Gordon Serfontein

TWOJE NADPOBUDLIWE DZIECKO

Poradnik dla rodziców

Przełożył Jacek Jankowski

Tytuł oryginału

THE HIDDEN HANDICAP

Prószyński i S-ka SA WARSZAWA 1999

Wydanie I

Konsultacja merytoryczna Krystyna Zielińska

ISBN 83-7180-539-X

Książkę niniejszą dedykuję mojej żonie Barbarze, która pomogła mi w zrozumieniu wielu

problemów związanych z zaburzeniami koncentracji uwagi, a także moim dzieciom:

Sebastianowi, Susanne, Dorianowi, Christianowi i Arabelli, którzy wiele mnie nauczyli.

Przedmowa

Moje zainteresowanie problemem trudności w uczeniu się wynika z wykonywanego przeze mnie

zawodu, a moje własne bolesne doświadczenia jeszcze je pogłębiły.

Rodzice noworodka nie zdają sobie sprawy, że ich dziecko kiedyś może mieć poważne kłopoty w

nauce, z prawdopodobieństwem wynoszącym 1:10. Dziecko może mieć problemy z

przeliterowaniem wyrazów, czytaniem, pisaniem, pamięcią, organizacją pracy, matematyką,

koncentracją, językiem.

Co gorsza, wszystkie te problemy są zwykle związane z bardzo trudnym zachowaniem dziecka.

Mimo dużej obecnie wiedzy na ten temat, wielu uczniów boryka się w szkole z bolesnymi

problemami, których przyczyny nie są jeszcze znane. Nie jest sprawiedliwe to, że niektóre dzieci

muszą włożyć dwa razy więcej pracy, aby osiągnąć przynajmniej połowę sukcesu swoich kolegów.

W dodatku do takiego dziecka przyczepia się etykietkę leniucha bez motywacji, z którym są same

kłopoty wychowawcze, i postrzega je jako osobę nie umiejącą żyć w społeczeństwie.

Ż

ycie rodziców takich dzieci również nie jest łatwe. Nie wiemy, co dzieje się z naszym ukochanym

dzieckiem; jesteśmy zasypywani lawiną drobiazgowych ćwiczeń, które musimy z nim wykonywać.

Zaczynamy zajmować się dietą, uczuleniem, zażywaniem witamin, noszeniem barwionych

soczewek (Według jednej z teorii, wyjaśniającej przyczyny dysleksji, trudności z czytaniem można

usunąć lub przynajmniej zmniejszyć poprzez zmianę koloru liter i ich tła. W tym celu na czas

czytania zakłada się dyslektycznemu dziecku kolorowe soczewki, zmieniające barwę widzenia,

(przyp. tłum.), ćwiczeniami gałek ocznych, ćwiczeniami ruchowymi i organizacją korepetycji.

Wszystkie te działania mogą pomóc w rozwiązaniu pewnej części problemu, ale w pojedynkę

stanowią niepełną odpowiedź. Powodują ponadto, że cała uwaga zostaje skupiona na dziecięcych

słabościach i niepowodzeniach. Dorośli potrafią przetrwać dzięki skrywaniu słabości i uwypuklaniu

swoich umiejętności. Nasze dzieci mają te same potrzeby i muszą umieć cieszyć się sukcesami, jeśli

chcą być szczęśliwe i silne emocjonalnie.

Moim zdaniem, trudności w uczeniu się to problem bardzo złożony, ponieważ sukces w szkole w

ogromnym stopniu zależy od zachowania, motywacji, uczucia szczęścia, szacunku i rodzicielskiej

presji. Rodzice czują się zagubieni, potrzebują szerszego spojrzenia na dziecko i uświadomienia

sobie, jak problem dziecka wpływa na całą rodzinę. Rodzicom tym gorąco polecam książkę doktora

Serfonteina, która moim zdaniem jest lepsza od wszystkich innych wydanych uprzednio na ten

temat.

Znam Gordona od 10 lat i wciąż zdumiewa mnie jego ogromna znajomość tematu oraz jego

umiejętność rozumienia i pomagania rodzinom. Rodzice dostrzegą, że ich dzieci zostały opisane z

niezmierną dokładnością, i nie będą mieli cienia wątpliwości, że autor wykazuje zrozumienie i chęć

pomocy.

Na samym końcu chciałbym podzielić się refleksją, jak wielu rodziców jest bliskich odkrycia

przyczyn swoich szkolnych niepowodzeń. Szkoła często kojarzy się nam z poczuciem braku

sukcesu, ale dzięki temu autorowi możemy uchronić nasze dzieci przed podobnymi negatywnymi

przeżyciami.

Dr Christopher Green,

ordynator Oddziału Rozwoju Dziecka,

The Children's Hospital,

Camperdown, Sydney

Spis treści

Przedmowa

Wprowadzenie

1. Co tkwi w nazwie?

2. Co to za dziecko?

* Koncentracja uwagi

* Poziom aktywności

* Popędliwość

* Koordynacja

* Pamięć krótkotrwała

* Nieustępliwość

* Inne cechy emocjonalne

* Model snu

* Apetyt

* Mowa

* Podsumowanie

3. Skąd to się bierze? - Do czego to prowadzi?

4. Zwracanie uwagi

5. Aktywność - za dużo czy za mało?

6. Impulsywność - czy to mnie dotyczy?

7. Koordynacja - chwianie się i guzdranie

8. Mowa

9. Pamięć krótkotrwała - jednym uchem wpada, drugim wypada

10. Problemy osobiste - czarne czy białe?

* Nieustępliwość

* Poszanowanie własnej godności

* Depresja

* Niedojrzałość socjalna

11. Sen i apetyt

12. Trudności w uczeniu się

13. Podstawowe umiejętności - tradycyjne trzy R

* Trudności w czytaniu (dysleksja)

* Literowanie

* Pisanie

* Zdolności matematyczne

14. Szkoła

15. Diagnoza i wykrywanie

16. Sposoby działania

Terapia behawioralna

* Nauczanie wyrównawcze - zaangażowanie rodziców

* Terapia mowy i języka

* Terapia zajęciowa

* Kontrola dietetyczna

* Leczenie farmakologiczne

* Efekty działania

* Skutki uboczne

17. Umiejętne postępowanie i inne trzy R (rutyna, regularność, repetycja)

18. Specyficzne zachowania

Zaburzenia behawioralne

* Nagłe wybuchy złości

* Agresja

* Poszanowanie własnej godności

* Impulsywność

* Zaburzenia czasu koncentracji uwagi

* Ocena farmakoterapii

19. Zaburzenia koncentracji uwagi i rodzina nuklearna

* Ojciec i matka

* Matka

* Ojciec

* Rodzeństwo

20. Chłopiec to ojciec mężczyzny

Dodatek. Wskazówki praktyczne oraz zabiegi terapeutyczne

I. Trudności ze słyszeniem

* Odbiór słuchowy i rozumienie mowy

* Rozróżnianie za pomocą słuchu

* Pamięć słuchowa

II. Trudności z widzeniem 777

* Odbiór za pomocą wzroku

* Rozróżnianie za pomocą wzroku

* Pamięć wzrokowa

III. Trudności w poruszaniu się

* Koordynacja motoryki dużej

* Koordynacja motoryki małej

* Wizerunek ciała

IV. Problemy z położeniem w przestrzeni

V. Problemy z orientacją lewo/prawo

VI. Nadpobudliwość

VII. Rozpraszanie się oraz krótki czas koncentracji uwagi

Podziękowania

Wprowadzenie

Wszyscy rodzice troszczą się o rozwój swoich dzieci i wychowują je tak, aby gdy dorosną mogły

poradzić sobie z trudnościami życia. Dzieciom, które mają w porównaniu ze swoimi rówieśnikami

nierówne szansę na starcie w dorosłe życie/ okazujemy nie tylko współczucie, ale i konkretną

pomoc, np. w ośrodkach rehabilitacyjnych. Innymi słowy, dzieci w widoczny sposób upośledzone,

np. niewidome, niesłyszące, cierpiące na mózgowe porażenie dziecięce lub umysłowo upośledzone,

wywołują w nas współczucie, staramy się im ulżyć w ich ciężkim losie, by mogły radzić sobie i

cieszyć się pełnią życia.

Dziecko mające trudności w uczeniu się, zdaniem wielu osób, nie ma żadnych problemów ani wad.

Normalnie wygląda, bawi się z dziećmi z sąsiedztwa i nie ma kłopotów z mową, wzrokiem ani ze

słuchem. W związku z tym, większość z nas uważa, że takie dziecko nie jest wcale upośledzone i

nie wymaga szczególnej troski. Prezentuje ono jednak tzw. ukrytą ułomność.

Mimo że słowo "ułomność" ma wydźwięk pejoratywny, użycie go w tym wypadku wydaje się

wyjątkowo trafne. Jeśli przez ułomność rozumiemy ograniczenie prawidłowego rozwoju dziecka, to

dziecko mające trudności w uczeniu się lub cierpiące na rozwojowe zaburzenia zachowań jest w

podobnym stopniu upośledzone jak dziecko z jakimikolwiek innymi zaburzeniami rozwoju.

Jako ojciec dziecka z tego rodzaju ukrytą ułomnością jestem świadomy odrzucenia pojęcia

rozwojowych trudności w nauce i zaburzeń zachowania przez pewne grupy ludzi, szczególnie

nauczycieli i lekarzy. Dla większości z nich te dzieci nie są upośledzone, lecz jedynie w

nieodpowiedni sposób

uczone, wychowywane czy trzymane w ryzach. Tak więc nieszczęśliwie się składa, że ludzie którzy

w pierwszej kolejności powinni przyjść z pomocą, nie uznają problemu takich dzieci.

Napisałem tę książkę, aby podzielić się doświadczeniem nie tylko ojca, ale i lekarza, który ma do

czynienia z dziećmi dotkniętymi tego rodzaju zaburzeniami rozwoju i z ich rodzicami borykającymi

się z problemami swoich pociech. Mam również nadzieję, że moje przemyślenia trafią do szerszego

grona odbiorców, m.in. do nauczycieli i lekarzy, aby lepiej zrozumieli stan, w którym znajduje się

duży odsetek naszych dzieci.

Rozwojowe trudności w uczeniu się i zaburzenia zachowania nie są również dostrzegane przez

rządzących państwami. Jeśli znaliby oni przyczyny tych przypadłości, przeznaczono by niezbędne

ś

rodki finansowe na pomoc tym dzieciom. Jednak nawet w krajach rozwiniętych, z niezrozumiałych

względów, nie wdraża się odpowiednich programów i udogodnień, które pomogłyby wychować

dzieci z tego rodzaju problemami na pełnowartościowych obywateli. Programy zapobiegawcze

przyniosłyby również korzyści w postaci redukcji kosztów związanych ze zwalczaniem

przestępczości, ponieważ większość dzieci z problemami wychowawczymi staje się młodocianymi

przestępcami lub nieletnimi kryminalistami.

Celem tej książki jest dotarcie do jak najszerszego kręgu rodziców, lekarzy i innych

zainteresowanych, dlatego też szczegółowe informacje zostały przedstawione w bezpośredni

sposób.

Zwracam się do wszystkich rodziców, krewnych, nauczycieli i lekarzy borykających się z

problemami dzieci mających trudności w nauce i przejawiających zaburzenia w zachowaniu: mam

nadzieję, że książka ta da lepszy wgląd w problemy, z jakimi spotykają się dzieci przez większą

część swojego życia. Mam nadzieję, że podpowie, jak pomóc waszym dzieciom. Jeśli bowiem nie

będą miały wsparcia ze strony swoich rodziców lub opiekunów, to do kogo mają się zwrócić?

ROZDZIAŁ 1

Co tkwi w nazwie?

Dwa pytania, które zadają sobie rodzice dzieci mających wkrótce rozpocząć naukę w szkole,

brzmią: "Czy to odpowiednia szkoła dla mojego dziecka?" oraz "Czy moje dziecko jest gotowe, aby

pójść do szkoły?". Odpowiedzi na te pytania bowiem będą miały ogromne znaczenie dla przyszłej

edukacji dziecka w szkole podstawowej i średniej.

Od pierwszych dni w przedszkolu dziecko napotyka nowe sytuacje, z którymi musi sobie poradzić.

Musi się nauczyć przebywać w grupie innych dzieci, zająć się sobą, bez pomocy ze strony

wychowawcy. Musi się też nauczyć współżyć z innymi dziećmi i z wychowawcą, stosując

kulturowe

i socjalne narzędzia, którymi uczono je posługiwać się w domu. Dla wielu dzieci głównym

problemem okaże się rozstanie z rodziną. Niektóre będą to bardzo przeżywały. Przez cały okres

edukacji dziecko zetknie się z różnymi systemami wartości i w różny sposób będzie postrzegane.

Będzie się uczyło nawiązywać kontakty z kolejnymi nauczycielami i z kolegami z klasy.

Większość dzieci potrafi się odnaleźć w nowym otoczeniu i zintegrować ze środowiskiem

szkolnym. Inne mają problemy wynikające z odmienności kulturowej lub zaburzeń

osobowościowych. Mogą to być problemy przejściowe, które same się rozwiążą, niektóre jednak

pogłębią się w miarę przechodzenia dziecka z klasy do klasy. Innym czynnikiem utrudniającym

integrację dziecka ze środowiskiem szkolnym są problemy domowe, takie jak choroba, śmierć

bliskiej osoby lub rozwód rodziców.

W niektórych przypadkach dziecko staje się ofiarą nieodpowiedniego lub złego systemu nauczania,

z czym musi radzić sobie samo. Większość dzieci kończy szkołę podstawową z zadowalającym

wynikiem. Niektóre jednak mają znaczne trudności i nie radzą sobie z nauką.

Przyjmuje się, że układ nerwowy dziecka uczęszczającego do przedszkola jest rozwinięty w stopniu

pozwalającym mu na pełne wykorzystanie swoich umiejętności poznawczych. W szkole

podstawowej dziecko powinno nabierać biegłości w czytaniu, literowaniu, pisaniu, umiejętnościach

matematycznych oraz w mowie. Aby to wszystko osiągnąć, jego układ nerwowy musi

być odpowiednio dojrzały.

Niestety wiele dzieci, zwłaszcza chłopców, nie osiąga odpowiedniego stopnia dojrzałości we

wczesnym dzieciństwie i dlatego nie są gotowi do pójścia do szkoły w tak młodym wieku.

Niedojrzałość okolic mózgu odpowiedzialnych za procesy poznawcze (lub naukę), nie pozwala im

nabyć podstawowych umiejętności w oczekiwanym stopniu. Ta niedojrzałość rozwoju jest

zazwyczaj dziedziczona, można ją prześledzić u innych członków rodziny.

Dlatego oczywisty jest fakt, że trudności w uczeniu się lub odpowiednim zachowaniu się w szkole,

mogą mieć dwie przyczyny. Po pierwsze – problemy środowiskowe prowadzące do zaburzeń w

uczeniu się lub zachowaniu, po drugie - niedojrzałość obszarów mózgu odpowiedzialnych za naukę.

Ze względu na dwie główne przyczyny trudności w uczeniu się wygodnie jest podzielić dzieci

dotknięte tymi problemami na dwie grupy: te, których niedojrzałość jest pochodzenia

ś

rodowiskowego, oraz te, u których jest to niedojrzałość o podłożu rozwojowym. Naturalnie

obydwie grupy będą miały pewne cechy wspólne, ale postępowanie z każdą z nich jest odmienne.

Z grupą dzieci z zaburzeniami środowiskowymi powinien pracować psycholog zajmujący się

problemami rozwojowymi, psychiatra lub psycholog specjalizujący się w problemach edukacji.

Dzieci z niedojrzałością rozwoju powinny mieć kontakt z lekarzem, korepetytorem, logopedą,

psychoterapeutą, a nawet z dietetykiem.

Ta książka skoncentruje się przede wszystkim na dzieciach z zaburzeniami pochodzenia

rozwojowego. Medycznym terminem stosowanym przez ostatnie dziesięć lat, a opisującym

zaburzenia rozwoju związane z uczeniem się i zachowaniem, jest termin "zaburzenia koncentracji

uwagi". "Specyficzne zaburzenia związane z uczeniem się" to termin edukacyjny nadawany

problemom związanym z rozwojem. Terminem tym określa się wszelkie trudności w nauce, a więc

dysleksję, dyskalkulię, dysgrafię i dysfazję. Został on wybrany z tego powodu, że w ogólnym

odbiorze ma mniejszy ładunek emocjonalny i mniejszy wydźwięk pejoratywny. Niektórzy jednak

opisując "specyficzne zaburzenia związane z uczeniem się", używają terminu "dysleksja

rozwojowa".

Termin "zaburzenia koncentracji uwagi" jest o tyle niefortunny, że opisuje chorobę, definiując

jeden objaw (chociaż najbardziej znaczący). Zaburzenia te dzieli się również na zaburzenia z

nadaktywnością i bez nadaktywności.

Powszechnie uznaje się, że zespół ten nie jest zbyt częstym schorzeniem, choć jego występowanie

waha się w granicach 5-20% u wszystkich chłopców. Jest to przypadłość dotykająca głównie

chłopców - około 90% dzieci borykających się z tym problemem to chłopcy.

Postrzeganie zespołu zaburzeń koncentracji uwagi jako występującego jedynie w ciągu ostatniego

stulecia jest błędne. Choć badania nad trudnościami w uczeniu się i zaburzeniami zachowania były

prowadzone dość intensywnie w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat, zainteresowanie zdolnością

ludzkiego umysłu do uczenia się oraz czynnikami determinującymi zachowanie sięga czasów

starożytnej Grecji. Stwierdzenie Hipokratesa, że "mózg jest siedliskiem ludzkiej inteligencji, zaś

serce siedliskiem duszy człowieka", stanowi bezpośrednie ogniwo łączące poglądy starożytnych ze

współczesnym rozumieniem funkcji mózgu, o którym wiemy, że oczywiście jest siedliskiem

inteligencji, ale również pełni wiele innych zadań.

Pod koniec XIX wieku neurolodzy i neurochirurdzy interesowali się funkcjonowaniem mózgu.

Badali ludzi, którzy przeszli wylew krwi do mózgu, w wyniku czego utracili zdolność

komunikowania się, a więc przestali mówić, pisać i rozumieć mowę. Utrata poszczególnych funkcji

została następnie

skojarzona z uszkodzeniem różnych okolic mózgu, co pozwoliło na głębszy wgląd w działanie tego

złożonego organu.

Na początku obecnego stulecia pewien brytyjski pediatra opisał grupę dzieci mających trudności w

uczeniu się. Podejrzewano, że ich kłopoty są wynikiem zaburzeń procesów myślowych

zachodzących w mózgu. Następnie w latach 40. dwóch lekarzy, dr Strauss oraz dr Lehtinen, opisało

grupę dzieci z trudnościami w uczeniu się oraz zaburzeniami zachowania, u których podejrzewano

uszkodzenie mózgu.

W latach 60. powstał termin "minimalne uszkodzenie mózgu" opisujący problem dzieci mających

trudności w uczeniu się, rozwojowe zaburzenia zachowania, koordynacji oraz mowy. Uznano, że

mają miejsce dziedziczne zaburzenia rozwojowe w procesach neurochemicznych dotykające

określonych części mózgu. Terminu "minimalne uszkodzenie mózgu" używano następnie przy

opisywaniu dzieci z zaburzeniami rozwojowymi w uczeniu się i zachowaniu.

W latach 70. dokonano odkrycia, że u dzieci z "minimalnymi uszkodzeniami mózgu" występowały

zaburzenia funkcjonowania różnych neuroprzekaźników w rejonach mózgu odpowiedzialnych za

funkcje poznawcze (lub za proces uczenia się). Powrócę do tego tematu w jednym z kolejnych

rozdziałów, teraz zasygnalizuję jedynie, że dzieci te w fazie rozwoju miały niedobór chemicznych

substancji przekaźnikowych, niezbędnych do przenoszenia informacji między komórkami w

różnych częściach mózgu.

Ostatnio termin "minimalne uszkodzenie mózgu" został zamieniony na "zaburzenia koncentracji

uwagi". Stało się tak przede wszystkim dlatego, że większość rodziców dzieci z takimi problemami

niesłusznie uznała termin "minimalne uszkodzenie mózgu" jako oznaczający zniszczenie komórek

mózgowych. Jakiegokolwiek byśmy jednak terminu nie użyli, zaburzenie jest

wciąż takie samo.

Punkty kluczowe

* Dzieci rozpoczynające naukę w szkole muszą sprostać nowym wyzwaniom socjalnym.

* Naukę w szkole dzieci powinny podejmować na odpowiednim dla swojego wieku poziomie

rozwoju psychicznego.

* Trudności w nauce mają dwa zasadnicze źródła:

1. Przeszkody środowiskowe

2. Niedojrzałość rozwojowa

* Rozwojowe trudności w nauce są spowodowane zaburzeniami koncentracji uwagi,

występującymi wcześniej pod nazwą "minimalnych uszkodzeń mózgu".

ROZDZIAŁ 2

Co to za dziecko?

Rozdział ten w sposób skrótowy opisuje dzieci cierpiące na zaburzenia koncentracji uwagi.

Dokładniej powrócę do poszczególnych zagadnień w dalszych rozdziałach.

Zespół zaburzeń koncentracji uwagi można podzielić na dwie podgrupy charakterystycznych

objawów. Do jednej podgrupy należą dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, u których

występuje większość objawów, m.in. problemy ze skupieniem uwagi i pamięcią krótkotrwałą oraz

nadaktywność, impulsywność, niski próg tolerancji na frustrację, a także brak dążenia do

kompromisu. Dzieci należące do drugiej podgrupy wykazują jedynie problemy związane z

koncentracją uwagi, pamięcią krótkotrwałą lub percepcją. Mają mniej problemów z zachowaniem i

z reguły nie odstają od reszty rówieśników. Różnią się jedynie tym, że z powodu kłopotów

związanych z zaburzeniami koncentracji uwagi nie robią postępów w nauce.

Koncentracja uwagi

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają kłopoty ze skupieniem uwagi przez dłuższy czas.

Inaczej mówiąc, mają trudności w skupieniu i utrzymaniu uwagi na określonym zadaniu od

momentu jego rozpoczęcia aż do zakończenia. Bardzo łatwo doprowadzić je do rozproszenia

jakimkolwiek

bodźcem, np. hałasem czy poruszeniem się. Poważne zaburzenia koncentracji uwagi mogą

prowadzić do zamyślania się w ciągu dnia i wyłączania się, co sprawia, że wydaje się, że dziecko

ż

yje we własnym świecie. Powszechnie mówi się o tych dzieciach, że myślą o niebieskich

migdałach, lub, że są z innej planety.

Poziom aktywności

W porównaniu ze swoimi rówieśnikami, wiele z tych dzieci, o ile nie większość, charakteryzuje się

wzmożoną ruchliwością. Często są niespokojne, nerwowe i nie mogą usiedzieć w jednym miejscu

przez dłuższą chwilę. Te, u których powyższe objawy są nasilone, opisywane są jako dzieci z

nadmierną pobudliwością lub dzieci hiperaktywne.

Popędliwość

Duży procent dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, a zwłaszcza te z nadmierną pobudliwością,

ma skłonności do impulsywności i popędliwości. Często nie zatrzymują się one nawet na chwilę,

aby pomyśleć o konsekwencjach i skutkach swoich działań; zazwyczaj też nie zastanawiają się nad

tym, co robią w danej chwili. W rezultacie mają problemy zarówno z zachowaniem, jak i z

uczeniem się. Nie potrafią myśleć systematycznie, planować i organizować swoich codziennych

zajęć. Ich popędliwość może prowadzić np. do kłamstwa czy kradzieży, a nawet do większych

wykroczeń.

Koordynacja

Jednym z dawniej używanych określeń opisujących zaburzenia koordynacji był syndrom niezdary.

Zaburzenie to dotyczy takich umiejętności ruchowych jak wiązanie sznurowadeł, zapinanie

guzików, opanowanie trudnej sztuki pisania. Niepowodzenia w opanowaniu tych umiejętności

frustrują dziecko. Zdarzają się również problemy z tzw. dużą motoryką, które opóźniają osiągnięcie

pierwszego symbolu samodzielności, jakim jest jazda na rowerze. Dzieci z zaburzeniem

koordynacji mają problemy ze skakaniem na jednej nodze, skakaniem na skakance lub

podskakiwaniem, trudność sprawia im również kopanie lub łapanie piłki.

