały formę
bardziej zorganizowaną. Dotknęły one wszystkie warstwy bydgoskiego społeczeństwa.
Mordowano zarówno robotników, jak i inteligencję, adwokatów, lekarzy i księży. Represje w
stosunku do polskiej ludności w Bydgoszczy były bezpośrednią formą odwetu, istniał
również i odwet pośredni. Hitlerowska propaganda ukuła slogan "krwawa Bydgoska
niedzielą". Naturalnie nie ta niedziela 10 września, gdy wymordowano kilkuset niewinnych
Polaków, ale ta 3 września, gdy w czasie strzelaniny wywołanej przez niemiecką ludność,

zabito w walce i rozstrzelano - zgodnie z prawem międzynarodowym - niecałe dwie setki
dywersantów.
Goebbelsowskie ministerstwo propagandy rozbębniło na cały świat, że polskie "żołdastwo"
wespół z ludnością cywilną dokonało w Bydgoszczy "rzezi" miejscowych Niemców. Lejąc
krokodyle łzy nad losem rozbitej piątej kolumny hitlerowcy oczywiście ani słowem nie
wspomnieli o właściwym obliczu i o roli, jaką mieli spełnić w Bydgoszczy zabici tam 3
września Niemcy. Spece od faszystowskiej propagandy nie uznali także za stosowne
wspomnieć o tym, że polskie dowództwo wielu złapanych dywersantów wypuściło na
wolność, gdyż nie mogło w warunkach działań wojennych udowodnić im winy...
Za to stale w materiałach hitlerowskiego ministerstwa propagandy wzrastała liczba
rzekomych "ofiar polskiego bestialstwa". Mówiono o kilku tysiącach i zapewne tylko dlatego
na tym poprzestano, że inaczej nie można by było informować świata, jak to liczne rzesze
mieszkańców tego "niemieckiego" miasta witały kwiatami "wyzwolicieli" z Wehrmachtu. Bo
to, że w Bydgoszczy mieszkało w dniu 1 września 1939 roku zaledwie 9000 Niemców, to
oczywiście dla Goebbelsa drobiazg...
"Krwawa bydgoska niedziela" - zdaniem hitlerowskiej propagandy - wykreśliła polski naród
ze społeczności ogólnoludzkiej. "Polacy są podludźmi" - twierdzono. A "podludzi" można
masowo mordować, zamykać w obozach koncentracyjnych, zmuszać do niewolniczej pracy.
Jednym słowem - wyniszczyć do cna. I tak by się stało, gdyby zimą 1945 r. nie wkroczyli na
tę umęczoną przez hitlerowską okupację ziemię żołnierze I Armii WP, walczący u boku
Armii Radzieckiej.
W pierwszych dniach lutego 1945 r. do Bydgoszczy wkroczyły oddziały I Armii WP.
Wkroczyły tą samą szosą, którą we wrześniu 1939 r. wycofywała się 15 DP. Na bydgoskim
lotnisku znów wylądowały samoloty z czerwono-białymi szachownicami.