Pamięć krótkotrwała

Osłabienie pamięci krótkotrwałej okazuje się największą przeszkodą w uczeniu się. Pamięć

krótkotrwała jest to zdolność do zachowywania w pamięci nowo pozyskanych informacji na kilka

godzin, dni lub tygodni. Pamięć długotrwała to zapamiętywanie informacji na okres miesięcy lub

lat. Nowa wiedza musi być zachowana w pamięci do czasu, gdy człowiek zetknie się z nią po raz

kolejny. Wówczas wcześniejsza informacja zostaje wzmocniona i przesłana do pamięci

długotrwałej. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają szczególne trudności z zachowaniem

w pamięci informacji słuchowej (lub słownej). W konsekwencji, gdy uczą się czegoś ponownie, nie

dochodzi do wzmocnienia wcześniej zasłyszanych wiadomości, ponieważ nie mogą ich sobie

przypomnieć.

Nieustępliwość

Wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi charakteryzuje się nieelastyczną osobowością. Są

nieustępliwe w swoim postępowaniu i nie akceptują żadnych zmian w środowisku. Wszelkie

odstępstwa od rutyny mogą wywoływać wybuchy złości lub prowadzić do huśtawki nastrojów.

Próg radzenia sobie z frustracjami jest u tych dzieci niższy, co potęguje jeszcze bardziej ich

nieustępliwość.

Inne cechy emocjonalne

Dzieci nadmiernie pobudliwe mają szczególne tendencje do pewnych agresywnych zachowań i

generalnie, bardziej niż inne dzieci, są narażone na niebezpieczeństwa czyhające ze strony

otaczającego środowiska. Gdy coś im zagraża, wycofują się lub próbują dominować, często

okazując agresję. Dzieci te wyróżnia pewna powierzchowność uczuć i nie potrafią wyciągać

wniosków z własnych doświadczeń, co prowadzi do osłabienia poczucia pewności siebie. Brak

wiary w siebie wynika również z zahamowania rozwoju poszanowania własnej godności. W

skrajnych przypadkach brak pewności siebie może prowadzić do uczuć paranoicznych.

Model snu

Niegdyś uważano, że u dzieci nadmiernie pobudliwych występują zaburzenia snu. Nie jest to cała

prawda, ponieważ wiele dzieci nadpobudliwych śpi bardzo twardo. Jednak występują u nich pewne

znamienne cechy. Te dzieci, które śpią twardo, dużo mówią przez sen lub przeżywają koszmary

senne, a czasem nawet lunatykują. Inne mają kłopoty z zaśnięciem lub często budzą się w nocy.

Jeszcze inne to ranne ptaszki, które od 5-6 rano są już na nogach.

Apetyt

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują zakłócenia apetytu. Niektóre mają

wzmożony apetyt lub pragnienie. Wynika to z potrzeby uzupełniania ogromnych pokładów energii,

zużywanych w ciągu całego dnia. Inne jedzą mało lub grymaszą w czasie jedzenia, okazując z

reguły swoje preferencje co do konsystencji pożywienia. Z mojego doświadczenia wynika, że

większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi od wczesnego dzieciństwa cierpi na pewnego

rodzaju zaburzenia apetytu.

Mowa

Kolejną cechą wyróżniającą dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi jest opóźnienie rozwoju

mowy wyrazistej. W pierwszym roku życia u tych dzieci mowa rozwija się prawidłowo,

zahamowania następują dopiero wraz z pojawieniem się struktur zdaniowych. Wiele dzieci ma też

kłopoty z artykulacją. Trudności z wymową powodują problemy językowe w szkole związane z

mówieniem, czytaniem czy pisaniem.

Podsumowanie

Przedstawiono powyżej główne objawy występujące u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi.

Nie u każdego dziecka będą występowały wszystkie te objawy, ale z pewnością pojawi się

większość z nich na wyższym lub niższym poziomie jako część problemów rozwojowych.

Punkty kluczowe

Głównymi cechami zaburzeń koncentracji uwagi są:

krótki czas koncentracji uwagi, podwyższony poziom aktywności, impulsywność, brak koordynacji,

słaba pamięć krótkotrwała, nieustępliwość, zmniejszenie poszanowania własnej godności, kłopoty

w relacjach z rówieśnikami, kłopoty ze snem, zmiany apetytu, zaburzenia mowy.

Nie u wszystkich dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują wszystkie wymienione wyżej

objawy.

ROZDZIAŁ 3

Skąd to się bierze? - Do czego to prowadzi?

Skoro problemy rozwojowe są tak powszechne, zastanówmy się, co je wywołuje? Podobnie jak w

przypadku wszelkich innych problemów związanych z dziećmi i tym razem instynkt kieruje nasze

obserwacje do okresu ciąży i pierwszych tygodni po narodzeniu dziecka. Badania dowiodły, że

zapadalność na zaburzenia koncentracji uwagi nie jest większa u dzieci z obciążającym wywiadem

okołoporodowym w porównaniu z tymi, które rodziły się bez większych problemów.

Na podstawie badań prowadzonych na bliźniętach dowiedziono, że jeśli u jednego z bliźniąt

dwujajowych występują zaburzenia koncentracji uwagi, to prawdopodobieństwo, że drugie z

bliźniąt również urodziło się z tymi zaburzeniami wynosi tylko 19% (trochę więcej niż średnia w

populacji). Natomiast jeśli jedno z bliźniąt jednojajowych obciążone jest dziedzicznie zaburzeniami

koncentracji uwagi, to istnieje prawie 100% prawdopodobieństwo rozpoznania tego samego

zespołu u drugiego.

Powyższe fakty, jak również obserwacje krewnych wykazujących pewne cechy tego zespołu,

doprowadziły do stwierdzenia, że jest to zaburzenie o podłożu genetycznym.

Dziedziczenie odbywa się przede wszystkim w linii męskiej. U dziewczynek również występuje

ryzyko wystąpienia zaburzeń koncentracji uwagi, jednak przytrafia im się to znacznie rzadziej. Są

natomiast nosicielkami materiału genetycznego odpowiedzialnego za powstanie tego rodzaju

zaburzeń.

Aby ułatwić zrozumienie podstaw problemu, chciałbym porównać pracę komórki mózgowej do

pracy akumulatora samochodowego. Jak wszyscy wiemy, akumulator składa się z elektrody

dodatniej i ujemnej. Elektrody te są umieszczone w skrzynce zawierającej płyn akumulatorowy. Od

elektrody

dodatniej do elektrody ujemnej przez płyn akumulatorowy przepływa iskra, która następnie

prowadzi do wytworzenia prądu. Gdy brakuje płynu akumulatorowego, żadna iskra nie przepłynie,

(patrz rysunek I.)

Komórka mózgowa ma budowę bardzo zbliżoną do budowy akumulatora samochodowego -

wnętrze komórki wypełnione jest płynem. Komórka ma za zadanie przesłać przychodzącą

informację z jednego końca na drugi, a następnie wysłać ją do kolejnych komórek. Informacja jest

przesyłana za pomocą płynu chemicznego, znajdującego się we wnętrzu komórki. Płyny te są

nazywane neuroprzekaźnikami, a ten, który odpowiada za zaburzenia koncentracji uwagi to

dopamina. Neuroprzekaźniki są wytwarzane przez same komórki. Rysunek 2 obrazuje podstawową

strukturę chemiczną układu neuroprzekaźnika. Nadchodząca informacja wywoła uwolnienie

substancji neuroprzekaźnikowej do przestrzeni między dwiema komórkami mózgowymi. Następnie

substancja przekaźnikowa wędruje do kolejnej komórki, gdzie przyczepia się do błony zewnętrznej.

W wyniku tego przyczepienia druga komórka zostaje pobudzona, a informacja wędruje z tej

komórki do następnej. Kiedy neuroprzekaźnik spełni swoje zadanie, jest rozkładany, a następnie

wydalany

z organizmu wraz z moczem.

Tak jak w każdym systemie lub społeczeństwie, tak i tutaj istnieje instytucja policji. W przestrzeni

między dwiema komórkami znajduje się wiele enzymów, które działają jak policjanci. Kontrolują

one ilość płynu neuroprzekaźnikowego wydzielanego do tej przestrzeni. Jeśli dojdzie do

wytworzenia zbyt dużej ilości neuroprzekaźnika, wtedy enzymy niszczą go, aby utrzymać jego ilość

na stałym poziomie. Jest to naturalny system sprawdzający, który istnieje we wszystkich żywych

komórkach.

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi w obszarach mózgu dotkniętych chorobą pojawiają się

niedojrzałe komórki mózgowe. Dochodzi do wyprodukowania niewystarczającej ilości

neuroprzekaźnika i dlatego przesyłanie informacji między komórkami jest osłabione. Poza tym

system policyjny działa zbyt szybko i substancje neuroprzekaźnikowe, gdy tylko dostaną się

do przestrzeni międzykomórkowej, natychmiast są rozkładane przez enzymy. Prowadzi to do

znacznego obniżenia ilości neuroprzekaźnika wydzielanego do przestrzeni międzykomórkowej. W

konsekwencji, dochodzi do przerwania przekazywania informacji między komórkami okolic

dotkniętych chorobą.

Choć taka sytuacja w mózgu istnieje już przy urodzeniu dziecka, objawy pojawiają się dopiero w

okresie niemowlęcym. Rozmaite cechy nasilają się wraz z wiekiem i są najwyraźniejsze w wieku

wczesnoszkolnym. Od 14. roku życia, a więc w szkole średniej, objawy zaczynają ustępować.

Okazuje się, że w tym wieku okolice mózgu dotknięte schorzeniem wchodzą w fazę dojrzewania,

co prowadzi do zwiększenia ilości uwalnianego neuroprzekaźnika. Określa się to często jako fazę

"przerwania", a o dzieciach mówi się wówczas, że "wyrastają z choroby".

Jednak u pewnych ludzi problemy z koncentracją uwagi, popędliwością i nadmierną pobudliwością

trwają aż do osiągnięcia wieku dorosłego. Końcowy efekt tych zaburzeń zależy od postępowania z

osobnikiem w dzieciństwie. Dzieci, które nie były w żaden sposób leczone ani odpowiednio

traktowane, będą miały problemy emocjonalne również w dojrzałym wieku, a ich wcześniejsze

trudności w uczeniu się utrudnią osiągnięcie sukcesów zawodowych.

Punkty kluczowe

Zaburzenia koncentracji uwagi są dziedziczone.

* Podstawowym problemem Jest niedobór substancji neuroprzekaźnikowych w mózgu.

* Komórki mózgowe dotknięte zaburzeniem są niedojrzałe.

* Dojrzewanie następuje w większości przypadków w późnym okresie młodzieńczym.

ROZDZIAŁ 4

Zwracanie uwagi

Charakterystyka osłabienia uwagi pozwoliła na nadanie temu zespołowi współczesnej nazwy.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają niezmiennie pewne problemy z koncentracją lub

uwagą. Pomiędzy uwagą a koncentracją bowiem jest znacząca różnica.

Uwaga jest to świadomość, jaką dziecko ma w stosunku do swojego otoczenia, oraz czujność w

stosunku do zmieniającej się rzeczywistości. Koncentracja to zdolność dziecka do skupiania się nad

jedną szczególną cechą środowiska oraz kierowanie uwagi i procesów myślowych wyłącznie na tę

właśnie cechę. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają zarówno problemy z uwagą, jak i z

koncentracją, ale mogą mieć również kłopoty tylko z jedną z nich.

Dzieci z problemami koncentracji uwagi łatwo jest wyprowadzić z równowagi. Reagują nawet na

najmniejszy hałas w klasie. Nerwowość lub niepokój jest często cechą ich zachowania, która może

przeszkadzać innym dzieciom.

Dzieci, mające trudności z koncentracją, są fantastami. Pomimo świadomości zmian w swoim

otoczeniu, mają problemy z koncentracją nad aktualnym zagadnieniem. Z reguły zamyślają się nad

czymś, co jest dla nich bardziej interesujące, na przykład nad popołudniowymi zajęciami

sportowymi lub nadchodzącą prywatką, a nie nad tym, o czym się mówi w danej chwili w klasie.

W życiu odkładają wszystko na później i zazwyczaj to, co mogliby zrobić dzisiaj, robią dopiero

jutro. Mają kłopoty z rozpoczęciem wykonywania polecenia, jak również z jego zakończeniem.

Kariera szkolna tych dzieci pełna jest nie zakończonych projektów. Jedna z najczęstszych skarg

nauczycieli dotyczy tego, że dzieciom tym potrzeba dużo czasu, żeby rozpocząć lub ukończyć

zadanie, jeśli w ogóle jakiegokolwiek zadania się podejmą. Dziesięciominutowa praca domowa

zajmuje im dwie do trzech godzin, ponieważ w międzyczasie oddają się fantazjom.

Dziecko, które nie rozprasza się łatwo, ale lubi pofantazjować, nie będzie się niczym wyróżniało w

klasie. Wiele takich dzieci siedzi cicho, nie zwracając na siebie uwagi i nie przeszkadzając w

prowadzeniu lekcji. Są całkowicie szczęśliwe, gdy po lekcjach mogą się odprężyć i oddać bardziej

interesującym zajęciom myślowym. W przypadku dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi łatwo

jest zauważyć jego ucieczki myślowe, gdyż wykazuje ono roztargnienie i nerwowość.

W domu fantasta nie będzie reagował szybko na polecenia rodziców, ponieważ myślami jest gdzie

indziej. U młodszych dzieci jest to tak nasilone, że rodzice mogą pomyśleć, że ich dziecko jest

głuche. Gdy po badaniu okazuje się, że słuch jest prawidłowy, rodzice wpadają w jeszcze większe

zakłopotanie. Problemy u tych dzieci pojawiają się głównie w związku z ich słabą zdolnością

słuchania, ale wiele z nich nie potrafi również obserwować - często patrzą na coś i wcale tego nie

widzą.

Dziecko, które łatwiej ulega rozproszeniu, w domu zajmuje się coraz to nowymi czynnościami i ani

przez chwilę nie usiedzi spokojnie w miejscu. Będzie niespokojne w czasie oglądania telewizji i

może przybierać różne dziwne pozy na podłodze lub na łóżku, wyprowadzając często z równowagi

innych domowników.

Niedobór koncentracji uwagi w przypadku tych dzieci jest niepełny. Rzeczywiście, na pewnym

etapie, zespół ten nazwano "selektywnymi zaburzeniami koncentracji uwagi". Silna motywacja

pomaga im koncentrować się i utrzymywać uwagę na poprzednim zainteresowaniu. Jednak obiekty

zainteresowania nie są zbyt liczne i raczej słabo ugruntowane. W końcu, nawet jeśli dziecko bardzo

się czymś zainteresuje, to jego uwaga zaczyna się osłabiać, a wielokrotna ekspozycja danego

przedmiotu prowadzi w rezultacie do niedoboru uwagi, podobnie jak ma to miejsce w innych

dziedzinach.

Punkty kluczowe

* Uwaga to świadomość otoczenia i zmian w nim zachodzących.

* Koncentracja to zdolność do skupienia się nad jedną specyficzną cechą w środowisku.

* Zaburzenia koncentracji uwagi to zaburzenia zarówno uwagi, jak i koncentracji.

* Problemy z koncentracją uwagi prowadzą do roztargnienia i zdenerwowania.

* Problemy z koncentracją prowadzą do fantazjowania.

ROZDZIAŁ 5

Aktywność - za dużo czy za mało?

Termin "zespół dziecka nadmiernie pobudliwego" to wcześniejsza nazwa zaburzeń koncentracji

uwagi. Jednym z objawów zaburzeń koncentracji uwagi jest wzmożony stan aktywności ruchowej,

który jednak nie zawsze występuje. Niewielka grupa dzieci natomiast charakteryzuje się

zmniejszoną aktywnością ruchową (grupa hypoaktywna).

Pierwsze objawy wzmożonej aktywności ruchowej widoczne są w okresie niemowlęcym lub w

pierwszych latach życia. Rozwój ruchowy u takiego dziecka jest zaawansowany i gdy tylko nauczy

się ono chodzić, porusza się błyskawicznie. Rodzice mają sporo zajęcia z dzieckiem biegającym z

kąta w kąt. Prędkość, z jaką porusza się, oraz towarzysząca mu impulsywność sprawia, że działa

szybciej niż myśli. Bliski związek między impulsywnością a nadmierną pobudliwością dał nazwę

zespołowi zaburzeń występujących u dzieci - zaburzenia hyperkinetyczno-impulsywne.

Owa nadmierna pobudliwość nie pozwala dzieciom usiedzieć spokojnie. Nieustannie dotykają

rozmaitych rzeczy, stale coś poruszając lub kręcąc. Nawet w starszym wieku, możemy

zaobserwować, że stale poruszają nogami, stopami, ramionami, dłońmi, wargami lub językiem.

Rodzice bardzo aktywnych dzieci muszą unikać kupowania do domu przedmiotów, które mogłyby

stanowić zagrożenie dla dziecka. Jednocześnie muszą liczyć się z tym, że każdy przedmiot może

zostać zniszczony przez ich dziecko. Problem z nadaktywnością dziecka występuje również poza

domem. Szczególnie wyczerpujące są zakupy w supermarketach. Półki pełne puszek są rajem dla

dziecka nadmiernie pobudliwego. Wyprawy po zakupy kończą się często irytacją zarówno

rodziców, jak i dziecka.

W momencie rozpoczęcia szkoły dziecko nadmiernie pobudliwe ma problemy z dostosowaniem się

do zajęć grupowych, woli indywidualnie wykonywać różne czynności. Coraz bardziej aspołeczne

zachowanie prowadzi do pogorszenia kontaktów z rówieśnikami, często też dochodzi do nasilania

się nadmiernej pobudliwości.

Czas nauki w szkole podstawowej charakteryzuje się ciągłym odczuwaniem niepokoju i

zdenerwowania. Dziecko nie może przez chwilę usiedzieć spokojnie w jednym miejscu. Musi

wstawać i chodzić po klasie, chociaż wcale nie zamierza być nieposłuszne i nie chce celowo

przeszkadzać w lekcji. Jego potrzeba ruchu fizycznego ma tu podłoże psychiczne.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, które nie są nadmiernie pobudliwe, są po prostu

niespokojne i nerwowe. Stale szurają krzesłami, bawią się linijkami lub kredkami czy też otwierają

i zamykają szkolne torby. Większość z nich mogłaby być uważana za niesforne.

Z drugiej strony dziecko hypoaktywne jest bardziej wyciszone w dzieciństwie, preferuje siedzący

tryb życia, jest bardziej senne i nie zainteresowane zabawami ruchowymi. Jest zadowolone, gdy

może sobie spokojnie posiedzieć, ale przejawia problemy z koncentracją. Łatwiej przychodzi mu

natomiast skupienie uwagi. Dzieci te są większymi fantastami.

Na szczęście około 12. roku życia zmniejsza się nadmierna pobudliwość dziecka, a w wieku

młodzieńczym nadaktywność może występować na przemian z obniżeniem aktywności. Z mojego

doświadczenia wynika, że nadmierna pobudliwość u kilkuletnich dzieci przechodzi w obniżoną

aktywność u 12-latka. Innymi słowy, ruchliwe istoty przeradzają się w ślamazary.

Duża część dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, gdy osiągnie wiek dorosły, wciąż ma

podwyższony poziom aktywności i tę właśnie aktywność jest w stanie konstruktywnie

ukierunkować.

Nadmierna aktywność może być subiektywnie postrzegana. W dużej mierze zależy od atmosfery

panującej w domu oraz od zachowania innych członków rodziny. W rodzinie, w której panuje

spokój, dziecko tylko trochę żywsze, ale nie bardziej od swoich rówieśników, przez członków

swojej rodziny będzie uważane za nadmiernie aktywne. Z kolei w rodzinie, w której wszyscy są

bardzo aktywni, zajęci i ożywieni, dziecko ze zwiększoną aktywnością ruchową nie będzie

zwracało na siebie szczególnej uwagi. Znam dzieci, których rodzice przejmowali się ich

osiągnięciami w nauce i ich koncentracją, natomiast nie zwracali uwagi na ich poziom aktywności,

ponieważ nie różnił się on w znaczący sposób od ich własnego poziomu aktywności. Wzmożona

aktywność staje się problemem, kiedy przeszkadza pozostałym członkom rodziny lub innym

osobom w otoczeniu dziecka.

Punkty kluczowe

* Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mogą być nadmiernie pobudliwe (takich jest

większość) lub mniej pobudliwe.

* Nadmiernie pobudliwe (nadaktywne) dzieci są stale w ruchu, z nielicznymi momentami

uspokojenia w ciągu dnia.

* Mniej pobudliwe (hypoaktywne) dzieci są guzdrałami, którym rzadko cokolwiek się udaje.

* Ocena poziomu aktywności dziecka może dokonywać się przez porównanie z innymi dziećmi w

rodzinie.

ROZDZIAŁ 6

Impulsywność - czy to mnie dotyczy?

Impulsywność jest cechą utrudniającą życie dzieciom z zaburzeniami koncentracji uwagi.

Najczęściej występuje u dzieci z nadmierną pobudliwością.

Dziecko impulsywne jest porywcze, a jego maksyma to "zrób, zanim pomyślisz". Przykładem może

być dziecko przebiegające przez drogę bez rozglądania się lub skaczące z drzewa, bo myśli, że jest

Supermanem i nie zastanawia się nad konsekwencjami swojego czynu. W młodszym wieku dzieci

te nie zdają sobie sprawy z grożących im niebezpieczeństw i są same dla siebie, a również dla

otoczenia, największym zagrożeniem. W badaniach przeprowadzonych w australijskim Children's

Hospital w Sydney wykazano, że najczęściej ulegają wypadkom impulsywni chłopcy w wieku 2-10

lat z zaburzeniami koncentracji uwagi.

Impulsywność połączona ze zwiększoną aktywnością ruchową wystarcza, aby rodzice takiego

dziecka znaleźli się w szpitalu dla psychicznie chorych.

Dzieci te bowiem charakteryzuje ogromna szybkość i zręczność. Nadmierna pobudliwość w

połączeniu z brakiem jakiegokolwiek skrępowania w działaniu powodują, że robią to, co im

przyjdzie w danej chwili do głowy. To są te dzieci, które wkładają palce do wentylatora

podłączonego do prądu lub kładą dłonie na rozgrzanej kuchni, albo też piją dla zabawy herbatę

prosto z imbryka, co kończy się poważnymi oparzeniami jamy ustnej. Znam dzieci skaczące z

balkonów, chodzące po dachach lub wysokich murach. Znam przypadek, że dziecko zamknęło

matkę w kurniku, gdy uciekała przed piłą elektryczną.

Występują również łagodniejsze postacie impulsywności, przejawiające się dezorganizacją pracy,

złym planowaniem zajęć czy zdawaniem się na łut szczęścia. Reprezentujący tę grupę zawsze się

spieszą i zawsze się spóźniają, przychodzą w niewłaściwe miejsce, nie mają ze sobą potrzebnych

rzeczy.

Impulsywność daje o sobie znać w czasie egzaminów w szkole. Dziecko, pragnąc jak najszybciej

zacząć odpowiadać na pytania, nie czyta dokładnie poleceń. Prowadzi to często do niezrozumienia

tematu i w efekcie do błędnych odpowiedzi. Powyższy opis dotyczy większości dzieci na

przestrzeni całego ich życia, ponieważ z powodu własnej porywczości wyciągają błędne wnioski i

nie zmieniają swojego postępowania.

Dzieci impulsywne niejednokrotnie są niecierpliwe i nietolerancyjne.

Oczekiwanie na cokolwiek przychodzi im z trudem, a brak natychmiastowego przyzwolenia ze

strony rodziców wywołuje wybuch gniewu. Uniemożliwienie realizowania pragnień prowadzi do

kłótni, starć z rodzicami i uporu.

Widziałem wiele dzieci nie tak impulsywnych, choć oczywiście niecierpliwych, będących żywymi

przykładami przysłowia: "spiesz się powoli".

Dla lepszego zobrazowania dzieci impulsywnych opiszę te, które przychodzą do mojego gabinetu i

które proszę, aby się rozebrały, a przy tym również zdjęły buty. Są zbyt niecierpliwe, aby rozwiązać

sznurowadła przed zsunięciem butów, ciągną więc za nie mocno, żeby jak najszybciej je

rozsznurować, a to prowadzi do powstania supłów. Gdy nie uda im się rozwiązać sznurowadeł,

zrzucają buty z nóg, jak najdalej potrafią, i biegną do wagi, bym mógł je zważyć i zmierzyć. Po

zbadaniu wracają na swoje krzesło i same się ubierają. Jednak i tym razem nie wystarcza im

cierpliwości, by rozsupłać splątane sznurowadła i wręczają buty rodzicom. Są jednak zawiedzione,

kopią buty, klną i złorzeczą, a nawet winią wszystkich obecnych w gabinecie za to, że na

sznurowadłach powstały supły.

Punkty kluczowe

* Impulsywność prowadzi do "skakania, zanim się popatrzy".

* Impulsywność jest główną przyczyną wypadków wśród chłopców,

* Dezorganizacja jest częstą cechą impulsywności.

* Wiele impulsywnych dzieci jest również niecierpliwych.

ROZDZIAŁ 7

Koordynacja - chwianie się i guzdranie

Koordynację można podzielić na trzy obszary: motorykę dużą, motorykę małą oraz koordynację

oko/dłoń i oko/stopa.

Motoryka duża jest to zdolność dziecka do koordynacji ruchów powodowanych pracą dużych

mięśni i wykonywania rozmaitych czynności. W wyniku tej koordynacji dziecko uczy się chodzić,

biegać, skakać, jeździć na rowerku, balansować i podskakiwać na jednej lub dwóch nogach.

Koordynacja motoryki małej polega na rozwinięciu umiejętności wykonywania drobnych ruchów,

umożliwiających precyzyjne czynności, takie jak ustawianie wieży z klocków lub budowanie z

klocków lego, zapinanie guzików i wiązanie sznurowadeł, a w końcu naukę pisania.

Koordynacja oko/dłoń lub oko/stopa pozwala dziecku na ruchy dłoni i stóp w powiązaniu ze

wzrokiem. Ułatwia to takie czynności, jak łapanie, rzucanie lub kopanie piłki, posługiwanie się

rakietą tenisową, a także ma znaczenie w rozwijaniu umiejętności pisania.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi bardzo często mają problemy z jednym lub z kilkoma z

tych obszarów koordynacji. Większość ma oczywiście pewne trudności z motoryką małą, a w

związku z tym z nauką pisania.

W skrajnych przypadkach jedynie pismo drukowane tych dzieci jest czytelne. Ciekawy jest fakt, że

niektóre dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi lepiej radzą sobie z pismem drukowanym niż z

pisanym i odwrotnie. Trudno jest przewidzieć, któremu dziecku łatwiej będzie używać pisma

drukowanego, a któremu pisanego. Wprawdzie pisownia niekoniecznie musi być arcydziełem,

jednak dziecko musi nabyć biegłości w szybkim i zrozumiałym wyrażaniu swoich myśli w formie

pisemnej.

Trudności z koordynacją motoryki dużej występują nieco rzadziej. Dzieci mające trudności z

koordynacją motoryki dużej są zwykle niezdarne, mniej sprawne, mają problemy z opanowaniem

takich czynności jak jazda na rowerze czy deskorolce, a nawet sprawne bieganie.

Zakłócona koordynacja oko/dłoń przysparza dziecku dodatkowych problemów przy przepisywaniu

tekstu z tablicy. Ma ono również kłopoty w uprawianiu sportów z użyciem piłki.

Dla chłopca niezdarność jest nie tylko problemem szkolnym, ale również utrudnia mu

funkcjonowanie w grupie. Większość z nich gdy gra w piłkę na boisku szkolnym lub w parku koło

domu, chce się pokazać z jak najlepszej strony. Każdy, który nie może się włączyć do gry i

dorównać poziomem kolegom, jest często w brutalny sposób wyłączany nie tylko z danej gry, ale

i z innych zabaw. Terapia zajęciowa zwykle wpływa na poprawę koordynacji. Poprawa może

nastąpić również w okresie dojrzewania, nie wcześniej jednak niż ok. 10-12. roku życia. Warto jest

jak najszybciej zapisać dziecko na kurs terapii zajęciowej, by oszczędzić mu, w miarę

możliwości/odrzucenia przez rówieśników.

Należy pamiętać, że nie wszystkie dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają problemy z

koordynacją. Niektóre z nich są bardzo rozwinięte ruchowo. Widziałem wiele dzieci, które

niewątpliwie miały zaburzenia koncentracji uwagi, a potrafiły starannie rysować i wykonywać

precyzyjne szkice. Widziałem też wiele dzieci bardzo utalentowanych sportowo, które bez trudu

potrafiły przejść po równoważni, kontrolując każdy swój ruch.

Punkty kluczowe

* Wyróżnia się trzy główne formy koordynacji:

1. Motoryka duża

2. Motoryka mała

3. Oko/stopa i oko/dłoń

* Większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi ma problemy przynajmniej z jedną z

powyższych.

* Brak sukcesów w dziedzinie sportu może prowadzić do problemów społecznych, zwłaszcza u

chłopców.

ROZDZIAŁ 8

Mowa

Szacuje się, że u ok. 60% dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewne zaburzenia

we wczesnym rozwoju mowy. Choć w pierwszym roku życia jej rozwój przebiega prawidłowo, to

w dalszym etapie rozwój mowy wyrazistej jest opóźniony.

Zwykle dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi tworzą specyficzny słownik mowy słyszanej i

mogą zrozumieć to, co mówią członkowie rodziny lub inne osoby, z którymi mają kontakt.

Zdolność dziecka do wypowiadania się jest często opóźniona. Tworzenie zdań złożonych z dwóch

czy trzech słów następuje zwykle później, dopiero około 3. roku życia. Widziałem wiele dzieci

mających izolowane opóźnienie mowy do 5.-6. roku życia, zanim nie pojawiła się mowa wyrazista,

co mogło być spowodowane zaburzeniami koncentracji uwagi.

Rodzice dziecka z izolowanym opóźnieniem rozwoju mowy błędnie sądzą, że ich pociecha ma

przyrośnięty język. Przyrośnięcie języka dotyczy dzieci, które mają bardzo krótkie wędzidełko,

czyli pasmo tkanki pod językiem. U większości ludzi, wędzidełko leży z tyłu i przymocowuje język

do dna jamy ustnej. Niektóre dzieci rodzą się z wędzidełkiem wysuniętym do przodu, co ogranicza

ruchy wykonywane przez język (Bywają tak krótkie wędzidełka, że uniemożliwiają unoszenie

języka do góry. Wtedy głoski wymagające pionizacji języka (ruch do góry) nie są wymawiane

prawidłowo, na przykład l, r, sz, ż, cz, dz. (przyp. tłum.)). Nie ma to jednak związku z zaburzeniami

koncentracji uwagi.

Trudności z mową to nie tylko niemożność wytworzenia pewnych dźwięków i zgłosek, lecz

również opóźnienie w konstruowaniu odpowiednich zdań i właściwej składni. U dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi występuje ryzyko pojawienia się ciągłych trudności w

wypowiadaniu pewnych

słów i budowaniu zdań. Dziecko mające takie problemy często mówi "kamaron" zamiast

"makaron", "mlemoniada" zamiast "lemoniada" oraz "piłka łapę" zamiast "łapię piłkę".

Mowa jest jedną z wyższych funkcji charakterystycznych dla człowieka i oczywiście odróżniającą

nas od zwierząt. Zdolność komunikowania się za pomocą mowy wyróżnia nas w świecie przyrody.

Dzięki niej możemy przekazywać sobie wzajemnie nasze myśli. Dzieci z zaburzeniami koncentracji

uwagi są w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia problemów z mową i posługiwaniem się

językiem. Kłopoty z mową zaczynają się zwykle w okresie przedszkolnym, natomiast problemy z

językiem ujawniają się przeważnie w okresie szkoły podstawowej.

Zaburzenia języka pisanego to przede wszystkim brak umiejętności wyrażania myśli na piśmie.

Wypracowania dziecka z tym problemem są zwykle bardzo konkretne, treści przekazywane

dosłownie, w telegraficznym skrócie.

Niewielka część problemów związanych z mową występuje w postaci jąkania się. Chodzi tu o

jąkanie wynikające z zaburzeń pamięci krótkotrwałej dziecka. Dziecko, wyrażając myśl, ma

problemy z utrzymaniem w pamięci jej poszczególne elementy na tyle długo, aby wypowiedzieć ją

w całości. Często, dochodząc do końca procesu myślowego, przekonuje się, że zapomniało, o czym

mówiło na początku, i próbuje jeszcze raz sformułować swoją myśl.

W większości przypadków terapia mowy pomaga zlikwidować problem, a często dochodzi do

samoistnego jego ustąpienia.

Nie ulega wątpliwości, że dziecko z poważnymi zaburzeniami mowy lub języka będzie w grupie

zwiększonego ryzyka powstania specyficznych trudności w nauce, zarówno w czytaniu, pisaniu, jak

i literowaniu.

Obecnie nie ma dowodów na to, że u dziecka z zaburzeniami mowy lub języka wystąpi izolowany

problem z matematyką. Wielu specjalistów podkreśla, że ośrodek mowy jest zlokalizowany w lewej

półkuli mózgu, natomiast ośrodek odpowiedzialny za obliczenia matematyczne znajduje się w

prawej półkuli.

Punkty kluczowe

* U wielu dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewnego rodzaju zaburzenia mowy

lub języka, do których należą:

1. Opóźnienie rozwoju mowy

2. Kłopoty z artykulacją

3. Problemy ze strukturą zdania

4. Nieprawidłowe układanie dźwięków

* Trudność stanowi również pisemne wyrażanie myśli.

ROZDZIAŁ 9

Pamięć krótkotrwała - jednym uchem wpada, drugim wypada

Prawidłowy rozwój pamięci krótkotrwałej dziecka leży u podstaw rozwoju wszelkich umiejętności

związanych z uczeniem się. Pamięć krótkotrwała różni się od pamięci długotrwałej tym, że jest tą

częścią pamięci, która zatrzymuje nowe informacje na pewien czas, tzn. na okres dni, tygodni lub

kilku miesięcy. Jeśli w tym terminie powtórzy się dziecku tę samą wiadomość, dochodzi do

zjawiska wzmocnienia, a w rezultacie zaszufladkowania w pamięci długotrwałej, gdzie pozostanie

nawet przez kilka lat. Gdy dziecko chce przypomnieć sobie pewne informacje, sięga do pamięci

długotrwałej. Następnie przenosi te informacje do pamięci krótkotrwałej, a tam po dodaniu nowych

wiadomości dochodzi do sformułowania aktualnej myśli i wykonania danego polecenia.

Nie ulega wątpliwości, że pamięć krótkotrwała ma istotne znaczenie w procesie uczenia się. Jeśli

dziecko nie potrafi zatrzymać nowej informacji przez pewien czas, traci wszelkie zdobyte

informacje. Nie ma ono możliwości zbudowania czegokolwiek na podstawie zdobytej wcześniej

wiedzy - wciąż wraca do punktu wyjścia. To tak, jakby uczyć się z książki napisanej niewidocznym

atramentem.

Pamięć krótkotrwała jest w rzeczywistości przedłużeniem koncentracji uwagi, chociaż niektórzy

uważają je za dwie różne jednostki. Jeśli dziecko zauważyło nadchodzący bodziec/ musi zachować

go w pamięci na pewien czas, aby po kolejnej ekspozycji doszło do zjawiska wzmocnienia. Ma to

podstawowe znaczenie w procesie uczenia się, który przy braku pamięci krótkotrwałej jest

niemożliwy.

Ponieważ dzieci prawie zawsze mają słabą pamięć krótkotrwałą, to tak naprawdę obecnie używane

pojęcie - zaburzenia koncentracji uwagi - jest nieadekwatne.

Problemy z pamięcią krótkotrwałą u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi pojawiają się

głównie w sferze słuchowej. Inaczej mówiąc, dzieci te mają większe trudności z zapamiętywaniem

usłyszanych niż dostrzeżonych informacji. Zazwyczaj bardzo dobrze, a nawet lepiej od przeciętnej,

zapamiętują widziane obrazy. Może się to wydawać rekompensatą niedoboru pamięci krótkotrwałej

w odniesieniu do informacji usłyszanych.

Dzieci te z reguły nawet po uważnym wysłuchaniu poleceń, nie zatrzymują ich w pamięci na tyle

długo, aby móc wykonać według nich zadanie. Mylą często kolejność poleceń, co jest objawem

trudności z sekwencyjną pamięcią słuchową. Na przykład, jeśli powiemy Jasiowi, żeby poszedł do

łazienki, umył zęby, a następnie włożył piżamę, możemy spotkać go później we własnym pokoju

nie wiedzącego, co ma robić.

Czasami wydaje się, że dzieciom tym informacje wpadają jednym uchem, a drugim natychmiast

wylatują. Znam dzieci, które doskonale opanowały tabliczkę mnożenia, ale przepytywane po pół

godzinie nie pamiętały już tego, czego się ostatnio nauczyły. Nowo nabyta wiedza matematyczna

ulatywała bardzo szybko. Inne dzieci po przeczytaniu jednej strony w książce i przewróceniu kartki

na następną nie pamiętały, co było napisane na poprzedniej.

W niektórych przypadkach problemy z pamięcią krótkotrwałą mogą być mniej nasilone. Na

przykład dziecko może mieć trudności z dodawaniem lub odejmowaniem słupków. Problemy

pojawiają się wówczas, gdy trzeba pamiętać liczby przeniesione do następnej kolumny lub

odejmowane od poprzedniej.

Trudności związane z pamięcią krótkotrwałą dziecka uwypuklają się, gdy dochodzi potrzeba

wyrażenia myśli w formie pisemnej lub ustnej. Gdy dziecko zbiera informacje i próbuje złożyć je w

jedno zdanie, różne elementy tego zdania ulegają zagubieniu, zanim dziecko zdąży wypowiedzieć

całą myśl. Po wielokrotnych próbach sformułowania myśli, dziecko czuje się zawiedzione lub

wyraża myśl w telegraficznym skrócie.

Poruszam ten problem również w rozdziale poświęconym mowie. Wielu nauczycieli zauważyło, że

dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi gorzej wyrażają swoje myśli na piśmie niż w formie

ustnej. Powodem jest trudność jaką mają z zachowywaniem informacji, przypominaniem ich sobie

oraz przelewaniem ich na papier.

Punkty kluczowe

* Sprawna pamięć krótkotrwała ma istotne znaczenie dla zdobywania podstawowych wiadomości

szkolnych.

* Pamięć krótkotrwałą można postrzegać jako rozszerzenie koncentracji uwagi.

* Większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi ma trudności ze słuchową pamięcią

krótkotrwałą.

ROZDZIAŁ 10

Problemy osobiste - czarne czy białe?

Pewne cechy osobowości są wspólne dla dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi (szczególnie

tych z grupy nadmiernie pobudliwych).

Nieustępliwość

Jedną z bardziej widocznych cech u tych dzieci jest ich nieustępliwość lub dogmatyczność. Z

natury są ludźmi o zdecydowanym charakterze. Nie ma dla nich żadnych stopni pośrednich między

dwiema przeciwnościami. Kiedy przyjmują pewną postawę lub podejmują decyzje, jest im

ogromnie trudno zmienić swój punkt widzenia w obliczu zmieniających się okoliczności.

Dla przykładu, matka chłopca z zaburzeniami koncentracji uwagi powiedziała mu, że w zbliżającą

się sobotę pojedzie na piknik z kilkoma kolegami z klasy. Chłopiec był podniecony myślą

wspólnego wyjazdu i miał wielką ochotę wybrać się na ten piknik. Jednak w dniu wyjazdu okazało

się, że nie może jechać. Większość dzieci w takim przypadku byłaby rozczarowana, ale zajęłaby się

czymś innym przez resztę dnia. Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi odebrało tę wiadomość

jako coś specjalnie wymierzonego przeciwko niemu, aby pokrzyżować mu plany. Zaczął winić

swoją matkę, wybuchnął gniewem, a potem chodził nadąsany.

Wydaje się, że dzieci te mają niższy poziom tolerancji na stres niż inne dzieci i dlatego łatwiej je

wyprowadzić z równowagi. To, co dla większości ludzi jest sprawą bez znaczenia, dla dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi urasta do rangi ogromnego problemu.

Dzieci z zaburzeniami nie potrafią przystosować się do zmian w otoczeniu i wiele z nich ma

ogromny problem z dokonywaniem wyborów. Widziałem dziecko, któremu matka proponowała

lody waniliowe lub czekoladowe, zaś ono nie mogło się zdecydować. Po kilku minutach dyskusji i

targowania się w końcu zgodziło się na lody czekoladowe, ale gdy trzymało je już w dłoni zażądało

waniliowych. Na pierwszy rzut oka można sądzić, że to problem braku dyscypliny, ale u dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi jest to słaba zdolność do podejmowania decyzji i trwania przy

niej.

Poszanowanie własnej godności

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi cierpią również z powodu bardzo niskiego poszanowania

własnej godności. Centralna część mózgu, zwana układem limbicznym, odgrywa ważną rolę w

rozwoju samooceny u dziecka. Układ limbiczny w połączeniu z ośrodkami wyższymi mózgu

pozwala na rozwój samoświadomości dziecka oraz poczucia własnej wartości w odniesieniu do

otoczenia i innych dzieci, szczególnie w zbliżonym wieku. Z powodu nieprawidłowego

funkcjonowania części środkowej mózgu nie dochodzi u nich do prawidłowej samooceny.

Brak poszanowania własnej godności powoduje zakłopotanie i brak swobody w kontaktach z

rówieśnikami, zwłaszcza w grupie. Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi łatwiej nawiązuje

kontakt z dziećmi w tym samym wieku, gdy ma do czynienia z jednym lub dwoma kolegami.

Wraz z dojrzewaniem dziecka oraz pojawianiem się kolejnych trudności związanych z

zachowaniem i uczeniem się, dochodzi u niego do powstania tzw. wtórnych problemów z

poszanowaniem własnej godności. Brak odpowiednich postępów w nauce lub zachowaniach

socjalnych dołącza do pierwotnych problemów z poszanowaniem własnej godności i ulega

nasileniu, co powoduje już dość poważny stan. Gdy dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi

osiąga wczesny wiek pokwitania, jego wiara w siebie jest osłabiona, a nadejście wieku

młodzieńczego nasila jeszcze bardziej brak pewności siebie.

Z powodu słabego poszanowania własnej godności dzieci te stosują różne zabiegi, aby zyskać

akceptację ze strony grupy rówieśników. Łatwo ulegają wpływom, pozwalają sobą kierować, w

wielu przypadkach stają się łatwą zdobyczą. Dzieci zazwyczaj szybko rozpoznają, że mają do

czynienia z kimś słabszym od siebie, i często wykorzystują tę słabość. Dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi niejednokrotnie jest manipulowane przez grupę rówieśników. Poddaje się im,

wierząc naiwnie, że dzięki temu zyska ich akceptację.

Niskie poszanowanie własnej godności prowadzi dziecko do poczucia, że do niczego się nie nadaje.

Czuje się zagrożone w swoim środowisku, wydaje mu się, że ludzie wciąż o nim mówią i to niezbyt

pochlebnie.

Depresja

Okazuje się, że depresja dość często pojawia się u dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi we

wczesnych latach życia. Jedno z badań przeprowadzonych w Sydney w Australii wykazało, że

depresja w dzieciństwie częściej występuje u chłopców, a po osiągnięciu dojrzałości, także u

dziewcząt.

U znacznej części chłopców cierpiących na depresję rozpoznaje się zespół zaburzenia koncentracji

uwagi.

Nie jest do końca jasne, czy owa depresja wynika z braku postępów w nauce, czy z braku

powodzenia w życiu towarzyskim, czy też jest wynikiem zaburzeń neurochemicznych. Jednak u

tysięcy dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, z którymi miałem do czynienia, nie stwierdziłem

ż

adnego przypadku depresji, która rozwinęłaby się do tego stopnia, aby dziecko poważnie myślało

o popełnieniu samobójstwa.

Niedojrzałość socjalna

Niedojrzałość zachowania jest dość stałą cechą występującą u chłopców z zaburzeniami

koncentracji uwagi. Jak wiemy, generalnie chłopcy dojrzewają wolniej od dziewcząt. Zwykle

zachowanie i emocje chłopca dziesięcioletniego są mniej dojrzałe od zachowania i emocji

dziewczynki będącej w tym samym wieku. U dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi

niedojrzałe zachowania są nasilone. Dzieci te, zarówno w domu, jak i w szkole, zachowują się

infantylnie. W szkole odgrywają rolę klasowego błazna i wydaje im się, że zyskują akceptację,

zabawiając w ten sposób innych.

Niedojrzałość emocjonalna może objawiać się płytkością uczuć. Wielu rodziców zauważa, że

dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi nie przeżywa emocji tak głęboko jak inne dzieci lub że

są one nieadekwatne do wydarzeń. Przykładem może być dziecko, które przez kilka miesięcy

płacze po śmierci psa z sąsiedztwa, ale nie okazuje żadnych uczuć po śmierci własnej babci.

Punkty kluczowe

* Główne cechy osobowości dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi to:

1. Nieustępliwość

2. Niskie poszanowanie własnej godności

3. Okresowo występująca depresja

4. Niedojrzałe zachowanie

ROZDZIAŁ 11

Sen i apetyt

Jedną ze stałych i utrzymujących się cech dziecka nadpobudliwego jest bezsenność. Jest to pojęcie

tak zakorzenione w opisie tego dziecka, że wielu ludzi nie przyjmuje do wiadomości rozpoznania

nadpobudliwości, jeśli nie towarzyszą jej zaburzenia snu.

To oczywiście nieprawda. Często dzieci nadpobudliwe śpią bardzo dobrze. Są czynne w ciągu dnia,

ale o godzinie 19 szybko idą do łóżka. Mogą być za to rannymi ptaszkami i zrywać się następnego

dnia o 5-6 rano.

Niektóre nadpobudliwe dzieci mają skłonność do częstego wstawania w nocy. Całymi nocami

potrafią wędrować od swojego łóżka do rodziców.

Zaburzenia snu występują dość często u dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi. Przybierają

one rozmaite postacie, ale najczęściej są to kłopoty z zasypianiem. Dziecko nie chce iść do łóżka.

Gdy rodzice kładą je do łóżeczka i mają nadzieję na parę chwil w spokoju dla siebie, ono pojawia

się niespodziewanie w drzwiach.

Dzieci mające głęboki sen śpią jednak bardzo niespokojnie. Często wołają rodziców, a niektóre

nawet lunatykują. Ich sen jest bardzo czynny, gdy budzą się rano, są zmęczone. U tych dzieci

również częściej występują koszmary senne. Pojawiają się po upływie godziny lub dwóch od

momentu zaśnięcia. Dziecko budzi się nagle z głośnym płaczem, przewraca się z boku na bok i

oczy ma szeroko otwarte. Nie zdaje sobie jednak sprawy, co się wokół niego dzieje, i po chwili

znowu zapada w sen.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi znacznie częściej niż zdrowe dzieci moczą się w nocy.

Jest to spowodowane późnym dojrzewaniem płatów czołowych mózgu, które odpowiadają za

kontrolę skurczów pęcherza.

W związku z tym często, albo wręcz stale aż do 16.-17. roku życia moczą się w nocy. Większość

jednak wyrasta z tego w wieku 9-10 lat.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi we wczesnym dzieciństwie mogą mieć zaburzenia

apetytu lub odczuwają inne smaki. Ogólnie rzecz biorąc, dziecko nadpobudliwe ma zwiększony

apetyt, ponieważ musi uzupełniać duże ilości energii, zużywanej każdego dnia. Ma wilczy apetyt i

je jeden posiłek dziennie, tzn. je przez cały dzień. To, co mu się postawi na stole, zostanie zjedzone.

Z drugiej strony dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi, które charakteryzuje się normalną lub

zmniejszoną aktywnością, jest niejadkiem. Przy tym nie tylko zjada mniejsze ilości, ale również ma

określone potrzeby smakowe. Niektóre dzieci np. nie lubią pokarmów zmielonych, a inne twardych

i kruchych. Wiele z nich nie lubi jeść tłusto, inne nie lubią mięsa. Nic nie jest w stanie zmienić

oczekiwań smakowych dziecka, stąd jego niechęć do jedzenia lub skłonność do leniwego

przeżuwania. Pod żadnym pozorem nie wolno dziecka zmuszać do jedzenia. Tak czy inaczej

przyjmie ono potrzebną mu ilość pokarmu i procesy wzrostowe nie zostaną zahamowane.

U dzieci nadpobudliwych w okresie niemowlęcym występują problemy związane z przewodem

pokarmowym, objawiające się wymiotami, ulewaniem lub biegunką. Objawy te z reguły ustępują

po zmianie mieszanki pokarmowej lub pozycji dziecka podczas karmienia. Wynika z tego, że

zaburzenia przewodu pokarmowego we wczesnym dzieciństwie nie mają związku z zaburzeniami

koncentracji uwagi, wynikają raczej z reakcji uczuleniowej lub nieprawidłowości anatomicznych.

Oprócz schorzenia neurologicznego, duża zapadalność na alergie predysponuje dziecko z

zaburzeniami koncentracji uwagi do powstania reakcji uczuleniowych.

Zaburzenia snu i apetytu są objawami zaburzeń koncentracji uwagi, którym można najwcześniej

przeciwdziałać. Zaburzenia snu zwykle ustępują w wieku 10-11 lat i dziecko zaczyna spać

spokojnie. Zaburzenia apetytu ulegają poprawie w wieku 13-14 lat, towarzysząc nagłemu

wzrostowi ciała w okresie młodzieńczym.

Punkty kluczowe

* Wśród zaburzeń snu rozróżniamy:

1. Wczesne budzenie się

2. Trudności z zaśnięciem

3. Niespokojny sen

4. Lunatykowanie lub mówienie przez sen

5. Koszmary nocne

* Wśród zaburzeń apetytu rozróżniamy:

1. Przejadanie się

2. Wybredność

3. Specyficzne gusta smakowe

ROZDZIAŁ 12

Trudności w uczeniu się

Szkoła jest miejscem poszukiwań, zdobywania wiedzy, a dla większości dzieci także odnoszenia

sukcesów. Dziecko uczy się w szkole niezależności. Nie dotyczy to jednak dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi. Dla większości z nich szkoła jest źródłem frustracji, niepowodzeń, a w końcu

utraty wiary w siebie i poszanowania własnej godności.

W szkole podstawowej dziecko ma za zadanie nabyć pięć podstawowych umiejętności koniecznych

do podjęcia nauki w szkole średniej. Są to: umiejętność czytania, literowania, liczenia, pisania i

wysławiania się. Pod koniec nauki w szkole podstawowej umiejętności te powinny być

automatyczne. Mają one służyć poszerzeniu możliwości dalszego uczenia się, zwiększeniu

kompetencji dziecka i pogłębieniu jego wiedzy. Niestety w wielu szkołach praktykowane jest tzw.

nowoczesne nauczanie, w którym mniej uwagi poświęca się opanowaniu tych podstawowych

umiejętności, a główny nacisk kładziony jest na rozwój społeczny i umiejętność prowadzenia

dyskusji. Dlatego dzieci podejmują naukę w szkole średniej bez świadomości swoich

podstawowych braków.

Nawet w szkołach o podejściu tradycyjnym dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi może nie

nabyć tych umiejętności, ze względu na trudności z koncentracją, zapamiętywaniem, odbiorem

informacji, koordynacją oraz mową. Pewna wiedza o działaniu okolic mózgu odpowiedzialnych za

procesy uczenia się może pomóc w zrozumieniu problemów szkolnych dziecka.

Mózg ludzki można porównać do maszyny lub komputera. Komputer jest to system, który

przetwarza nadchodzące informacje, a w razie potrzeby dostarcza danych. Do mózgowego

komputera informacje dostają się przez narządy zmysłu, czyli oczy, uszy, skórę oraz mięśnie.

Podobnie jak zwykły komputer posługuje się specjalnym językiem do obróbki danych, tak i mózg

posiada swój własny język. Obrazy widziane oczami lub dźwięki słyszane uszami są przetwarzane

na informacje i odczytywane przez połączenia nerwowe, a następnie przesyłane do mózgu w celu

centralnej obróbki.

Nadchodząca informacja jest rejestrowana przez mózg, a następnie porównywana z otrzymanymi

wcześniej wiadomościami. Jest to tzw. Rozróżnianie i analiza. Komputer mózgowy chce

natychmiast ustalić, czy otrzymana ostatnio informacja jest podobna czy różna od materiału

otrzymanego poprzednio. Jeśli nowy materiał jest podobny do przesłanego wcześniej, dochodzi do

zjawiska wzmocnienia i utrwalenia go w banku pamięci. Jeśli materiał jest całkowicie nowy,

przypisuje mu się nową kategorię, tworzy nowy zbiór i przechowuje go w banku pamięci.

Cały proces ulega odwróceniu, gdy informacja ma zostać wyartykułowana. Przywołuje się ją

wówczas z ośrodka pamięci, integruje z nowym zestawem instrukcji, które przez drogi nerwowe z

powrotem są przesyłane do narządów obwodowych - głośni, dłoni czy innych mięśni ciała - aby

wyrazić myśl w formie mówionej, pisanej lub za pomocą gestów.

Podczas zapamiętywania lub przypominania sobie informacji, bodziec wędruje po kolejnych

stopniach: od najniższego do najwyższego, aby informacja została zapamiętana, i odwrotnie - od

najwyższego do najniższego, aby myśl została wyrażona w mowie, piśmie lub gestem. Jest to tzw.

Hierarchia uczenia się.

Hierarchia uczenia się jest procesem uporządkowanym, podczas którego dochodzi do pozyskiwania

lub wytwarzania informacji. Gdy dziecko za pomocą oczu, uszu lub skóry odbiera pewną

informację, koncentruje na niej swoją uwagę. Informacja jest wówczas zatrzymywana na krótki

czas (pamięć krótkotrwała), podczas którego nowy materiał zostaje zarejestrowany oraz porównany

z innymi zapamiętanymi już informacjami (postrzeganie). Gdyby w ciągu następnych dni lub

tygodni dokładnie ten sam materiał został przedstawiony dziecku, doszłoby do wzmocnienia

poprzedniej wiadomości i zatrzymania jej w pamięci długotrwałej.

Częściową hierarchię uczenia się posiadają wszystkie zwierzęta wyższych gatunków. Ludzie różnią

się od zwierząt przede wszystkim niepowtarzalną zdolnością łączenia ze sobą bodźców

(wzrokowych, słuchowych czy czuciowych). Dlatego dziecko, które widzi napisane słowo "kot",

może automatycznie powiązać je z wyuczoną poprzednią sekwencją zgłosek "k-o-t". Tak samo

może połączyć kolor "czerwony" z dźwiękiem "cz-e-r-w-o-n-y". Ten proces nazywa się integracją.

Drugim "małym kroczkiem dla człowieka, ale ogromnym skokiem dla rodzaju ludzkiego" jest

zdolność ludzkiego mózgu do wytworzenia niezależnego procesu myślowego, nie zaburzonego

ż

adnymi mocami instynktu. Potrafimy też myśleć abstrakcyjnie, a myślenie to nie jest oparte na

ż

adnych konkretnych przesłankach ułatwiających zrozumienie idei. Nazywamy to często

konceptualizacją.

Gdy patrzymy na hierarchię uczenia się, wydaje się oczywiste, że współoddziaływanie na

jakimkolwiek poziomie będzie miało wpływ na wszystkie funkcje występujące przed nim, zarówno

te wstępujące, jak i zstępujące. Na przykład, jeśli dziecko ma kłopoty ze wzrokiem, wszystkie

informacje zdobywane za pomocą oczu będą zniekształcone, podobnie jak cały proces przesyłania

informacji, co w efekcie spowoduje zapamiętanie zniekształconego obrazu. Kiedy dziecko zacznie

odwoływać się do tego obrazu, doprowadzi to do powstania nieprawidłowej wymowy lub błędnego

zapisu. Podobnie dziecko mające problemy z koncentracją uwagi nie będzie w stanie skupić jej w

odpowiednim stopniu ani utrzymać pod wpływem określonego bodźca.

Dlatego też przyswojona przez nie informacja nie jest całkowita i tylko jej część dociera do

wyższych ośrodków w mózgu. Prowadzi to z kolei do nieprawidłowego przechowywania

informacji, jej rozumienia i integracji.

Najwyższym poziomem, na którym dochodzi do zaburzeń, są ośrodki odpowiedzialne za myślenie

koncepcyjne. Jeśli dziecko ma problemy na tym etapie, to wszystkie ośrodki poniżej funkcjonują

prawidłowo. Mamy wtedy do czynienia z upośledzeniem intelektualnym, ale dziecko takie potrafi

się nauczyć mówić, a także odpowiednio zapamiętywać i integrować mowę. Jest to dziecko o

niezbyt błyskotliwym intelekcie, ale potrafiące na podstawowym poziomie czytać, pisać, literować,

a także liczyć i posługiwać się mową, niezdolne jednak rozwinąć bardziej posiadane umiejętności.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają problemy ze skupieniem uwagi oraz pamięcią

krótkotrwałą. Wiele z nich ma również trudności na poziomie postrzegania, ale tylko u nielicznych

występują problemy z integracją i konceptualizacją.

Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi największe trudności ma na poziomie skupienia się i

utrzymania uwagi na informacji zdobytej w dowolnym czasie. Ponieważ nie może ono utrzymać

uwagi i zdobyć informacji, nie może jej też zachować, a co za tym idzie, odpowiednio jej

zrozumieć.

Niektóre dzieci mają trudności na poziomie postrzegania i chociaż otrzymują informację w

prawidłowej postaci, nie mogą jej zapamiętać, ocenić ani porównać z poprzednio otrzymanymi

wiadomościami. Istnieje ryzyko, że dzieci te popełniają fundamentalne błędy w postrzeganiu, co

często jest związane z rozwojową dysleksją. Dla przykładu, dziecko uparcie czytające słowo "nam"

jako "mań", najprawdopodobniej będzie skupiało swoją uwagę i zapamięta je odpowiednio, lecz

potem kategoryzując i porządkując tę informację, będzie ją rozumiało wspak. Podobnie jak dziecko,

które zamiast słowa "kot", usłyszy nieprawidłowo "kod". Głoski "t" i "d" są bardzo zbliżone i

trudno je od siebie odróżnić. Jest to problem dyskryminacji słuchowej (przykłady zaburzeń

postrzegania znajdują się pod koniec książki, w rozdziale poświęconym wskazówkom

praktycznym).

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi najczęściej dochodzi do izolowanych trudności z

pamięcią krótkotrwałą. Dotyczy to szczególnie zapamiętywania informacji przekazywanej ustnie.

Ponieważ dzieci te nie potrafią zapamiętać nowych informacji, nie mogą na ich podstawie budować

swojej wiedzy i zawsze będą miały poważne braki w zdobywaniu podstawowych umiejętności.

Punkty kluczowe

* W szkole podstawowej dziecko powinno nabyć pięć podstawowych umiejętności:

1. Czytanie

2. Literowanie

3. Pisanie

4. Umiejętności matematyczne

5. Zdolność wypowiadania się

* Mózg zawiaduje procesami uczenia się w następującej kolejności:

1. Narządy zmysłu (oczy, uszy, skóra)

2. Koncentracja uwagi

3. Pamięć krótkotrwała

4. Postrzeganie

5. Integracja

6. Pamięć długotrwała

7. Konceptualizacja

* Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi mają zaburzenia na poziomie koncentracji uwagi,

pamięci krótkotrwałej oraz percepcji.

ROZDZIAŁ 13

Podstawowe umiejętności - tradycyjne trzy R

(Trzy R - czytanie, pisanie, arytmetyka - uważane jako podstawa edukacji dzieci. Wyrażenie

pochodzi od początkowego dźwięku angielskich słów: reading, writing, arithmetic. (przyp. tłum.))

U większości dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują również inne trudności w

uczeniu się. W wielu przypadkach są to niewielkie zaburzenia, powodujące brak osiągania

pozytywnych wyników w nauce, odpowiednich do wieku. U niektórych jednak problem jest

bardziej nasilony i wiąże się z trudnością w nabywaniu podstawowych umiejętności.

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występuje ryzyko trudności w nauce lub powstania

dysleksji rozwojowej. Dysleksja jest terminem o zabarwieniu emocjonalnym, stosowanym do

opisywania dzieci mających problemy z czytaniem. Rzeczywiście, termin "dysleksja" pochodzi z

języka greckiego i oznacza "trudności w czytaniu". My odnosimy ten termin do dzieci, u których

trudności w czytaniu są związane z zaburzeniami rozwojowymi w obszarach mózgu

odpowiedzialnych za proces uczenia się. Dla przypomnienia dodam, że dysleksja oznacza trudności

z czytaniem, dysgrafia - z pisownią, dysfazja - z mową i językiem, zaś dyskalkulia - z liczeniem.

Używanym współcześnie terminem jest "specyficzne trudności w uczeniu się".

Dzieci zostają zaklasyfikowane do grupy specyficznych trudności w uczeniu się, jeśli spełniają trzy

kryteria międzynarodowej definicji. Po pierwsze, musi istnieć stwierdzona rozbieżność między

intelektualnym potencjałem dziecka a aktualnymi osiągnięciami w zakresie umiejętności

podstawowych.

Innymi słowy, sformalizowane testy muszą wykazywać brak osiągnięć u dziecka według

oczekiwanego poziomu, określonego na podstawie testów na inteligencję. Po drugie, nie może

istnieć żadne emocjonalne, socjalne lub stwierdzane fizykalnie zaburzenie mogące powodować ten

problem. Po trzecie, trzeba wykazać zaburzenie procesów poznawczych (związanych z procesem

uczenia się) w mózgu. Badanie psychologiczne lub neurologiczne musi wykazać jakieś

nieprawidłowości w hierarchii uczenia się (patrz rozdział 12).

Większość dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi ma zmniejszoną zdolność czytania,

literowania oraz pisania. Mniejsza grupa ma kłopoty głównie z matematyką. Istnieje jednak również

grupa mająca problemy ze wszystkimi podstawowymi umiejętnościami bez rozróżniania na

pierwotne zaburzenia językowe czy trudności z matematyką.

Dziecko z zaburzeniami językowymi ma jednocześnie problem z umiejętnością słuchania. Czytanie

jest zadaniem słuchowym - brzmienie każdego słowa analizowane jest przez mózg. Dziecko mające

trudności w czytaniu nie potrafi dostatecznie skoncentrować się na słowie mówionym, następnie

zapamiętać je, a w końcu przypomnieć sobie i zanalizować.

Dzieci, u których występują zaburzenia zarówno wzroku, jak i słuchu, mają trudności ze

wszystkimi podstawowymi umiejętnościami, również z matematyką.

Trudności w czytaniu (dysleksja)

Dziecko opanowuje sztukę czytania, jeśli dwa procesy przebiegają prawidłowo. Po pierwsze, musi

odróżniać dźwięki nie znanych sobie słów i dzielić je, a następnie składać w pełne słowa. Są to tzw.

umiejętności foniczne. Po drugie, potrzebna jest zdolność wyobrażenia sobie poszczególnych części

słowa lub całego słowa jako takiego. Kiedy dziecko słyszy dane słowo, musi wiedzieć, jak ono

wygląda. W ten sposób rozwija w sobie zdolność łączenia tego, co słyszy, z tym co widzi - w

rezultacie może automatycznie dodawać nowe słowa do przyswojonego już zasobu słownictwa.

Nauczone nowe słowo wędruje do pamięci wzrokowej, gdy tylko dziecko się z nim zetknie, i dzięki

temu potrafi je natychmiast przeczytać. Bez prawidłowego funkcjonowania tego procesu dziecko

nigdy nie nauczy się literować wyrazów.

Z powyższego wywodu wynika, że u wszystkich uczniów szkoły podstawowej powinno się

rozwijać zarówno zdolności foniczne, jak i umiejętności uczenia się metodą wzrokową. Zwykle

wcześniej rozwijają się umiejętności foniczne, ponieważ słuchowa składowa czytania jest o wiele

większa od wzrokowej. Jest to podstawą nauki czytania nie znanych słów. Metoda nauki,

posługująca się wyłącznie systemem fonicznym lub wzrokowym (patrz i mów), jest nieprawidłowa.

Dopiero rozwinięcie obydwu systemów umożliwi prawidłowe literowanie wyrazów i płynne

czytanie.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi czytając popełniają wiele podstawowych błędów, nie jest

to jednak spowodowane zaburzeniami w postrzeganiu, różnicowaniu czy analizowaniu. Dzieci te z

powodu osłabionej zdolności koncentracji, połączonej często z impulsywnością, rozpoznają

nieprawidłowo litery w słowie jako początkowe, środkowe lub końcowe dźwięki. Nie zwracają

również uwagi na kolejność liter w wyrazie i często wypowiadają słowa inaczej, ponieważ złożyły

litery w nieprawidłowym porządku. W innych przypadkach połykają początek lub koniec słowa, bo

czytając, bardzo się spieszą. Dzieci impulsywne czytają tak szybko, że omijają całe grupy wyrazów

lub zmieniają je na inne. Stale mylą się przy krótkich słowach (zaimkach, przyimkach itp.).

Wiele dzieci ma skłonność do czytania od prawej części strony do lewej lub składania liter od

prawej do lewej, co wynika z trudności z sekwencjonowaniem. Zjawisko to jest normalne u

dziewczynek do lat siedmiu, a u chłopców do lat ośmiu. Powyżej tego wieku można przypuszczać,

ż

e występują jakieś zaburzenia neurologiczne, np. zaburzenia koncentracji uwagi.

Dziecko mające trudności w czytaniu początkowo ma kłopoty z nauczeniem się na pamięć

wyrazów dwu-, a następnie trzyliterowych, później z wymawianiem samogłosek oraz z nauczeniem

się reguł rządzących ich stosowaniem.

Często występują także problemy z wymawianiem spółgłosek, a zwłaszcza z takimi zlepkami

spółgłosek, jak "st", "fl" lub "str".

Kolejnym krokiem w nauce czytania jest sylabizowanie, czyli umiejętność dzielenia długich

wyrazów na poszczególne sylaby, a po ich odczytaniu, złożenia w jeden spójny wyraz. Dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi mają trudności z sylabizowaniem i trzeba im tę sztukę

zademonstrować. Dodatkową trudnością jest to, że po prawidłowym podziale wyrazu na kilka

sylab, mają problemy z zapamiętaniem tych pojedynczych sylab i ich łączeniem. Powodem są

zaburzenia pamięci krótkotrwałej.

Wymieniłem tylko nieliczne przykłady trudności, jakich doświadczają dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi w czasie nauki czytania. Pod koniec książki znajduje się spis ćwiczeń do

stosowania przez rodziców i nauczycieli, które mogą pomóc tym dzieciom w ich trudnościach z

czytaniem.

Literowanie

Literowanie jest procesem podobnym do czytania, z jednym, bardzo obciążającym dziecko

wyjątkiem - musi ono przypominać sobie słowo, bez niczyjej pomocy, w jego konkretnej postaci i

pamiętać je w czasie pisania.

Gdy dziecko zostanie poproszone o przeliterowanie słowa "kot", po pierwsze musi wysondować,

jakie litery wchodzą w skład słowa "kot", następnie ustawić je w odpowiednim porządku i pamiętać

na tyle długo, aby móc je po kolei napisać. Cały proces jest o tyle złożony, że w końcowym etapie

trzeba zaangażować motorykę małą oraz koordynację oko/dłoń, aby przenieść słowo z pamięci na

papier.

Przy literowaniu dzieci borykają się z takimi samymi problemami jak przy czytaniu, a jeszcze

dodatkowo potrzebna jest im sprawna pamięć krótkotrwała, ponieważ nie widzą napisanego słowa.

Trudności w literowaniu mogą się różnie objawiać. Niektórym dzieciom problem sprawia końcowy

etap przeniesienia słowa na papier. Gdy poprosi się takie dziecko o przeliterowanie danego słowa

ustnie, zrobi to z łatwością, natomiast na piśmie popełni wiele błędów. Trudność dla tego dziecka

tkwi w przeniesieniu myśli na papier. Dokładnie nie wiadomo, czy jest to wynikiem wyłącznie

problemów związanych z koordynacją, czy też z pamięcią krótkotrwałą. Podczas pisania słowa,

trzeba je utrzymać w pamięci dłużej niż w przypadku mówienia. Mamy więc do czynienia ze

spiętrzeniem problemów związanych z krótką pamięcią i z umiejętnością pisania.

W rezultacie dzieci potrafią wcześniej czytać niż literować oraz czytają lepiej niż literują.

Większość nauczycieli-terapeutów zaobserwowała, że łatwiej jest walczyć z trudnościami w

czytaniu niż z trudnościami w literowaniu.

Znaczna trudność w literowaniu jest uwarunkowana genetycznie i dlatego nieraz całe rodziny

borykają się z tym problemem.

Badania przeprowadzone ostatnio przez szwedzkich lekarzy wykazały, że nieprawidłowe

literowanie związane jest z problemami ze skupieniem uwagi i z pamięcią krótkotrwałą.

Zauważono, że dziecko nie potrafi zapamiętać poszczególnych części literowanego słowa w

logicznym porządku aż do momentu zapisania go na kartce papieru. Badania te dały początek

stwierdzeniu, że trudności w nauce wynikają, w dużym stopniu, z zaburzeń koncentracji uwagi i

kłopotów z pamięcią.

Pisanie

Trudności w pisaniu wynikają głównie z częstych problemów z motoryką małą oraz koordynacją

oko/dłoń występujących u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi. Podstawą trudności jest

nieumiejętne trzymanie ołówka.

Zwykle dzieci te chwytają ołówek jak małpa, tzn. bez użycia kciuka.

Poza słabym chwytem ołówka mają kłopoty z koordynacją ruchów związanych z motoryką małą

oraz ruchów dłoni i gałek ocznych nad kartką papieru. W wielu przypadkach dochodzi również do

niewielkiego drżenia dłoni, co uniemożliwia prawidłowe trzymanie ołówka.

Wszystkie te problemy rozwojowe powodują, że dziecko nie umie zachować kontroli nad

trzymanym w dłoni ołówkiem i nad tym, co ma napisać.

W wyniku tego ruchy ołówka po papierze nie są w pełni płynne, a pismo - nienaturalnej wielkości i

nierówne. Litery różnią się kształtem i rozmiarami, różne są również odległości między nimi.

Nierówne odstępy między literami spowodowane są najprawdopodobniej zaburzoną koordynacją

oko/dłoń i postrzeganiem wizualnym.

Dla wielu z tych dzieci pisanie od strony prawej do lewej wydaje się bardziej naturalne, a pisanie

we właściwym kierunku sprawia im trudność. Może to być następstwem lateralizacji skrzyżowanej

występującej u tych dzieci.

Wśród dzieci z dysgrafią preferowanie pisania drukiem bądź pismem pisanym rozkłada się mniej

więcej 50% na 50%. Około połowie z nich łatwiej jest pisać literami drukowanymi. Pismo

drukowane bowiem składa się z krótkich odcinków, które dziecko może kontrolować. Inne dzieci

jednak wolą posługiwać się pismem pisanym. Brak przerw między literami pozwala im uchwycić

rytm pisania słów.

Kłopoty z pisownią, jakie mają dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, nie muszą oznaczać

trudności technicznych z pisaniem. Ich problem dotyczy raczej wyrażania myśli na piśmie. Z

pewnych powodów dzieci te, mające bujną wyobraźnię i bardzo dobrze wypowiadające się ustnie,

piszą w sposób skrótowy i konkretny. Wynika to z trudności w formułowaniu myśli i pamiętaniu

ich na tyle długo, aby móc przelać je na papier.

Dzieci te mają problemy z pisaniem jako takim i traktują je jako męczące ćwiczenie. Dlatego

wszystko, co mają napisać, redukują do absolutnego minimum. Z mojego doświadczenia wynika, że

wyrażanie myśli na piśmie sprawia dzieciom trudności najdłużej spośród innych podstawowych

umiejętności i może być problemem nawet w szkole średniej. Jednak nabycie biegłości w

posługiwaniu się pismem jest niezbędne dla wszystkich dzieci.

Przeprowadzone ostatnio badania wykazały, że dzieciom z trudnościami w pisaniu dobrze jest

podawać leki takie, jak metylfenidat lub deksamfetaminę"'. Przynoszą one poprawę od pierwszego

dnia leczenia. Jeśli terapia zajęciowa nie wystarcza, by zmniejszyć trudności dziecka, powinno

zostać ono poddane leczeniu. Problemy z pisaniem powodują bowiem poważne konsekwencje w

przyszłości.

Zdolności matematyczne

Dzieci, którym nauka matematyki przysparza najwięcej problemów, stanowią 20% wszystkich

dzieci mających trudności w uczeniu się.

Trudności w nauce matematyki zaczynają się od wyliczenia kolejnych liczb, a potem pojawiają się

na każdym następnym etapie: kłopot sprawia dodawanie, ale prawdziwym problemem okazuje się

odejmowanie.

Zaburzenia pamięci krótkotrwałej utrudniają umiejętność mnożenia. Jest to największa trudność w

matematyce i dlatego dzieci te mają kłopoty z tabliczką mnożenia nawet w szkole średniej.

Najbardziej frustruje je to, że chociaż nauczą się tabliczki mnożenia i w danej chwili dobrze ją

znają, za godzinę nie będą w stanie jej powtórzyć. Jedyną szansą dla tych dzieci jest powtarzanie

tabliczki mnożenia co drugi dzień, przez co najmniej sześć miesięcy, aż wryje się w pamięć. Z

mojego doświadczenia wynika, że jest to jedyna metoda przyswojenia tej umiejętności. Pomóc też

może śpiewanie tabliczki mnożenia. Poczucie rytmu i muzykalność u dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi są prawidłowe i pomagają utrwalić nowo nabyte informacje.

Dzielenie sprawia trudności z takich samych powodów jak mnożenie, natomiast połączenie

trudności z mnożeniem i dzieleniem prowadzi do problemów z ułamkami. (Uwagi o leczeniu są

zamieszczone w rozdziale "Leczenie farmakologiczne" na stronie 77. (przyp. tłum.))

Trudności z matematyką wynikają z nieumiejętności myślenia abstrakcyjnego oraz z kłopotów z

utrzymywaniem informacji w pamięci krótkotrwałej.

Te dwa czynniki nakładają się i tak naprawdę na ustąpienie problemu można liczyć dopiero wtedy,

gdy mózg stanie się w końcu dojrzały lub gdy dziecko otrzymuje standardową pomoc z

matematyki.

Podobnie jak w przypadku innych podstawowych umiejętności, sukces w leczeniu zależy od

pragnienia dziecka, aby przezwyciężyć problemy, od wytrwałości w rozwiązywaniu zadań i od

stopnia złożoności tych trudności.

Punkty kluczowe

* U dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce występuje rozbieżność między potencjalnymi a

zdobytymi osiągnięciami.

* Większość dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce ma częściej kłopoty z czytaniem i

literowaniem niż z matematyką.

* Czytanie wymaga opanowania umiejętności słuchania i spostrzegania.

* Pisanie wymaga sprawnej motoryki małej i koordynacji oko/dłoń oraz nabycia wprawy przy

przesuwaniu ręki po papierze od strony lewej do prawej.

ROZDZIAŁ 14

Szkoła

Jedną z ważniejszych decyzji, jaką trzeba podjąć w przypadku dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi, jest wybór odpowiedniej dla niego szkoły.

Jest to decyzja ważna dla każdego dziecka, ale wybór szkoły dla zdrowego dziecka jest o wiele

łatwiejszy niż wybór szkoły dla dziecka z zaburzeniami.

W szkole, którą dla niego wybierzemy, powinny być przestrzegane następujące zasady:

Zasada pierwsza

Szkoła powinna mieć ściśle określone poziomy klasowe. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi

ze względu na swoją niedojrzałość i różnice w rozwoju okolic mózgu odpowiedzialnych za procesy

poznawcze, powinny być kwalifikowane do klas odpowiednio do swoich zdolności. Dobrze, aby

dziecko miało możliwość rywalizowania z innymi w klasie, ale w rozsądnym zakresie. Powinno

przebywać w grupie dzieci o zbliżonych możliwościach, bo ma wówczas szansę osiągnięcia

sukcesu, który zachęci je do dalszej pracy i wykonywania poleceń.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi osiągają słabe wyniki w klasach o profilu ogólnym lub

nawet w klasach integracyjnych. Nie radzą sobie przede wszystkim z ciągłymi zmianami poziomu

pracy w tych klasach. Sytuacja jest niedogodna również dla nauczyciela, który powinien poświęcić

więcej czasu dziecku z zaburzeniami, a w klasie ogólnej, o zróżnicowanym poziomie osiągnięć

uczniów, nie ma takiej możliwości.

Zasada druga

Szkoła powinna mieć stały plan codziennych zajęć, a praca powinna przebiegać w określonym

porządku. Dzieci muszą wiedzieć, czego się od nich oczekuje, i zdawać sobie sprawę, że ich praca

jest kontrolowana, poprawiana, a wszystkie poprawki wyjaśniane. W klasie, na korytarzu i na

boisku potrzebny jest porządek i dyscyplina.

Z dzieckiem z zaburzeniami koncentracji uwagi należy postępować w sposób tradycyjny i

uporządkowany. Jest ono bardzo roztrzepane, a porządek, regularność i powtarzające się czynności

ułatwiają mu skupienie się i wzbudzają zaufanie.

Niskie poczucie własnej wartości tego dziecka jest przyczyną jego problemów także w czasie

zabawy z innymi dziećmi na boisku. Często jest odludkiem i bywa napastowane przez inne dzieci z

powodu swojej inności. Niejednokrotnie jednak zachowuje się ono w sposób agresywny w stosunku

do rówieśników. Trzeba je pilnować i łagodzić spory, gdy już do nich dojdzie.

Zasada trzecia

Nauczyciel sprawujący kontrolę nad klasą powinien być osobą życzliwą i ciepłą, powinien być też

jednak surowy, ale nie autokratyczny. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi bardzo dobrze

reagują na pochwały, indywidualne zajmowanie się nimi i rozbudzanie ich zainteresowań.

Pozytywne efekty ich pracy są wówczas widoczne z dnia na dzień. Spotkałem wiele dzieci, które

nie

czyniły w ciągu roku dosłownie żadnych postępów w nauce, gdy zajmował się nimi

niezaangażowany nauczyciel, podczas gdy w następnym roku pracując z nauczycielem

rozumiejącym ich problemy, osiągały bardzo wiele.

Najlepiej, gdy dziecko nie zmienia nauczyciela w ciągu roku. Ma ono bowiem ogromne trudności z

przystosowaniem się do zmian w otoczeniu i do nowych zasad postępowania, a częste zmiany

nauczycieli zwiększają dodatkowo problemy. W wielu szkołach zdarza się, że nauczyciele często

się zmieniają z różnych powodów. Znam dzieci, którym osiem razy zmieniano nauczycieli w ciągu

ośmiu tygodni, co brzmi jak ponury żart. Takie tempo zmian wpłynęłoby negatywnie na

zachowanie każdego dziecka, a co dopiero dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi.

Zasada czwarta

Szkoła powinna być na tyle elastyczna, aby zezwalać dziecku z zaburzeniami na powtarzanie roku

na etapie szkoły podstawowej. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi później dojrzewają i na

ogół później od swoich rówieśników nabywają pięć podstawowych umiejętności. Z mojego

doświadczenia wynika, że wielu dzieciom, jeśli nie wszystkim, dodatkowy rok w szkole

podstawowej przynosi korzyści. Korzyścią tą jest zyskanie czasu na zdobycie lub utrwalenie

podstawowych umiejętności, a także na rozwój układu nerwowego. Dziecko z zaburzeniami

koncentracji uwagi, które otrzymuje ten nadprogramowy rok w szkole podstawowej, jest lepiej

przygotowane do rozpoczęcia nauki w szkole średniej.

Powtórzenie roku zazwyczaj sprawia, że dziecko czuje się pewniej w klasie, a jego stosunki z

kolegami poprawiają się dzięki pewności siebie, którą zyskuje.

Najlepiej jest powtarzać rok w okresie od zerówki do drugiej klasy. Nie zaburza to w poważniejszy

sposób poszanowania własnej godności, daje zaś dużo czasu na nawiązanie dobrych stosunków z

innymi dziećmi. Powtarzaniu klasy muszą jednak towarzyszyć zabiegi terapeutyczne w

przeciwnym razie pożądany efekt nie zostanie osiągnięty.

Zasada piąta

Mniejsze klasy mają przewagę nad większymi. Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi

wymaga indywidualnej opieki, dlatego im mniejsza klasa, tym lepsza. W dużych klasach, w których

jest ponad 30 uczniów, dziecko łatwiej się rozprasza. Klasy 10-20-osobowe pozwalają na lepsze

nawiązanie kontaktów z innymi dziećmi i z nauczycielem.

Zasada szósta

Atutem szkoły jest możliwość prowadzenia w niej zabiegów terapeutycznych. Wspominałem już,

ż

e dodatkowa edukacja dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi przynosi najlepsze rezultaty, jeśli

ma miejsce w środowisku szkolnym. Idealnym rozwiązaniem jest zabieranie dziecka z jego klasy na

1-2 nadplanowe lekcje dziennie, w czasie których uzupełniłoby swoje braki w podstawowych

umiejętnościach. Po takich lekcjach mogłoby wracać do swojej klasy i kontynuować naukę innych

przedmiotów. Nie widzę powodów, dla których w krajach rozwiniętych miałoby nie być

odpowiednich szkół, w których odbywałaby się nauka wyrównująca poziom, taka, o jakiej

pisałem powyżej.

Wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi odznacza się wysoką inteligencją, dlatego opieka

nad nimi we wczesnym etapie ich życia przyniesie korzyść nie tylko samym dzieciom, ale i całemu

społeczeństwu. Cena, jaką trzeba zapłacić, jest niska w porównaniu z zyskiem, który

zaobserwujemy w następnych latach. Dla dzieci wymagających terapii językowej czy terapii

zajęciowej najkorzystniejsze byłoby wprowadzanie takich zajęć już w szkole podstawowej. Cały

pomysł terapii dziecka opiera się na całkowitej integracji ze zdrowymi dziećmi w klasie.

Zasada siódma

Jeśli dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi przyjmuje leki w ciągu dnia, nauczyciel powinien

mu w tym pomóc. Nie będzie to dla niego wielkim wysiłkiem, a dziecko otrzyma w odpowiednim

czasie odpowiednią dawkę leku, który ułatwi mu nabywanie podstawowych umiejętności i

dostosowanie swojego zachowania do wymagań szkoły. Dzięki kontroli nauczyciela wykluczone

zostanie przypadkowe zażycie leków przez inne dzieci w klasie. Z lekami zażywanymi przy

zaburzeniach koncentracji uwagi należy obchodzić się w podobny sposób jak z lekami stosowanymi

w cukrzycy, padaczce, astmie czy innej długotrwałej chorobie. Słyszałem o nauczycielach, którzy

nie chcą angażować się w podawanie dzieciom leków. Jest to podejście niczym nie uzasadnione.

Dziecko spędza kilka godzin dziennie w szkole i szkoła jest odpowiedzialna za jego rozwój i dobre

samopoczucie. Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku dzieci przewlekle chorych, które

przebywają dłuższy czas w szpitalu i są zmuszone tam właśnie pobierać naukę.

Zasada ósma

Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi w szkole średniej powinno mieć możliwość wyboru

przedmiotów, w których ma szansę osiągnąć dobre wyniki. Większość z tych dzieci wykazuje np.

zdolności manualne. Jeśli będą mogły wykorzystywać je i rozwijać, pomoże im to w zyskaniu

poczucia własnej wartości. Gdy dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi rozpoczyna naukę

w szkole średniej, jest często oszołomione zmianą klasy i nauczycieli. Postawa pełna zrozumienia

pozwoliłaby mu bez większych problemów dostosować się do nowej sytuacji.

Zasada dziewiąta

Sprawdziany są szczególną trudnością dla dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi. Brak

umiejętności organizowania sobie pracy, planowania oraz oceny, co jest ważne, a co nie, powodują,

ż

e słabiej wypada ono na egzaminach. Dodatkowo trudności z pisaniem oraz powolny proces

przetwarzania informacji prowadzą często do osiągnięcia na sprawdzianach wyników, które

nie odzwierciedlają faktycznego stanu wiedzy. Egzaminy ustne lub asysta osoby przepisującej pracę

może być dużą pomocą dla takich uczniów.

Dziecku z zaburzeniami koncentracji uwagi lepiej służy taki system, który wprowadza częstą ocenę

ucznia w ciągu roku. Wydaje mi się, że nie należy chronić dzieci z zaburzeniami przed

sprawdzianami, ponieważ dzięki nim uczą się rozwiązywać swoje problemy i podejmować decyzje.

Umiejętne połączenie ciągłego oceniania dziecka z przeprowadzaniem sprawdzianów daje większą

szansę na rozwinięcie jego potencjalnych zdolności.

Punkty kluczowe

* Szkoła dla dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi powinna mieć:

1. Klasy o ściśle określonych poziomach

2. Stały plan zajęć

3. Wyrozumiałego, lecz wymagającego nauczyciela

4. Możliwość dodatkowego roku nauki

5. Małe liczebnie klasy

6. Możliwość podjęcia zajęć terapeutycznych

7. Możliwość kontrolowania podawania leków

8. Dużą liczbę przedmiotów do wyboru

9. Odpowiedni system przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów

ROZDZIAŁ 15

Diagnoza i wykrywanie

Jak rozpoznać u dziecka zaburzenia koncentracji uwagi we wczesnej fazie i jak postawić diagnozę?

Oczywiście, im wcześniej wykryje się chorobę, tym lepsze będą efekty odpowiedniego

postępowania.

Na szczęście mamy dzisiaj ośrodki wczesnego wykrywania (W Polsce funkcjonują poradnie

psychologiczno-pedagogiczne. Jednak już 6-latki są badane przez psychologa w przedszkolach,

(przyp. tłum.)), do których wysyła się dzieci nieprawidłowo rozwijające się w celu dalszej

diagnostyki.

Jeśli dziecko jest upośledzone fizycznie lub psychorozwojowo, zostanie poddane wczesnej terapii w

celu złagodzenia istniejącego już upośledzenia. Jeśli rodzice podejrzewają, że ich dziecko ma

problemy rozwojowe, muszą udać się na konsultację do specjalisty, który skieruje je do takiego

ośrodka. Naturalną rzeczą jest, że dzieci z deformacjami ciała zostaną zauważone wcześniej niż te z

problemami poznawczymi.

Problemy można wykryć we wczesnym dzieciństwie, jeśli zrodzą się wątpliwości, że dziecko nie

rozwija się tak, jak powinno. Pierwsze podejrzenie pada na dziecko nadpobudliwe z powodu jego

ciągłej aktywności ruchowej.

Następnym wczesnym sygnałem dla rodziców, że coś jest nie w porządku z ich dzieckiem, jest

opóźniony rozwój mowy. W pierwszych latach życia nie jest to aż tak wyraźne, często staje się

zauważalne w momencie pójścia dziecka do szkoły.

U wielu dzieci w ciągu pierwszych lat życia ujawniają się problemy ze snem. Polegają one na braku

odpowiedniego nawyku spania. U dzieci tych mogą pojawić się też problemy z jedzeniem, łącznie z

występowaniem wymiotów, lub słaby odruch ssania. Kolejnym objawem są ataki kolki, które mogą

wynikać z uczulenia, ale również mogą być wynikiem zaburzeń koncentracji uwagi. Wielu

rodziców zgłasza, że ich dzieci nie lubią, gdy się je przytula, i wręcz wtedy sztywnieją.

Nadpobudliwość, impulsywność lub opóźnienie rozwoju mowy są sygnałami alarmującymi o

nieprawidłowościach we wczesnych latach życia dziecka.

Gdy dziecko osiąga wiek szkolny, po raz pierwszy wymaga się od niego, aby uczestniczyło w

zajęciach grupowych w klasie, z reguły w pozycji siedzącej. Dziecko nadpobudliwe nie dostosuje

się do takich wymagań. Będzie przeszkadzało innym swoją ruchliwością i nieustannym

mówieniem, a jego impulsywność narzuci mu rolę błazna w oczach całej klasy.

Na tym etapie najczęściej obserwuje się u dziecka problemy z koordynacją, objawiające się przede

wszystkim nieprawidłowym chwytaniem ołówka lub brakiem umiejętności zabawy w grupie.

Trudności z mową stają się coraz bardziej wyraźne, a kłopoty językowe coraz bardziej widoczne

dla nauczyciela. Brak zachowań socjalnych prowadzi do izolacji dziecka z grupy.

W niewielkiej liczbie przypadków dochodzi do aktów agresji już w tym wieku, chociaż zwykle

pojawiają się one nieco później. Dzieci te mają nie najlepsze relacje z rówieśnikami. Często kończą

się one bójkami.

W końcu dziecko takie trafia do lekarza i cały proces diagnostyczny prowadzi do rozpoznania u

niego zaburzeń koncentracji uwagi. Lekarz śledzi wywiad chorobowy dziecka, aby stwierdzić, czy

choroba jest długotrwała i czy nie występują inne ważne czynniki emocjonalne lub socjalne, które

byłyby odpowiedzialne za problemy związane z zachowaniem lub nauką. Badanie lekarskie często

ujawnia u starszych dzieci objawy niedojrzałości układu nerwowego, tzw. miękkie objawy

neurologiczne.

Dokonuje się również oceny profilu psychoedukacyjnego, w skład którego chodzi test na

inteligencję oraz ocena osiągnięć dziecka w zakresie pięciu podstawowych umiejętności: czytania,

literowania, liczenia, pisania i mówienia.

Test na inteligencję (IQ) przeprowadza się z dwóch powodów. Po pierwsze, aby ocenić ogólne

możliwości dziecka oraz zorientować się, czy istnieje znacząca różnica pomiędzy możliwym a

aktualnym poziomem osiągnięć w zakresie podstawowych umiejętności. Po drugie, dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi mają charakterystyczną dużą rozpiętość w wynikach testu na

inteligencję. Test na inteligencję składa się z 10-11 podrozdziałów, które dotyczą różnych

aspektów, takich jak koncentracja, pamięć krótkotrwała, odbiór wzrokowy i słuchowy, rozumienie,

myślenie abstrakcyjne oraz zdolności ruchowe. Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi

zazwyczaj dobrze radzi sobie z niektórymi testami, z innymi średnio, a jeszcze z innymi

poniżej przeciętnej. Najsłabiej wypadają podrozdziały sprawdzające pamięć krótkotrwałą i

koncentrację.

Inną integralną częścią procesu diagnostycznego jest stwierdzenie pewnego stopnia niedojrzałości

ośrodkowego układu nerwowego dziecka. Dawniej stosowano elektroencefalografię (EEG) do

stwierdzenia zaburzeń czynności elektrycznych w mózgu. Badania wykazały, że u około jednej

trzeciej dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi występują pewne nieprawidłowości

w zapisie EEG.

Postęp, jaki dokonał się w dziedzinie EEG i innych badaniach mierzących czynność elektryczną

mózgu, np. w badaniu o narwie "korowe potencjały wywołane", pozwala na dokładne stwierdzenie

zaburzeń koncentracji uwagi u dzieci, a nawet na ich sklasyfikowanie.

Potencjały wywołane są to fale elektryczne wychodzące z mózgu, powstające w wyniku pokazania

dziecku błyskającego światła lub dania mu do słuchania brzęczących dźwięków. Te fale są

mierzone w czasie, kiedy przechodzą z oczu lub uszu do określonych okolic mózgu. W różnych

punktach rejestruje się szybkość i kształt fal płynących z mózgu. Jakakolwiek przeszkoda, stająca

na drodze tym falom, np. zniszczone komórki lub upośledzone przewodzenie chemiczne, będzie

opóźniać ich szybkość przepływu lub zmieniać ich kształt.

Ostatnie osiągnięcia, jakie dokonały się w tej dziedzinie, wywodzą się z uniwersytetów

nowojorskiego i harwardzkiego w Stanach Zjednoczonych.

Powstały dwa systemy, jeden o nazwie Neurometrics, drugi o nazwie BEAM.

Systemy te mierzą dojrzałość każdego obszaru mózgu dziecka, a następnie porównują z

dojrzałością mózgu większości dzieci dla poszczególnej kategorii wiekowej. Na tej podstawie

powstał program komputerowy pozwalający na identyfikację dzieci, u których występują

nieprawidłowości w obszarach mózgu odpowiedzialnych za funkcje poznawcze. Program ten

pozwoli na rozpoznanie takich zaburzeń jak zaburzenia koncentracji uwagi lub specyficzne

trudności w procesie uczenia się.

Do niedawna Neurometrics oraz BEAM używane były w celach ściśle naukowych. Obecnie używa

się ich jedynie do diagnostyki i wykrywania problemów związanych z nauką, a także w wielu

amerykańskich ośrodkach do monitorowania mózgowego przepływu krwi w czasie dużych operacji

kardiologicznych i neurochirurgicznych. Neurometrics stał się bardzo pomocny w wykrywaniu

chorób psychiatrycznych, m.in. schizofrenii, depresji czy poalkoholowego uszkodzenia mózgu.

Kolejne kroki procesu diagnostycznego prowadzą do oceny mowy i języka u dzieci, u których

spodziewamy się stwierdzić zaburzenia tych funkcji oraz do oceny procesów koordynacji.

Dzięki wszechstronnemu badaniu dziecka, w skład którego wchodzi badanie lekarskie, badanie

psychopedagogiczne, badania neurofizjologiczne, ocena mowy oraz terapia zajęciowa, tylko u

nielicznych dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi diagnoza nie ujawnia problemu.

Zdecydowana większość będzie sklasyfikowana jako pacjenci z łagodną, średnią lub ciężką

postacią zaburzeń koncentracji uwagi. Badania wykażą też, czy nadpobudliwość jest częścią obrazu

klinicznego choroby, czy nie. W ten sposób zdiagnozowane dziecko można poddać właściwej

terapii.

Punkty kluczowe

* Ważne jest jak najszybsze rozpoznanie zaburzenia.

* Należy szukać:

1. Nadpobudliwości

2. Opóźnienia rozwoju mowy

3. Braku koordynacji

4. Zaburzeń snu

5. Opóźnionego rozróżniania kolorów

* W skład oceny dziecka wchodzą:

1. Pediatryczne badanie lekarskie

2. Ocena pedagogiczna

3. Badania neurofizjologiczne

4. Możliwość oceny rozwoju mowy oraz terapia zajęciowa

ROZDZIAŁ 16

Sposoby działania

Wszystkie programy terapeutyczne prowadzą do stworzenia dzieciom z zaburzeniami koncentracji

uwagi odpowiednich warunków rozwoju.

Różni ludzie pracujący nad tym dzieckiem stwierdzają, że ich własne wysiłki mają wpływ na

wysiłki innych specjalistów w osiąganiu poprawy w rozwoju dziecka.

Zwykle leczenie opiera się na:

* Terapii behawioralnej

* Nauczaniu wyrównawczym

* Terapii mowy i języka

* Terapii zajęciowej

* Kontroli dietetycznej

* Leczeniu farmakologicznym

Terapia behawioralna

Celem terapii behawioralnej jest taka modyfikacja zachowania dziecka, dzięki której doświadczenia

pozytywne zdominują doświadczenia negatywne w jego życiu. Terapia polega na wzmacnianiu

dobrych nawyków dziecka i eliminowaniu złych.

Ponieważ nikt nie żyje w izolacji, jest całkiem zrozumiałe, że cokolwiek robimy w naszym

ś

rodowisku, odbija się to na nas samych. Dziecko impulsywne, agresywne lub mające częste

napady złości musi mieć świadomość konsekwencji takiego postępowania zarówno z rodziną,

kolegami w szkole czy nauczycielami. Potrzebuje ono pomocy, aby zmienić swoje zachowanie.

Pozytywne reakcje na wszelkie pożądane społecznie przejawy postępowania wzmocnią naturalne

pozytywne cechy dziecka.

W niektórych przypadkach w terapii modyfikacji zachowań stosuje się system nagród. Jest to

system nagradzania pozytywnego, w ramach którego dziecko otrzymuje coś w zamian za poprawę

zachowania.

Jeśli dziecko zachowuje się niewłaściwie, nie daje mu się czegoś, co lubi, lub czegoś, co bardzo

chce, a jego złe zachowanie jest negatywnie wzmacniane.

Sukces terapii modyfikacji zachowań zależy w dużej mierze zarówno od terapeuty, jak i od dziecka.

Wiele dzieci ma zbyt małą koncentrację uwagi lub słabą pamięć krótkotrwałą, aby zapamiętać to,

czego nauczyły się w trakcie terapii modyfikacji zachowań. W wielu przypadkach również duża

impulsywność tłumi instynkty dziecka i powoduje, że wciąż popełnia ono te same

wykroczenia.

Od terapeuty wymaga się dużo cierpliwości, gdyż pierwsze postępy widoczne są dopiero po długim

czasie. Terapeuta powinien być też obiektywny i nie angażować się emocjonalnie, ponieważ może

to osłabić skuteczność leczenia.

Nauczanie wyrównawcze - zaangażowanie rodziców

Zaangażowanie rodziców jest szalenie ważne dla każdego dziecka, mającego trudności w uczeniu

się. Podobnie jak terapeuta, tak i nauczyciel musi zaangażować się w problem dziecka, ale nie

emocjonalnie, tylko tak, by zachować dystans do uwidaczniających się postępów.

Celem nauczania wyrównawczego jest taka praca z dzieckiem, która pozwala wykorzystywać

tkwiące w nim siły w celu zwalczania jego słabości.

Na przykład, jeśli dziecko dobrze rozpoznaje słowa i litery za pomocą wzroku, natomiast słabo

uczy się brzmienia słów, nauczyciel powinien wykorzystać silniejsze umiejętności wzrokowe dla

poprawienia słabszych umiejętności słuchowych. Dodatkowym atutem indywidualnego nauczania

jest to, że nauczyciel skuteczniej potrafi wówczas zachęcić dziecko do skoncentrowania się na

pracy. Często jednak nie da się przeskoczyć problemów z pamięcią krótkotrwałą.

Najlepszym miejscem do nauczania wyrównawczego jest szkoła. Idealną sytuacją jest zabranie

dziecka ze zwykłej klasy na 2-3 godziny dziennie, aby otrzymało indywidualną pomoc w zakresie

tych podstawowych umiejętności, z którymi ma trudności. Innymi słowy, dziecko mające trudności

z czytaniem jest w godzinach rannych zabierane przez nauczyciela z klasy i wraz z dwojgiem lub

trojgiem innych dzieci otrzymuje dokładne, indywidualne korepetycje. Grupka dzieci

wymagających nauczania dodatkowego nie powinna przekraczać liczby pięciu osób, gdyż straci

wtedy indywidualny charakter.

Program dla każdego dziecka powinien być tak ułożony, aby skupiać się na jego konkretnych

potrzebach. Dobrze by miał ściśle określoną strukturę.

Dzięki regularności i stałemu powtarzaniu dziecko nabierze pewnych nawyków.

Jeśli dana szkoła nie dysponuje nauczaniem wyrównawczym, najlepiej wysłać dziecko na lekcje

prywatne, które jednak nie powinny trwać dłużej niż 1-2 godziny tygodniowo, i należy je

organizować, gdy dziecko jest w miarę wypoczęte. Może to być wcześnie rano przed pójściem do

szkoły lub po południu zaraz po lekcjach. Mogą to być także sobotnie poranki.

Terapia mowy i języka

Jak już wspomniałem wcześniej, wiele dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi charakteryzuje

nieprawidłowa wymowa i zaburzenia językowe.

Dzieci te mają problemy z artykulacją, jąkają się, kłopoty sprawia im także struktura języka. Jeśli

problemy te nasilają się, niezbędna jest terapia logopedyczna.

Niestety, szkoły często nie dysponują zajęciami logopedycznymi. Trzeba wówczas poświęcić na nie

godzinę tygodniowo poza szkołą.

Logopeda spotyka się z takimi samymi problemami u dzieci przychodzących do niego, co i inni

terapeuci. Dzieci te mają bowiem np. problemy z pamięcią krótkotrwałą, i to, czego zdołały się

nauczyć w ciągu jednego tygodnia, nie zawsze zostaje zachowane w ich pamięci do następnego.

Powtarzają więc wciąż wcześniej opanowane sprawności, zamiast przyswajać nowe.

Terapia zajęciowa

Problemy z koordynacją u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi dotyczą całego obszaru

związanego z koordynacją. Dzieci te będą miały najprawdopodobniej problemy związane z

koordynacją motoryki dużej, z koordynacją motoryki małej oraz z koordynacją oko/dłoń oraz

oko/stopa. Najczęściej dochodzi do zaburzeń w zakresie koordynacji motoryki małej.

Poza tym u dzieci tych na ogół występuje zjawisko tzw. lateralizacji skrzyżowanej. Polega ono na

tym, że dziecko może częściej używać prawego oka i prawej nogi, ale być leworęcznym. Nie ma

określonej dominacji jednej strony ciała nad drugą. Większość ludzi ma dominację prawo- lub

lewostronną.

U około 95% populacji światowej występuje dominacja lewej półkuli mózgu, co oznacza, że są

praworęczni, widzą lepiej prawym okiem i używają częściej prawej nogi. U niewielkiej części

społeczeństwa dominuje prawa półkula mózgowa, co oznacza leworęczność. Jeszcze mniejsza

część ma stałą mieszaną dominację. Są to ludzie oburęczni.

Lateralizacja skrzyżowana często występuje u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi i zanika

samoistnie w wieku młodzieńczym, gdy dojrzeje część mózgu zajęta procesem chorobowym. Do

tego czasu dzieciom myli się, w której ręce trzymać nóż, a w której widelec, do pisania używają

prawej ręki, a do gry w tenisa - lewej.

Wiele osób uważa, że lateralizacja skrzyżowana jest przyczyną niepowodzeń w nauce, a nie jedynie

zjawiskiem towarzyszącym. Dlatego w niektórych terapiach pojawiła się teoria tzw. podzielonego

mózgu. Zakłada ona, że jedna połowa mózgu odpowiedzialna jest za funkcje związane z językiem,

zaś druga sprawuje kontrolę nad zdolnościami muzycznymi, matematycznymi oraz zadaniami

niewerbalnymi. Celem terapii zgodnie z tą teorią jest przywrócenie funkcji odpowiednim połowom

mózgu dzięki licznym ćwiczeniom fizycznym, technikom treningowym itp. Oczywiście założenie

podobnych technik leczniczych jest fałszywe, ponieważ, jak wiemy, istnieje wiele połączeń między

obiema półkulami mózgu, a ośrodki odpowiedzialne za poszczególne funkcje nie leżą tylko w

jednej okolicy mózgu.

Dzieci, u których występują problemy z koordynacją, poddaje się terapii zajęciowej lub fizjoterapii.

Specjalnie przeszkoleni terapeuci proponują dziecku szereg ćwiczeń usprawniających, które

angażują je w programy kontrolowania motoryki dużej, motoryki małej oraz koordynacji oko/dłoń.

W skład programu motoryki dużej wchodzą wędrówki piesze, toczenie dużych piłek oraz zabawy

na placach zabaw. Programy motoryki małej zawierają ćwiczenia poprawiające zdolności dziecka

do manipulowania małymi przedmiotami, np. wkładanie kołeczków do otworów lub nawlekanie

igły nitką. Koordynacja oko/dłoń ulega poprawie dzięki ciągłym ćwiczeniom, takim jak chwytanie,

ocena odległości w czasie rzucania lub kopania piłką.

Programy terapii zajęciowej trwają z reguły 12 tygodni i są regularnie przerywane sesjami

sprawdzającymi.

Kontrola dietetyczna

Wiele napisano na temat wpływu diety na dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi, zwłaszcza na

dziecko nadpobudliwe. Szczególną popularność zdobyła książka doktora Bena Feingolda na temat

leczenia dietą dziecka nadpobudliwego. Podstawą do napisania tej książki były doświadczenia z

pacjentami dorosłymi oraz ich reakcje na pewne pokarmy w trakcie leczenia alergii. Doświadczenie

to rozszerzono na leczenie dzieci alergicznych, a następnie dzieci nadpobudliwych. Dietę zaczęto

traktować jako panaceum na szereg schorzeń, z których nadpobudliwość była najbardziej

zauważalna.

Opublikowano rozmaite artykuły naukowe na temat leczenia dietetycznego, np. dotyczące diety

Feingolda w leczeniu dzieci nadpobudliwych. Ze wszystkich prawie badań wynikało, że dieta nie

przynosi znaczących korzyści w leczeniu nadpobudliwości. Prawdopodobnie jest to wniosek

słuszny, ale jedynie dla parametrów mierzonych w tychże badaniach naukowych. Ja jednak byłem

pod dużym wrażeniem, gdy wielu rodziców zgłaszało znaczną poprawę zachowania u swoich

dzieci, którym nie podawano pewnych potraw. Jednym z takich składników są pochodne kakao,

występujące w czekoladzie i coca-coli. Innymi szkodliwymi składnikami są środki konserwujące,

barwniki oraz cukier. Na liście substancji szkodliwych znalazły się również salicylany.

Jak więc porównać doświadczenie poszczególnych rodziców z wynikami badań klinicznych? W

badaniu klinicznym pewne parametry są stosowane do zaklasyfikowania dziecka jako

nadpobudliwego. Dzieci te są pod obserwacją w określonym czasie i w szczególnych

okolicznościach. Natomiast rodzice przebywają z dzieckiem 24 godziny dziennie, dlatego ich

obserwacje są pełniejsze. Poza tym badania ilościowe nie są w stanie wychwycić zmian

jakościowych. Występująca u tych dzieci huśtawka nastrojów, agresja oraz impulsywność, nie

ujawniają się w standardowych testach psychologicznych, zwłaszcza w nienaturalnym środowisku,

w którym są przeprowadzane.

Moja rada dla rodziców dzieci nadpobudliwych jest taka, aby kontrolowali dietę swoich dzieci i nie

przesadzali z produktami, które wyżej wymieniłem. U młodszych dzieci proponuję stosowanie

diety eliminacyjnej przez kilka tygodni, a przy braku jakiejkolwiek poprawy (zazwyczaj objawia się

poprawą snu lub zmniejszeniem poziomu aktywności) trzeba tę dietę kontynuować. Jeśli po

upływie kolejnych tygodni poprawa nie następuje, zalecam zakończenie diety eliminacyjnej.

Aby dziecko nie odbierało diety eliminacyjnej jako kary i nie czuło się osamotnione, najlepiej

włączyć w nią całą rodzinę.

Leczenie farmakologiczne

Leczenie farmakologiczne dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi jest jednocześnie najbardziej

kontrowersyjne i najbardziej skuteczne.

Początki sięgają roku 1937, kiedy to amerykański naukowiec, dr Bradley, badał nowy lek -

deksamfetaminę. Sądzono, że zmniejsza ona ból głowy u dzieci poddanych zabiegowi

pneumoencefalografii. Pneumoencefalografia polega na wstrzyknięciu powietrza do ośrodkowego

układu nerwowego dziecka, a następnie prześwietleniu promieniami rentgenowskimi w celu

ustalenia, czy w mózgu nie znajduje się guz. Techniki tej nie stosuje się, odkąd wprowadzono

skuteczniejszą tomografię komputerową. Jednym z głównych działań niepożądanych

pneumoencefalografii był przykry ból głowy występujący po zabiegu.

W 1937 roku przeprowadzono kontrolowane badanie z zastosowaniem deksamfetaminy, którą

przez sześć miesięcy podawano grupie dzieci. Niestety, nie zaobserwowano ustępowania bólu

głowy, ale zauważono, że wiele dzieci, które przed badaniem miały trudności w nauce, pod koniec

badania

poprawiły swoje osiągnięcia. Dlatego dalsze badania prowadzone nad deksamfetaminą dotyczyły

leczenia dzieci mających trudności w uczeniu się, zwłaszcza tych z minimalnymi uszkodzeniami

mózgu.

Nie trzeba było długo czekać, aby deksamfetamina stała się uznanym lekiem w leczeniu dzieci z

trudnościami w uczeniu się, wynikającymi z minimalnych uszkodzeń mózgu. Około dwadzieścia lat

później na rynku pojawił się nowy lek - metylfenidat (nazwa handlowa Ritalin). Sądzono, że jest

lepszy od deksamfetaminy, ponieważ wywoływał mniej działań niepożądanych i wydawał się

bardziej skuteczny. Szybko przekonano się o jego wpływie na dziecko nadpobudliwe, co

potwierdziły badania kliniczne prowadzone w latach 50.

Obecnie prawie każde dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi reaguje na jeden z tych leków.

Dla niektórych odpowiedni jest lek o nazwie Tofranil, choć mechanizm jego działania nie jest

jeszcze w pełni zbadany.

Efekty działania

Jedną z wad związaną ze stosowaniem nowych leków było niezrozumienie mechanizmów ich

działania. Z czasem zauważono, że u dorosłych, którzy przyjmowali te leki, występowały objawy

depresji lub przeciwnie – ich nastrój ulegał poprawie. Odkrycie, że leki te wpływają na poprawę

nastroju, spowodowało ich nadużywanie. Jednak nadal były stosowane z dużym powodzeniem w

leczeniu dzieci nadpobudliwych. Kolejne badania potwierdziły, że przynoszą one poprawę ich

stanu.

Początkowo uważano, że Ritalin i deksamfetamina wywołują u dzieci "efekt paradoksalny",

ponieważ działały dokładnie odwrotnie niż u dorosłych. Innymi słowy, dzieci nadpobudliwe

leczone przy użyciu tych leków uspokajały się, podczas gdy zdrowi dorośli pod ich wpływem

działali na wysokich obrotach.

Gdy poznano mechanizm działania tych leków u dzieci nadpobudliwych lub mających minimalne

uszkodzenia mózgu, zaczęto przeprowadzać badania kontrolne w celu stwierdzenia działań

ubocznych. Do tej pory przeprowadzono kilka długoterminowych badań, z których najsłynniejsze

wykonał

w drugiej połowie lat 50. dr Weiss w Montreal Chlildren's Hospital. Podawano wówczas dzieciom

leki przez 5 lat, a następnie przez kolejne 5 lat obserwowano je. W badaniu uczestniczyły dwie

grupy kontrolne: grupa dzieci nie leczonych oraz grupa dzieci nie mających minimalnych

uszkodzeń mózgu.

Ostatni raport opisuje dwudziestoletni okres obserwacji, w którym nie odnotowano wystąpienia

niepożądanych skutków u dzieci z grupy poddanej leczeniu. Najkorzystniejsze wyniki badań

uzyskały dzieci, które nie cierpiały na zaburzenia koncentracji uwagi, dobre wyniki miały również

dzieci z zaburzeniami, ale poddane leczeniu farmakologicznemu. Najgorzej wypadły

dzieci z grupy nie leczonych.

Prawdopodobny mechanizm działania tych leków został w zasadzie odkryty dopiero w ciągu

ostatnich 5-10 lat. Przypominam, że podstawą zaburzeń koncentracji uwagi jest nieprawidłowe

wytwarzanie neuroprzekaźnika, substancji chemicznej przenoszącej bodźce z jednej komórki do

drugiej. Neuroprzekaźnikami biorącymi udział w przenoszeniu bodźców są dopomina i

noradrenalina.

Skład chemiczny metylfenidatu (Ritalin), deksamfetaminy (Dexedrine) i pemoliny (Cylert) jest

bardzo podobny do naturalnie występujących substancji. Przypuszcza się, że leki te działają

wielokierunkowo. Po pierwsze, powodują bezpośredni wzrost ilości neuroprzekaźnika w

przestrzeni między dwiema komórkami nerwowymi i w ten sposób działają tak samo jak

neuroprzekaźniki. Po drugie, zmniejszają wytwarzanie zwrotne naturalnego neuroprzekaźnika przez

pierwszą komórkę, zwiększając ilość neuroprzekaźnika w przestrzeni międzykomórkowej.

Trzecim sposobem działania jest zwiększenie wrażliwości błony drugiej komórki na naturalne

neuroprzekaźniki, co powoduje zwiększenie powinowactwa drugiej komórki do neuroprzekaźnika i

przyciąganie go niczym magnez. Czwartym sposobem działania jest wpływ leków na układ

enzymów

rozkładających neutralne neuroprzekaźniki.

W wyniku leczenia następuje poprawa przepływu impulsu elektrycznego z pierwszej komórki do

drugiej, a w rezultacie w całym układzie nerwowym.

Można z tego wywnioskować, że u zdrowej osoby z prawidłowym poziomem neuroprzekaźnika

leki te zwiększyłyby przekaźnictwo ponad normę, a to doprowadziłoby do działań niepożądanych,

których doświadczają dorośli nie mający zaburzeń koncentracji uwagi.

Skutki uboczne

Działania niepożądane tych leków są krótkotrwałe. Zaobserwowano, że pojawiają się one silniej u

młodszych dzieci. Najczęściej dochodzi do utraty apetytu, co u małych dzieci może trwać od kilku

tygodni do kilku miesięcy.

Waga dziecka osiąga jednak pewną stałą wartość, a potem wzrasta. Niepożądane objawy można

także złagodzić przez zaniechanie leczenia na krótki okres, aż dziecko odzyska apetyt i powróci do

normalnej wagi. W wielu przypadkach po powtórnym podaniu leku masa ciała nie wzrasta już tak

bardzo jak przy pierwotnym leczeniu. Dzieci skarżą się wówczas na uczucie przepełnienia i nie

chcą jeść w szkole obiadów, a czasem nawet śniadań w domu.

Drugim częstym objawem niepożądanym jest bezsenność. Wiele dzieci ma trudności z zaśnięciem

w momencie rozpoczęcia leczenia. Objaw ten jest również bardziej nasilony u młodszych dzieci. W

końcu jednak przyzwyczajają się one do leku i prawie we wszystkich przypadkach bezsenność

ustępuje.

Do innych działań niepożądanych leku zalicza się uczucie zmęczenia, bóle głowy, zawroty głowy,

w pojedynczych przypadkach - nieostre widzenie.

Wszystkie objawy nie trwają dłużej niż kilka dni i znikają, gdy dziecko przyzwyczaja się do

podawanego leku.

W 1972 roku ogłoszono raport, w którym opisywano wpływ tych leków na wzrost dzieci.

Początkowe tezy raportu nie zostały jednak udowodnione przez innych naukowców, ja zaś wśród

5000 przypadków dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi leczonych farmakologicznie, z którymi

miałem do czynienia, nie zaobserwowałem wpływu leków na wzrost tych dzieci. Pierwotne badanie

wykazywało, że u dzieci, u których podejrzewano opóźnienie wzrostu, po odstawieniu leków

wzrost powracał do normy. W 1979 roku Amerykańska Akademia Pediatrii opublikowała w

jednym z pism medycznych stwierdzenie, że nie ma jasnych dowodów na to, że opóźnienie wzrostu

jest działaniem niepożądanym leków stosowanych w leczeniu zaburzeń koncentracji uwagi.

Bardzo częstym niepożądanym objawem stosowania leczenia u małych dzieci jest występowanie

depresji. Dziecko poniżej 7. roku życia zażywające leki często płacze, jest rozdrażnione i objawy te

utrzymują się szczególnie w pierwszych tygodniach, zanim organizm zdąży przystosować się do

leków. Zmniejszenie dawki może spowodować ustąpienie objawów.

Najmniej działań niepożądanych zaobserwowano przy stosowaniu Tofranilu. U niektórych dzieci

może wystąpić senność lub zwiększenie apetytu.

Z reguły dziecko, u którego leczenie farmakologiczne przynosi oczekiwane skutki, lepiej reaguje

również na inne zabiegi terapeutyczne.

Punkty kluczowe

* Terapie zachowań mają na celu zwiększenie doświadczeń pozytywnych dziecka zamiast

negatywnych.

* Nauczanie wyrównawcze wzmacnia słabe punkty dziecka, wykorzystując nabyte przez nie

umiejętności w szkole.

* Terapia mowy pomaga zwalczyć problemy związane z mową z językiem.

* Terapia zajęciowa służy poprawie:

1. Koordynacji motoryki dużej

2. Koordynacji motoryki małej

3. Koordynacji oko, dłoń

4. Sprawnego posługiwania się prawą lub lewą ręką

5. Umiejętności pisania od lewej strony do prawej

* Zalecana dieta eliminuje pokarmy pogarszające działanie neuroprzekaźników.

* Leki (Ritalin, Dexedrine, Cylert) poprawiają przebieg procesów neurochemicznych zachodzących

w mózgu.

ROZDZIAŁ 17

Umiejętne postępowanie i inne trzy R

(rutyna, regularność, repetycja)

Rozdział ten jest ogólnym wstępem do zagadnienia tworzenia środowiska zewnętrznego dziecku z

zaburzeniami koncentracji uwagi. Wymaga ono bowiem zarówno leczenia neurologicznego, jak i

modyfikacji środowiska.

Przede wszystkim trzeba sobie uświadomić, że prawie wszystkie dzieci z zaburzeniami koncentracji

uwagi mają kłopoty z zorganizowaniem sobie czasu i oczekują od dorosłych, że im w tym pomogą,

zarówno w domu, jak i w szkole.

W domu dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi potrzebuje rutyny w zakresie codziennych

obowiązków. Wszystkie czynności musi wykonywać regularnie o ściśle określonych porach

każdego dnia. Inaczej mówiąc, to co zrobi jednego dnia o godzinie 8 rano, następnego też musi

zrobić

o 8 rano.

Jednym z największych problemów, z jakim boryka się dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi,

jest odrabianie pracy domowej i nauka w domu.

Dziecko nie wie, jak zorganizować sobie czas po szkole, aby zdążyć odrobić lekcje. Należy mu

więc towarzyszyć w tworzeniu programu zajęć pozaszkolnych każdego dnia tygodnia i dzielić czas

na odcinki półgodzinne. Każdy odcinek czasu powinien mieć przyporządkowane zajęcie, takie jak

zjedzenie kanapki, zabawa, odrabianie pracy domowej, nauka, oglądanie telewizji, zjedzenie

obiadu, kąpiel itp. Należy zachęcać dziecko do jak najściślejszego przestrzegania grafiku.

Początkowo, zanim nabierze rutyny, dobrze jest je kontrolować. Taki program wprowadza

urozmaicenia, wyznacza czas na przyjemności i na naukę. Trzeba zawsze brać pod uwagę, że

dziecko mające problemy z pamięcią krótkotrwałą musi mieć wciąż powtarzane instrukcje i

informacje.

Rutyna, regularność, repetycja - to trzy R, które dla dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi są

równie ważne, jak podstawowe trzy R: czytanie, pisanie, arytmetyka.

Postępowanie z dzieckiem powinno być jak najbardziej konsekwentne, natomiast jakiekolwiek

zmiany w regulaminie domowym należy ograniczyć do minimum. Otoczenie dziecka powinno być

stabilne i spokojne, w miarę możliwości bez hałasu.

Z powodu małych ambicji i braku własnego systemu ochrony, dziecko musi być stale zapewniane,

ż

e jest akceptowane takie, jakie jest, i że jest pełnoprawnym członkiem rodziny. Bardzo ważną rolę

w wychowywaniu odgrywają ojcowie. Chłopcy z zaburzeniami koncentracji uwagi, ze względu na

rozmaite problemy emocjonalne, wciąż przekraczają granice wymaganej dyscypliny i wymykają się

spod kontroli. Trudno jest matce samej, narażonej na takie postępowanie dziecka, wciąż borykać się

z podobnymi wyzwaniami.

Dlatego tak ważne jest regularne zaangażowanie się ojca w wychowanie i emocjonalny rozwój

dziecka. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi w większości przypadków domagają się

okazywania im miłości i czułości.

Gdy swoim zachowaniem zasłużą na karę, musi ona być natychmiastowa i sprawiedliwa, a

powstały problem szybko rozwiązany, aby nie zakłócał stałych relacji z dzieckiem.

Punkty kluczowe

* Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi potrzebują rutyny w wykonywaniu codziennych

czynności.

* Zanim dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi zapamięta daną informację, należy mu ją

wielokrotnie powtórzyć.

* Informacje powinny docierać do dziecka systematycznie.

ROZDZIAŁ 18

Specyficzne zachowania

Zaburzenia behawioralne

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi (zwłaszcza tych nadpobudliwych) występują różne

rodzaje zachowań, odróżniające je od innych dzieci.

Wiele z nich, od czasu do czasu, przejawia pewne cechy zaburzeń behawioralnych, które zwłaszcza

u tych nadpobudliwych przeciągają się w czasie i trudno jest zaprowadzić dyscyplinę.

Nagłe wybuchy złości

Ponieważ dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi jest raczej osobą nieelastyczną, ciężko mu

dostosować się do zmian zachodzących w jego otoczeniu. Stworzenie mu niezmiennego środowiska

jest nierealne, ponieważ na różnych etapach życia stykać się będzie z rozmaitymi zasadami

postępowania. Wiele z tych dzieci łatwo ulega frustracjom, co prowadzi do częstych wybuchów

złości szczególnie w sytuacjach zmiany otoczenia. Owe napady złości na ogół pojawiają się bez

jakiejkolwiek przyczyny, a rodzice stoją oniemiali i nie wiedzą, co doprowadziło ich pociechy do

takiego stanu. Powodem może być np. posmarowanie przez matkę chleba masłem nie do samych

brzegów kromki.

Dziecko wybucha w sposób niekontrolowany i stan taki trwa przez kilka minut, nie dłużej jednak

niż 10-15 minut. Jedną z cech charakterystycznych napadu złości jest to, że trwa naprawdę krótko.

W tym czasie najlepszą rzeczą, jaką matka lub ojciec może zrobić, jest nieangażowanie się w cały

epizod.

Najtrudniejszą metodą, ale za to przynoszącą rezultaty, jest pozwolenie na wyładowanie złości,

skoro wybuch już nastąpił. Dobrze jest w takich sytuacjach zaprowadzić dziecko do oddzielnego

pokoju, w którym będzie mogło się uspokoić. Jest to technika stara jak świat. Badania wykazują, że

dzieci pozostawione same w pokoju szybciej się uspokajają.

Niektórzy rodzice twierdzą, że dobry skutek przynosi powstrzymanie dziecka w czasie wybuchu

złości, na przykład poprzez mocne objęcie i przytulenie go do czasu uspokojenia. Bliskość i ciepło

rodzicielskiego ciała działa jak katalizator w uspokajaniu dziecka.

Jeśli dziecko jest już uspokojone, wówczas łatwiej mu coś wytłumaczyć.

Nie jest to oczywiście metoda, którą matka może stosować w trakcie zakupów w supermarkecie,

gdy dziecko krzyczy, tarzając się na podłodze jak samolot gotowy do startu. W takiej sytuacji

jedynym, chociaż nie zawsze całkowicie satysfakcjonującym posunięciem, jest zignorowanie

dziecka i kontynuowanie zakupów, tak długo, jak to możliwe. Najważniejsze jest, aby pokazać

dziecku, że jego wybuch złości do niczego nie doprowadził.

Jedną z cech nieustępliwości jest ogromna trudność w dokonywaniu wyborów. Najlepszą metodą

jest niepozwalanie dzieciom na dokonywanie wyboru, lecz zawsze stawianie ich przed faktem

dokonanym. Trzeba im mówić, co mają na siebie włożyć, gdzie pójść, jak coś zrobić, co zjeść itp.

Wybór nie jest czymś, co można umieścić w społecznym repertuarze zachowań tych dzieci.

Agresja

Wielu nadpobudliwych chłopców zachowuje się agresywnie, szczególnie w stosunku do

rodzeństwa lub rodziców. Agresja jest przejawem niskiego progu tolerancji na frustrację. Jest

prawdopodobnie jednym ze sposobów wyrażenia swojego zdania na temat otoczenia i trudności,

jakie dziecko napotyka funkcjonując w tym środowisku.

Z punktu widzenia jego matki przejawy agresji w wielu przypadkach są najgorszą cechą dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi. Na niej bowiem, jak na pierwszej linii obrony, odbija się akt

agresji, którego dziecko się dopuszcza. Szybko zdobywa ono złą reputację, w wyniku czego zawsze

jest obwiniane automatycznie, niezależnie od tego, czy popełniło niecny czyn w szkole lub na

podwórku, czy nie popełniło go. Ostatecznie matka zamyka się ze swoim dzieckiem w domu, co

prowadzi do dalszego wycofywania się z życia społecznego.

Postępowanie z dzieckiem agresywnym jest bardzo trudne i nie powinno się uwalniać przy tym

własnej agresji. Kara cielesna powoduje raczej dolanie oliwy do ognia. Najlepszą metodą jest

ograniczenie przywilejów i nagradzanie za dobre sprawowanie. Należy robić to umiejętnie, mając

na względzie pozostałe dzieci w rodzinie, którym może się wydawać, że dziecko nadpobudliwe

zyskuje coś poprzez okazywanie swojej agresji.

Jeśli objawy agresji zagrażają rodzeństwu lub sąsiadom, trzeba dziecko odseparować i dać mu czas,

aby się uspokoiło. Prawo powrotu na łono rodziny powinno być stopniowane. Na szczęście

zazwyczaj akt agresji trwa krótko, może jednak mieć poważne konsekwencje dla rodziny jako

całości, zaburzając kontakty między jej członkami.

Poszanowanie własnej godności

Najtrudniejszą do leczenia cechą zaburzeń koncentracji uwagi jest obniżone poszanowanie własnej

godności. Jak już wspominałem, trudności z poszanowaniem własnej godności wiążą się z

zaburzeniami układu limbicznego.

Zaburzenia te powodują, że dzieci wchodzą w życie, nie mając na nie pomysłu i czują się mniej

wartościowe od swoich rówieśników. Nie zawsze da się to zauważyć w młodszych grupach

ż

łobkowych, ale jest już widoczne w wieku 3-4 lat, gdy dziecko idzie do przedszkola.

Coraz większe trudności z utrzymywaniem dobrych stosunków z innymi dziećmi w grupie

wiekowej są efektem braku poczucia pewności siebie. Dzieci te mają skłonności do unikania grupy

lub wręcz przeciwnie, chcą dominować i przewodzić grupie, sprawując nad nią kontrolę. Chętniej

przebywają z dziećmi starszymi lub młodszymi, ponieważ lepiej się czują w ich towarzystwie.

Poszanowanie własnej godności poprawia się, gdy dziecko osiąga jakieś sukcesy, czy to w nauce,

czy w relacjach z rówieśnikami. Jeśli ma ono trudności w nauce, sytuację mogą jeszcze

skomplikować wtórne problemy związane z poszanowaniem własnej godności. Dlatego w

momencie wykrycia trudności w uczeniu się, należy dziecku pomóc uwierzyć we własne siły.

Rodzice powinni stale obserwować swoje dziecko i uświadamiać mu jego mocne strony. Jeśli

dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi przejawia jakieś zainteresowania i jest w miarę dobre w

tym, co robi, jego poszanowanie własnej godności ulega poprawie. Zajęcia takie, jak wędrowanie,

uprawianie sportów, taniec, aktorstwo, umiejętność dyskutowania, modelarstwo, praca z

komputerem, powinny być stale rozwijane. Sukces odniesiony przez dziecko w jakiejkolwiek

dziedzinie zachęci je do przebywania z grupą rówieśników.

Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi lepiej się czują, przebywając z jednym lub z dwoma

kolegami niż z całą grupą rówieśników. Dlatego, jeśli zaczynają się bawić z innymi dziećmi, trzeba

dbać, aby ich grupa była jak najmniejsza. Najlepiej, aby było to właśnie jedno lub dwoje dzieci.

W okresie dorastania poszanowanie własnej godności u wszystkich dzieci jest zagrożone. U dziecka

z zaburzeniami koncentracji uwagi objawia się to w sposób bardziej widoczny. Jeśli dziecko

osiągnęło już pewne sukcesy, jest w stanie lepiej radzić sobie z zagrożeniami wynikającymi z

procesu dojrzewania. Niskie poszanowanie własnej godności, spowodowane zaburzeniami

koncentracji uwagi, ulega znacznej poprawie, gdy dojrzewa układ limbiczny, co ma miejsce zwykle

w trakcie lub pod koniec wieku dojrzewania.

Impulsywność

Najprawdopodobniej w dłuższej perspektywie czasowej impulsywność jest najbardziej

upośledzającą cechą zespołu zaburzeń koncentracji uwagi.

Najlepszą metodą walki z impulsywnością dziecka jest jak najwcześniejsze ustalenie stałych reguł

postępowania. Rutyna sprawia, że dziecku łatwiej jest się skupić na różnych aspektach rozwoju

(nauce, socjalizacji itp.), oraz pomaga podporządkować się regułom rządzącym światem. Określone

reguły postępowania są bardzo ważne w życiu dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi, bez nich

trudniej byłoby mu radzić sobie z napotykanymi trudnościami.

Należy również zachęcać dziecko, aby zanim przystąpi do działania, najpierw pomyślało o tym, co

zamierza zrobić, bez względu na to, czy to będą ćwiczenia fizyczne, pisanie czy wypowiedź.

Użyteczne może się okazać napisanie hasła "pomyśl, zanim zrobisz" i umieszczanie go w

newralgicznych miejscach, np. nad łóżkiem, w torbie szkolnej, na ławce szkolnej. Pozwoli to

dotrzeć tej informacji do podświadomości, co okaże się przydatne jako mechanizm kontrolny przed

wykonaniem jakiejkolwiek czynności o charakterze impulsywnym.

Małe dzieci wymagają nieustannej czujności ze strony rodziców. Ich nagłe, nieprzemyślane

działania zagrażają bowiem ich bezpieczeństwu. Dziecko nie zdaje sobie sprawy, że wybieganie na

ulicę bez rozglądania się lub skakanie ze zbyt wysokich podwyższeń może się skończyć dla niego

tragicznie.

W starszym Wieku impulsywność przejawia się inaczej. W szkole np. dziecko sprawia wrażenie, że

rozumie, czego się od niego wymaga, a potem błędnie wykonuje polecenia, wyrywa się do

odpowiedzi, zanim pomyśli, czy zna odpowiedź.

Impulsywność przejawia się również w rozmaitych wybrykach w szkole.

Dziecko impulsywne daje się łatwo sprowokować innym. Nie zastanawia się nad konsekwencjami

swojego zachowania i często zostaje przyłapane przez nauczyciela na gorącym uczynku. Sytuacja

staje się poważna, gdy chcąc zyskać akceptację grupy rówieśników, daje się namówić na

przestępstwa kryminalne, takie jak kradzieże lub akty wandalizmu.

Gdy dziecko dorasta, trzeba w sposób regularny uświadamiać mu jego impulsywność i zapewnić

kontrolę jego popędliwości. Wspominałem już o uwagach czynionych dziecku, które pozostają w

podświadomości i pomagają w panowaniu nad swoją impulsywnością.

Im dziecko starsze, tym więcej trzeba mu tłumaczyć, jakie mogą być konsekwencje jego

impulsywnych zachowań. Najskuteczniejsze jest jednak ograniczanie sytuacji, w których dziecko

jest kuszone lub narażone na ryzyko. Rodzice powinni przewidywać i uprzedzać fakty, biorąc pod

uwagę, że dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi ma skłonność do zaprzyjaźniania się z

dziećmi wywierającymi na nie negatywny wpływ.

Zaburzenia czasu koncentracji uwagi

Najbardziej powszechną cechą zaburzeń koncentracji uwagi jest ta, która dała nazwę całemu

zespołowi. Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi nie potrafią skoncentrować uwagi przez

dłuższy czas lub mają problemy z utrzymaniem koncentracji na konkretnym zadaniu. Rodzice i

nauczyciele mogą próbować pomóc dziecku w różny sposób. Po pierwsze, za wszelką cenę powinni

nie dopuszczać do rozpraszania uwagi dziecka. W klasie należy je posadzić z przodu i pośrodku, w

miejscu dobrze widocznym dla nauczyciela, który szybko sprowadzi dziecko na ziemię, gdy za

bardzo zacznie się ono oddawać marzeniom. Podobnie w domu - powinno uczyć się i odrabiać

lekcje w osobnym pokoju, gdzie jest cisza i nikt nie przeszkadza.

Po drugie, wszelkie zajęcia, które dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi ma wykonać,

powinny się zamykać w krótkich przedziałach czasowych.

Przykładem może być doskonały program dla dzieci "Ulica Sezamkowa". Jest on oparty na

zdolności koncentracji uwagi dzieci w wieku 2-5 lat i żadna scena nie trwa dłużej niż kilka sekund,

a w wyjątkowych przypadkach 30 sekund. W wyniku tego, dzieci z zainteresowaniem i radością

oglądają półgodzinny program, którego nie obejrzałyby w innych okolicznościach. Podobną

technikę stosuje się u dzieci mających problemy z koncentracją.

Dziecko, które ma obniżoną zdolność koncentracji, zazwyczaj odkłada na później wszystko, co ma

zrobić. Zaniedbywane zostają zarówno prace domowe, jak i nauka. Dziecko ma problem z

rozpoczęciem jakiejkolwiek pracy, a potem z doprowadzeniem jej do końca. Rodzice powinni

pomóc dziecku zasiąść do pracy. Można stosować różne sposoby, m.in. przygotować otoczenie, aby

było ciekawsze i bardziej sprzyjające skupieniu, stosować system małych nagród za rozpoczęcie i

ukończenie pracy domowej. Można na przykład powiedzieć dziecku, że jeśli zacznie odrabiać

lekcje, to zaraz dostanie gorącą czekoladę, mleko lub inny napój. Gdy zaś skończy, może

oczekiwać, że dostanie batonik lub inny smakołyk. Chłopcy łatwo ulegają takiemu przekupstwu

przez żołądek, nie jest to jednak trwała metoda. Gdy minie początkowy entuzjazm, zainteresowanie

słabnie.

Często konieczne jest zastosowanie delikatnej, lecz stałej perswazji. Aby dziecko ukończyło

rozpoczęte zadanie, trzeba wyrabiać w nim przyzwyczajenie do przestrzegania zasad. Ja nazywam

to "wytrwałością". Rzeczywiście, dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi często porzucają

rozpoczęte już zadania. Ważne jest ugruntowanie w nich przyzwyczajenia do kończenia pracy.

Początkowo zadania do wykonania mogą być krótkie. Gdy dziecko nauczy się, że rozpoczętą pracę

należy doprowadzić do końca, można powierzać mu zadania wymagające coraz dłuższego

skupienia.

Ocena farmakoterapii

Zastosowanie farmakoterapii u dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi rozważa się w

następujących przypadkach:

a) Dzieci z umiarkowaną postacią zaburzeń, czyli te, które mają niewielkie trudności w nauce, a 4-

6-miesięczny okres terapii behawioralnej lub nauki wyrównawczej nie przynosi poprawy.

b) Dzieci mające duże trudności w nauce lub poważne zaburzenia behawioralne, czyli takie,

których umiejętności podstawowe są opóźnione o trzy lata. Sprawiają one poważne problemy

wychowawcze zarówno w szkole, jak i w domu, tak że ani nauczyciel, ani rodzice nie mogą sobie z

nimi poradzić.

Są one kandydatami do leczenia farmakologicznego już przy pierwszej wizycie u lekarza. Do

leczenia może zostać dołączona nauka wyrównawcza lub terapia behawioralna.

Na początku szczególnie ważne jest ustalenie, czy danemu dziecku określony lek

psychostymulujący przyniesie wymierne korzyści. Nie wszystkie dzieci z zaburzeniami

koncentracji uwagi dobrze reagują na leczenie, zaś u części z nich występują działania niepożądane

leków. Wówczas stan pogarsza się po przyjęciu leków: mają jeszcze większe trudności w uczeniu

się, a ich zachowanie staje się coraz bardziej chaotyczne.

Ocena wpływu leczenia na dziecko powinna być prowadzona pod kontrolą lekarza. Najpierw przed

podaniem jakiegokolwiek leku ocenia się pamięć krótkotrwałą i koncentrację uwagi dziecka.

Następnie czeka się godzinę lub dwie, aż lek zostanie wchłonięty do krwioobiegu i dotrze do

mózgu. Po tym czasie jeszcze raz ocenia się pamięć krótkotrwałą i koncentrację uwagi, aby

stwierdzić, czy doszło do poprawy. Jeśli tak, to uznaje się, że dziecko dobrze zareagowało na lek i

można go stosować przez kilka miesięcy. Kolejną ocenę należy przeprowadzić w 3. i 6. miesiącu

leczenia.

Oceniając leczenie w ten sposób, można zapobiec podawaniu leku dzieciom, których stan pogarsza

się pod jego wpływem.

Leczone dziecko należy regularnie kontrolować, początkowo co 3 miesiące, następnie co 6

miesięcy. Przy każdej wizycie kontrolnej trzeba dokonywać oceny postępów w nauce i w sferze

behawioralnej, jeśli to one sprawiły zasadnicze problemy. Jeśli u dziecka równolegle przeprowadza

się terapię mowy, terapię zajęciową lub kontrolę dietetyczną, to dla osiągnięcia lepszego efektu

powinno się przedstawić lekarzowi sprawozdania od innych specjalistów o postępach dziecka.

O zakończeniu procesu leczenia decydują różne czynniki. Jeśli głównym problemem dziecka były

trudności w uczeniu się, to leczenie należy przerwać, gdy nabierze ono pewności w posługiwaniu

się podstawowymi umiejętnościami. W niektórych przypadkach jednak dzieci będą musiały

kontynuować przyjmowanie leków, ponieważ ich kłopoty z koncentracją lub brak koncentracji

mogą w poważnym stopniu zakłócić ich naukę w szkole średniej.

Dziecko z problemami w zachowaniu wymaga podawania leków do czasu poprawy wzorca

zachowań. Jeśli osiągnie taki stan, można spróbować zaprzestać leczenia przez jakiś czas. W

większości przypadków leczenie będzie konieczne aż do naturalnego ustąpienia zaburzeń.

Pojawienie się możliwości skomputeryzowanej oceny (Neurometics lub BEAM) dynamiki

zaburzeń koncentracji uwagi spowodowało, że łatwiej jest stwierdzić, w którym momencie

następuje u dziecka poprawa jego schorzenia neurologicznego i kiedy można przerwać podawanie

leków.

Jeśli skomputeryzowana ocena neurologiczna jest niedostępna, najlepiej zastosować metodę "uderz

i zostaw". Polega ona na tym, że okresowo dziecku nie podaje się leku. Jeśli radzi sobie ono dobrze

i stan zdrowia nie pogarsza się, nie powraca się do leczenia. Jeśli zdoła się utrzymać dziecko bez

podawania leków przez okres dłuższy niż 6 miesięcy i nie pojawią się w tym czasie żadne

poważniejsze problemy, można uznać, że dziecko zostało wyleczone lub nauczyło się radzić sobie

ze swoim problemem. Systematyczne i kontrolowane podawanie leku przynosi dziecku duże

korzyści i nawet działania niepożądane nie mają wówczas większego znaczenia.

Punkty kluczowe

* W przypadkach napadów złości u dziecka najlepiej jest pozwolić mu samemu zapanować nad

swoimi emocjami.

* Stosowanie systemu nagród i ograniczanie przywilejów pomaga zapanować nad przejawami

agresji u dziecka.

* Odpowiednie strategie postępowania przyczyniają się do zmniejszenia impulsywności dziecka.

* Zdolność do dłuższej koncentracji uwagi można poprawić dzięki:

1. Stworzeniu otoczenia, które nie będzie rozpraszało

2. Skracaniu okresów pracy

3. Urozmaicaniu pracy

4. Wręczaniu nagród po zakończeniu zadania

* Skutki leczenia farmakologicznego ocenia się, mierząc wpływ leku na koncentrację uwagi i

pamięć krótkotrwałą.

ROZDZIAŁ 19

Zaburzenia koncentracji uwagi

i rodzina nuklearna

Jak mawiał poeta John Donnę: "Nikt nie jest samotną wyspą". Dziecko z zaburzeniami koncentracji

uwagi nie żyje w odosobnieniu - jego zachowanie ma wpływ na ludzi przebywających w jego

bezpośrednim otoczeniu, a ich zachowanie natychmiast odbija się na nim samym.

Rodzina nuklearna ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju dziecka z zaburzeniami koncentracji

uwagi. Z mojego doświadczenia wynika, że dziecko wychowujące się w rodzinie o ścisłych

więziach interpersonalnych, a zwłaszcza takiej, w której relacje między matką i ojcem są stabilne,

ma większe szansę na pokonanie wszelkich problemów w przyszłości.

Wspominałem już wcześniej, że wychowując dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi, trzeba

trzymać się pewnych stałych zasad, być konsekwentnym i przestrzegać dyscypliny. Taki dom

wyprowadza dziecko na właściwą drogę w kierunku przezwyciężenia jego trudności.

Istotne są również relacje między poszczególnymi członkami rodziny, przede wszystkim między

matką i ojcem, w dalszej kolejności między matką i dzieckiem, między ojcem i dzieckiem, a

wreszcie między rodzeństwem.

Ojciec i matka

Brak bliskości między matką i ojcem ma poważny wpływ na każde dziecko w rodzinie. Dzieci

wychowujące się w domu, w którym matka i ojciec nie kochają się, ale jedynie tolerują się

wzajemnie dla dobra dzieci, szybko wyczują chłód domu pozbawionego miłości. Dziecko z

zaburzeniami koncentracji uwagi ma zwiększoną potrzebę posiadania stałego oparcia w życiu oraz

poczucia, że jest kochane. Miłość płynie od rodziców wzajemnie się kochających.

Kłótnie między rodzicami zabijają serce w każdym dziecku, zaś u dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi paraliżują dodatkowo jego zmysły. Większość tych dzieci wchodzi wówczas w

ż

ycie z ograniczoną zdolnością okazywania emocji, które nieraz pozostają głęboko ukryte. Są to

ludzie, którym brakuje pewności siebie i poszanowania własnej godności. Kłótnie w rodzinie

pogłębiają problemy osobowościowe i będą pogłębiać je przez lata.

Dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi wykazuje większy spryt niż normalne dziecko w

wykorzystywaniu kłótni między rodzicami dla własnej korzyści. Jeśli rodzice nie przyjmują

wspólnego frontu w postępowaniu z dzieckiem i ono to zauważa, to ów krater w wulkanie robi się

coraz większy. Gdy dziecko przyzwyczaja się do manipulowania rodzicami, ustawiając ich jedno

przeciw drugiemu, zaczyna doświadczać coraz większych trudności w świecie zewnętrznym, w

którym jego działania manipulacyjne nie są tolerowane. W końcu prowadzi to do jego jeszcze

większej izolacji.

Choć dziecko stara się zachować dobre relacje z rodzicami, często jego zachowanie jest powodem

przełomowych momentów w rodzinie. Matka przebywając z dzieckiem cały dzień, musi sama

radzić sobie z jego nagłymi wybuchami agresji, impulsywnością, kłamstwami i oszustwami oraz

uwagami

ze strony sąsiadów i nauczycieli. Z drugiej strony ojciec wraca do domu po całym dniu pracy,

chciałby odpocząć i cieszyć się swoją rodziną w ciszy i spokoju. Matka jednak wita go

wiadomościami o różnych wykroczeniach dziecka i o tym, że ona już nie wytrzymuje nerwowo.

Wtedy on musi zebrać wszystkie swoje siły i przejąć funkcje kierownicze w domu. Często nie udaje

się to zbyt dobrze, gdyż ma już za sobą wiele męczących godzin w pracy.

Czuje się zmęczony, brak mu cierpliwości. Jest to więc moment najwyższego ryzyka wszczęcia

kłótni.

Z powodu tych codziennych popołudniowych konfrontacji ojciec woli wracać do domu później,

mając nadzieję, że uniknie wówczas nieprzyjemności i problemów. Stopniowo, nie zdając sobie z

tego sprawy, coraz mniej czasu poświęca rodzinie i żonie. Ona zaś czuje się opuszczona i

osamotniona w wychowywaniu trudnego dziecka i wciąż obwinia zarówno dziecko, jak i męża.

Udowodniono, że w rodzinach, w których jest nadpobudliwe dziecko z zaburzeniami koncentracji

uwagi, trzykrotnie częściej dochodzi do kłótni i rozpadu małżeństw.

Gdy dojdzie już do rozwodu, sytuacja dziecka pogarsza się jeszcze bardziej. W wielu przypadkach

rodzice rozstają się w okolicznościach niezbyt przyjaznych i często nie chcą nawet ze sobą

rozmawiać. Wówczas wychowywanie dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi staje się

trudniejsze. Rodzic samotnie wychowujący dziecko zwykle pełni rolę zarówno ojca, jak i matki, co

po pewnym czasie powoduje wyczerpanie się pomysłów wychowawczych. W wielu przypadkach

rodzice ośmieszają siebie nawzajem przed dzieckiem. Spotykałem rodziców, którzy celowo

negowali metody wychowawcze stosowane przez współmałżonka, aby go sfrustrować. Rodzic

opiekujący się dzieckiem na co dzień jest w gorszej sytuacji, ponieważ nie ma chwili wytchnienia i

nie ma go kto zastąpić, gdy brakuje mu już sił.

Oboje rodzice muszą zdać sobie sprawę, że trudności dziecka są ich wspólnym problemem i mogą

być źródłem licznych frustracji i rozczarowań. Wraz z upływem lat, w ciągu których muszą radzić

sobie z dzieckiem, zmienia się zarówno ich postrzeganie, metody postępowania z dzieckiem, jak i

stosunek do specjalistów służących radą i oferujących pomoc dziecku i całej rodzinie.

Wielu rodziców, których dziecko cierpi na zaburzenia koncentracji uwagi szuka pomocy u różnych

specjalistów. Często słyszą, że ich dziecku nic nie dolega; że wyrośnie ze swoich problemów lub

też że niewłaściwie z nim postępują i powinni zastosować inne metody wychowawcze. Nieraz

nawet mogą spotkać się z zaleceniem stosowania wobec swoich synów starej, dobrej dyscypliny,

czyli bicia.

Chodzenie od jednego specjalisty do drugiego nie zawsze powoduje poprawę sytuacji. Rodzice

uważają jednak, że ich dziecko powinno być lepsze i często sami zaczynają mieć problemy z

własną psychiką. Niektórzy rodzice mają szczęście i trafiają do dobrego specjalisty, który wskaże

im właściwy kierunek wychowania ich dziecka. Inni tego szczęścia nie mają.

Nie ulega wątpliwości, że droga do ostatecznego sukcesu w wychowywaniu dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi jest długa, nużąca i niełatwo nią kroczyć. Jest to jednak jedyna droga i rodzina

musi pokonywać ją wspólnie.

W moim odczuciu jednym z poważniejszych czynników blokujących osiągnięcie sukcesu w

rodzinie posiadającej dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi jest fakt, że rodzice nie zdają

sobie sprawy z własnej tęsknoty za normalnym dzieckiem. Każdy zakładając rodzinę oczekuje z

niecierpliwością pojawienia się potomka i chciałby zapewnić mu jak najlepszą przyszłość.

Liczne kolorowe magazyny, które oglądamy, wytwarzają w nas przekonanie, że dziecko rodzi się w

pełni chwały, zdrowe, inteligentne i z natury posłuszne, a wychowanie go nie wymaga żadnego

wysiłku.

Rodzice dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi zostają w brutalny sposób wyrwani z tych

złudnych obietnic. Ich dziecko nie jest tym pokazywanym w książkach, a oni sami przeżywają

kolejne fazy rozczarowania, zanim zaakceptują fakt, że ich dziecko jest okresowo upośledzone

(odpowiednie postępowanie z nim może sprawić, że osiągnie ono wiek dojrzały w pełnym

zdrowiu). Większość ojców w pierwszym okresie poddaje się temu rozczarowaniu, natomiast matki

lepiej sobie radzą, może dlatego, że mają widoczne predyspozycje do wychowywania dzieci.

Każde z rodziców przechodzi od etapu początkowego zaprzeczenia, że istnieje problem, przez

złość, poczucie winy i wycofanie się, aż do akceptacji sytuacji. Większość ojców zatrzymuje się w

fazie zaprzeczenia. Nie chcą oni rozmawiać z dzieckiem o problemie i doprowadzają przez to do

kształtowania fałszywych relacji. Dziecko tymczasem musi dojrzewać bez odpowiedniej

pomocy rodzicielskiej.

Nagromadzoną złość rodzic wyładowuje na dziecku, współmałżonku, a nieraz nawet na

specjaliście, do którego zwraca się o pomoc. Na szczęście ten etap jest krótkotrwały. Wzajemne

obwinianie się rodziców przeciąga się w czasie i jest bardziej ukryte. Spotkałem rodziców, którzy

przeszli przez pierwsze dwie fazy i zaakceptowali przypadłość dziecka, ale podświadomie

wciąż poszukują winnego takiego stanu rzeczy. Nic tak dobrze, jak posiadanie chorego dziecka, nie

pokazuje nam naszej bezsilności i znikomości. Będziemy szukać przyczyn i wyjaśnień, lecz

wewnętrznie będziemy czuć, że los nie obszedł się z nami łaskawie.

W końcu, po fazie wycofania i po rozpoznaniu sytuacji, rodzic poddaje się i akceptuje zaistniały

stan rzeczy. Jest wówczas gotowy do niesienia dziecku najbardziej konstruktywnej pomocy.

Gdy któreś z rodziców zatrzyma się na jednym z etapów przeżywania żalu będzie mu potrzebna

pomoc specjalisty, aby ostatecznie zaakceptować trudności swojego dziecka, i dopiero wtedy może

pomóc jemu i całej rodzinie.

Matka

Matka jest najważniejszą osobą w życiu dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi. Jak już

wspominałem wcześniej, zaburzenia koncentracji uwagi mają podłoże genetyczne i dotyczą przede

wszystkim chłopców. Jest to szczęśliwy zbieg okoliczności, ponieważ są duże szansę, że matka nie

będzie miała żadnych cech charakterystycznych dla tych zaburzeń. Radzenie sobie z dzieckiem z

zaburzeniami koncentracji uwagi jest o wiele trudniejsze w rodzinie, w której u matki też występują

pewne objawy tego zespołu.

Matka dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi nie ma większego wyboru i pozostaje w domu,

aby zająć się dzieckiem. Często cierpi na niskie poszanowanie własnej godności i czuje się gorsza,

nie mogąc rozwijać się intelektualnie, duchowo czy finansowo, ograniczając się jedynie do

urodzenia i wychowania dziecka. Taka postawa jest zaprzeczeniem centralnej pozycji matki w

rodzinie i jej głównej roli w kształtowaniu charakterów i postaw dzieci, a także męża.

W rodzinach, w których matka jest nie tylko przewidująca, dbająca, a także kochająca, jej

członkowie zwykle dobrze dostosowują się do społeczeństwa i bez problemów wkraczają w

normalne, dorosłe życie. Jeśli jednak taka nie jest, wszystko dzieje się odwrotnie. Dla dziecka z

zaburzeniami koncentracji uwagi jest niezmiernie ważne, aby matka zdawała sobie sprawę z jego

trudności, świadomie lub podświadomie, i była gotowa oddać siebie i swój czas, aby wspólnie z

nim przezwyciężać problemy.

We wczesnym etapie życia dziecka, nawet zaraz po jego urodzeniu, matka zauważa, że jest ono

inne. Wkrótce dowiaduje się, że dziecko nie rozwija się prawidłowo i próbuje powiedzieć o tym

swojemu mężowi i innym członkom rodziny. W końcu rodzice razem udają się do lekarza, który

patrzy na matkę i dziecko, dobrze odżywione i zdrowe, i informuje, że nie ma powodów do

zmartwienia, a problemy dziecka same się z czasem rozwiążą. Matka uspokojona wraca do domu,

ale uporczywe wątpliwości i obawy powracają, ponieważ widzi, że jej dziecko rozwija się wciąż w

nieprawidłowy sposób, który zaobserwowała na początku.

W końcu udaje się z dzieckiem do innego lekarza, który również nie widzi powodów do zmartwień,

ale odsyła ją do specjalisty. Jeśli będzie miała szczęście, trafi do specjalisty w dziedzinie schorzeń

wieku dziecięcego, który przynajmniej uważnie jej wysłucha i uspokoi. Jeśli trafi mniej szczęśliwie,

odwiedzi specjalistę, który będzie słuchał jej przez krótką chwilę, a następnie powie że to ona jest

winna problemom dziecka z zachowaniem, że powinna wrócić do domu i być dobrą matką. W

mojej karierze widziałem wiele matek przeżywających olbrzymie kryzysy emocjonalne, załamania

nerwowe, a nawet uciekających w alkoholizm, co było wynikiem tzw. poinformowania w dobrej

wierze przez specjalistę, że nie mają odpowiedniego instynktu matczynego.

Wytrwała matka trafi w końcu do specjalisty, który pomoże jej w problemach z dzieckiem

cierpiącym na zaburzenia koncentracji uwagi. Do tego czasu jednak wielokrotnie zostanie nazwana

neurotyczką, osobą nieudolną, niedołężną lub nie mającą odpowiednich predyspozycji

macierzyńskich.

W wielu przypadkach współcześni psychologowie i psychiatrzy lubują się w używaniu takiego

eufemizmu jak "zbyt twardy koszyk".

Wiele matek potrafi jednak zachować spokój mimo licznych przeciwności i uparcie szukać

sposobu, aby pomóc swojemu dziecku. Takie kobiety zasługują na uznanie, a nie na zniewagę.

Matka jest tą osobą, która najlepiej radzi sobie z frustracjami dziecka (bez względu na to, czy są to

problemy szkolne czy socjalne) i chroni je przed jego własną impulsywnością, łatwym uleganiem

sterowaniu przez innych lub pomaga w zorganizowaniu się. Może także odegrać rolę korepetytora,

pomóc w osiągnięciu podstawowych umiejętności, w zwiększeniu poszanowania własnej godności

poprzez rozwijanie talentów dziecka lub w radzeniu sobie z nagłymi wybuchami złości. Jej ciągła

obecność w domu wpływa uspokajająco na dziecko w przeciwieństwie do szkoły, gdzie wszystko

wciąż się zmienia. Jej chęć do rozmowy pokonuje lęki dziecka, poczucie winy oraz agresję, a nade

wszystko jej miłość koi, gdy naprawdę coś mu się stanie.

Sytuacja jest bardziej złożona, gdy matka sama przejawia cechy zaburzeniowe. Gdy podobnie jak

jej dziecko ma problemy z utrzymaniem uwagi, jest impulsywna i nie potrafi ułożyć sobie spraw

domowych i osobistych, ma coraz większe trudności z wychowaniem dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi. W wielu przypadkach matki te mają obniżony próg odporności na frustrację i w

związku z tym częściej czują się bezradne i szukają pomocy u specjalistów. Zasługują one na nasze

współczucie i wsparcie, ponieważ ich los jest bardzo ciężki. Ja zawsze radzę moim studentom, aby

uważnie ich słuchali. Mogą one bowiem dostarczyć wszelkich potrzebnych informacji, a nawet

same stawiają trafne diagnozy.

Ojciec

Rola ojca w rozwoju i wychowaniu dziecka jest prawie tak samo istotna jak rola matki. Generalnie,

ojcowie mają jednak mniejszy, w porównaniu z matkami, wkład w rozwój dziecka w okresie

niemowlęcym.

Gdy dziecko rośnie, ojciec staje się coraz ważniejszy. Chłopcy z zaburzeniami koncentracji uwagi

potrzebują nawet większej opieki, uwagi i miłości od ojców niż od matek. Z powodu niskiego

poszanowania własnej godności i braku wiary w siebie dzieci te mają większe problemy z

samoidentyfikowaniem się i potrzebują dobrych i silnych wzorców do naśladowania. Są to dzieci z

natury kapryśne, impulsywne i niezdyscyplinowane. To ojciec musi zaprowadzić dyscyplinę

niezbędną w wychowywaniu dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi i sprawiedliwie

egzekwować jej przestrzeganie. Dziecko musi mieć ściśle określone granice postępowania, które

przesuwa się z roku na rok. Matka obarczona licznymi zajęciami domowymi nie zawsze jest w

stanie dopilnować przyjętych rygorów.

Rola ojca jako osoby wprowadzającej dyscyplinę nie oznacza ciągłego wymierzania kary przez

niego. Chodzi raczej o to, aby dziecko i reszta rodziny miała w nim oparcie i wiedziała, że zawsze

może na niego liczyć. Powinien on przy tym być osobą, która dostarcza dziecku rozrywki i jest

towarzyszem zabaw.

Ojciec musi starać się zrównoważyć te dwie role: osoby wprowadzającej dyscyplinę i powiernika,

do którego można udać się z każdym problemem.

Jednak ojcowie często wracają do domu tak późno, że ich dzieci już śpią. Coraz mniej więc

angażują się w wychowanie, co nie jest dobre dla nikogo z rodziny.

Okresy rozłąki z ojcem są bardzo przeżywane przez dziecko cierpiące na zaburzenia koncentracji

uwagi. Namawiam każdego ojca, aby spędzał jak najwięcej czasu z rodziną. Jego obecność jest

potrzebna wszystkim domownikom.

Rodzeństwo

Inne dzieci w rodzinie są nie tylko w grupie zwiększonego ryzyka wystąpienia pewnych cech

zaburzeń koncentracji uwagi, mających podłoże genetyczne, ale również mogą przejmować cechy

już występujące u chorego dziecka.

Jeśli dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi jest najstarsze w rodzinie, to często młodsze dzieci

naśladują jego zachowanie, uznając, że jest ono godne naśladowania. Nie bardzo rozumieją,

dlaczego są karcone za podobne zachowanie. Sytuacja jest tym bardziej skomplikowana, że

wychowywanie dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi wymaga innego traktowania niż dzieci

zdrowych.

Rodzice muszą zdawać sobie sprawę z ograniczeń i możliwości dziecka z zaburzeniami

koncentracji uwagi, a dyscyplina i system karania powinien być dostosowany do niego. Nie można

stosować tych samych metod wychowawczych w stosunku do dzieci prawidłowo rozwijających się.

Przykładem

niech będzie dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi podkradające pieniądze z matczynej

portmonetki. Robi to stale i nie sposób karać je za każdym razem lub bić. Rodzice mogą jedynie

często przypominać dziecku, że jest to niewłaściwe postępowanie, i ostrzec je przed

konsekwencjami mogącymi pojawić się w wieku dorosłym. Jeśli natomiast inne dziecko będzie

podkradać pieniądze z portmonetki, zazwyczaj dostanie odpowiednią reprymendę. Odczuje ono

wtedy różnicę w postępowaniu rodziców wobec siebie i wobec rodzeństwa z zaburzeniami po

popełnieniu tego samego wykroczenia. Do takich sytuacji może dochodzić wielokrotnie, lecz wraz

z wiekiem dzieci zaczynają rozumieć rodziców i to, że brat czy siostra ma szczególne trudności i

nie zawsze można z nim postępować tak samo jak z innymi.

W miarę możliwości trzeba starać się traktować dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi tak samo

jak inne dzieci. Aby zachować harmonię w rodzinie, w większości przypadków najlepiej stosować

zasadę bezstronności i sprawiedliwości. Nie popsują się wówczas stosunki między dzieckiem z

zaburzeniami a jego rodzeństwem. Wszyscy członkowie rodziny powinni jednak zdawać sobie

sprawę, że jedno z nich nie radzi sobie w pewnych sytuacjach i dlatego trzeba traktować je z pewną

pobłażliwością. W tym kontekście dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi można uważać za

dziecko ułomne, choć nie ma widocznych objawów kalectwa.

Punkty kluczowe

* Stabilne środowisko domowe pomaga w wychowaniu dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi.

* Rodzice potrzebują czasu, by zaakceptować fakt, że ich dziecko nie jest całkiem zdrowe.

* Matka i ojciec powinni mieć równy wkład w wychowanie dziecka.

* Prawidłowo rozwijające się dzieci nie powinny odczuwać zaniedbania ze strony rodziców z

powodu dziecka z zaburzeniami w rodzinie.

ROZDZIAŁ 20

Chłopiec to ojciec mężczyzny

Wszelkie badania, jakie do tej pory przeprowadzono nad zaburzeniami koncentracji uwagi,

wskazywały, że jest to choroba dotykająca dzieci, która ustępuje w średnim lub późnym wieku

młodzieńczym. Dlatego nazwano ją chorobą okresu rozwojowego. Jest to zasadniczo prawda i u

większości dzieci z tego typu zaburzeniami stwierdza się znaczną poprawę w okresie

młodzieńczym.

Na podstawie dalszych badań stwierdzono, że istnieje pewna liczba dzieci, u których nie obserwuje

się znacznej poprawy w późnym okresie młodzieńczym, a u niektórych w ogóle ona nie występuje.

Osoby dorosłe, u których rozpoznano zaburzenia w dzieciństwie i które nie wyrosły z nich,

odróżniają się od swoich rówieśników.

Można powiedzieć, że na występowanie zaburzeń u dorosłych mają wpływ dwa czynniki. Po

pierwsze, wszyscy cierpiący na zaburzenia w dzieciństwie, będą mieli pewne cechy zachowań jako

wynik przebiegu choroby.

Niezależnie od tego, czy była leczona, czy nie, w końcu stanie się częścią ich osobowości. Na ile

takie zaburzenia utrwalą się jako część osobowości zależy od odpowiedniego wychowania.

Po drugie, w tej niewielkiej liczbie osób, u której nie dochodzi do znacznej poprawy funkcji

neurochemicznych, pełny obraz schorzenia przedłuża się aż do wieku dojrzałego. Jest on nieco

łagodniejszy dzięki zdolności człowieka dorosłego do radzenia sobie z trudnościami i do

wymyślania sposobów na ich pokonywanie. Skuteczność dzieci w rozwijaniu takich strategii jest o

wiele mniejsza niż w przypadku dorosłych.

Jakie są cechy człowieka dorosłego z zaburzeniami koncentracji uwagi?

Badania przeprowadzone na uniwersytecie w Kalifornii wykazały, że duży odsetek dzieci

nadpobudliwych rozwija osobowość "typu A" ( Typ osobowości A - to ludzie, którzy żyją pod

presją czasu, nadmiernie ambitni, ze skłonnością do rywalizacji, reagujący agresją na

niepowodzenia. Występuje u nich skłonność do chorób wieńcowych, (przyp. tłum.)) w wieku

dorosłym. Są to ludzie wiecznie zajęci, aktywni i stale w drodze, dążący do celu lub nawet ten cel

przekraczający. Odpoczynek i relaks przychodzą im z trudem. Często uważa się ich za ludzi

żyjących w napięciu, nastawionych na osiąganie sukcesów. Można u nich stwierdzić nadmierne

napięcie mięśniowe, prowadzące do odczuwania zmęczenia. Mają wilczy apetyt, lecz nie

przybierają na wadze, gdyż spalają ogromne ilości energii.

Ludzie ci mają kłopoty z poszanowaniem własnej godności. Dążenie do sukcesu powoduje, że

osiągają bardzo dobre rezultaty w pracy zawodowej, ale z powodu nieustannych wątpliwości, wciąż

nie wierzą w swoje możliwości i wartość własnych osiągnięć. Nawet gdy są chwaleni za wyniki w

pracy, wykazują podejrzliwość i wydaje im się, że nie sprostali narzuconym sobie wysokim

wymaganiom.

Są oni dobrymi obserwatorami, mają jednak trudności ze skupieniem uwagi słuchowej. Może to

być przyczyną niezręcznych sytuacji towarzyskich np. gdy nie są w stanie zapamiętać nazwiska

osoby, która im się przedstawia.

Nie czytają nigdy dla przyjemności, jeśli już, to wyłącznie dla zdobycia informacji. Czasem dla

rozrywki czytają gazety i magazyny o interesującej tematyce. Powieści czytają bardzo rzadko. Nie

lubią też pisać listów, gdyż wyrażanie myśli na piśmie sprawia im duże trudności.

W wielu przypadkach ludzie ci są doskonałymi menedżerami, mają inspirujące pomysły i talent do

wyznaczania głównych kierunków działań. Dzięki niespożytej energii, nieugiętości i

dogmatyzmowi są w stanie wprowadzić w życie wszystko, co zaplanują. Nie ma wątpliwości, że są

to ludzie czynu, a nie obserwatorzy.

Nieustępliwość połączona z impulsywnością często bywa przyczyną konfliktów. W większości

przypadków są to ludzie, którzy widzą tylko czarne i białe, mają natomiast problem z różnymi

odcieniami szarości. Wolą, gdy przedstawia im się propozycję lub problem w prostych słowach, i są

szczęśliwsi, mogąc podejmować konkretne i szybkie decyzje. Często nie zauważają pewnych

subtelności w relacjach międzyludzkich, nie rozumieją aluzji lub źle je odczytują. Może to mieć

niekorzystny wpływ na stosunki z kolegami czy z partnerami życiowymi.

Właściwie potrafię zidentyfikować człowieka dorosłego z zaburzeniami koncentracji uwagi na

podstawie uścisku dłoni. Jest to osoba, która mocno chwyta naszą dłoń i prawie miażdży ją w

uścisku. Gdy usiądzie, możemy zaobserwować u niej powtarzające się ruchy mięśni. Buja się na

krześle, bawi się ołówkiem lub gryzie jego koniec; bawi się sznurowadłami, zakłada nogę na nogę i

wymachuje nią; żuje coś, nawet jeśli nic nie ma w ustach, bawi się dłońmi lub splata palce itp.

Ludzie ci mają ogromne trudności z odprężeniem się i jest to jedna z głównych przyczyn ich

zmęczenia, nasilającego się pod koniec dnia.

Wraz z wiekiem pojawiają się problemy ze snem, choć mogło ich nie być w dzieciństwie. Napięcia

nerwowe i problemy emocjonalne spowodowane niskim poszanowaniem własnej godności

sprawiają, że sen staje się niespokojny. Wieczorem człowiek czuje się zmęczony i szybko kładzie

się do łóżka, jednak zaraz budzi się i nie może ponownie zasnąć.

Sposób mówienia osoby dorosłej z zaburzeniami koncentracji uwagi często zdradza jej

gwałtowność, słowa wypowiadane bardzo szybko nakładają się, a mówienie przez zaciśnięte usta

pogarsza artykulację.

W większości przypadków trudności z koordynacją ustępują w wieku młodzieńczym, czasem

jednak zdarza się, że i dorośli mają z nią problem.

Objawia się to u nich ociężałością, a ich charakter pisma jest nieczytelny. Jeśli u kogoś

występowały w dzieciństwie problemy z pismem ręcznym, to będą one trwały również w wieku

dojrzałym.

Człowiek dorosły, mający problemy z czytaniem lub pisaniem, może tak sobie zorganizować pracę,

aby unikać czynności stanowiących dla niego trudność. Dużą pomocą może być dla niego

sekretarka, zajmująca się między innymi korespondencją: pisaniem listów i odczytywaniem

rękopisów. Nie zawsze jednak udaje się ukryć swój problem i zdarzają się sytuacje, gdy człowiek

odbierany jest jako analfabeta. Odbija się to niekorzystnie na jego karierze, a jednocześnie uderza w

poszanowanie własnej godności. Spotykam się jednak z ludźmi dorosłymi mającymi ogromne

specyficzne trudności w nauce, ale nie mającymi problemów z poszanowaniem własnej godności.

Brak poszanowania własnej godności wywiera piętno na wszystkich płaszczyznach ludzkiego

ż

ycia, tak zawodowego, jak i osobistego, wpływa na poczucie pewności siebie, a ono z kolei na

jakość pracy.

Może się zdarzyć, że człowiek dorosły z zaburzeniami koncentracji uwagi założy rodzinę i doczeka

się dziecka z podobnymi zaburzeniami. Wówczas ojciec, świadomy wszelkich trudności, z jakimi

będzie się zmagało jego dziecko, może je wcześnie dostrzec i pomóc mu. Bywa jednak, że z

powodu braku elastyczności i samokrytyki ojciec nie potrafi zaakceptować problemów swojego

dziecka i nie pozwala przypominać sobie o własnych trudnościach, które teraz występują u jego

potomka. Człowiek taki zamyka się na etapie zaprzeczenia i żalu i nie chce mieć nic wspólnego z

problemami dziecka. Czasem, nawet jeśli zaakceptuje te problemy, może nie być w stanie pomóc

dziecku z powodu własnych ograniczeń w sytuacjach stresowych.

Obserwując karierę osoby dorosłej z zaburzeniami koncentracji uwagi, w większości przypadków

można stwierdzić wielokrotne zmiany zatrudnienia. W początkowym okresie charakterystyczne są

częste zmiany stanowisk - wraz ze zdobywaniem doświadczenia osoba ta uświadamia sobie, że

wybrana droga kariery jest dla niej nieodpowiednia lub też praca dawniej uznawana za ciekawą

wkrótce przestaje być interesująca. Ludzie ci zmieniają po kilka razy drogę swojej kariery, zanim

osiągną to, do czego dążą, a okres ten wiąże się zwykle z ich neurologicznym i emocjonalnym

dojrzewaniem. Dlatego całkiem logicznym wydaje się fakt, że dziecko, które miało problemy z

ukończeniem rozpoczętej pracy i nie miało swojego hobby, wyrasta na człowieka, który nie jest w

stanie doprowadzić żadnego projektu ani żadnej pracy do końca. Taka sytuacja ulega zazwyczaj

poprawie wraz z dojrzewaniem.

W moim przekonaniu dziecko z zaburzeniami koncentracji uwagi (zwłaszcza nadpobudliwe) jest

prototypem dorosłego o cechach osobowości "typu A". W neurologii istnieje pojęcie: "łagodne

samoistne drżenia". U niektórych dorosłych osób występują drżenia kończyn, np. rąk, które nie są

spowodowane żadną chorobą, ale utrzymują się przez całe życie. Widziałem takie drżenia u ojców

dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi i u dorosłych z objawami tych zaburzeń.

W podręcznikach historii można przeczytać o wielkich ludziach, którzy mieli wyraźne cechy

zespołu zaburzeń koncentracji uwagi. Albert Enstein, genialny matematyk i naukowiec naszej ery,

miał wiele cech typowych dla tego zespołu. Po pierwsze, nie mówił aż do osiągnięcia wieku 3 lat, a

nawet w późniejszym okresie miał problemy z prawidłowym wysławianiem się. W szkole osiągał

słabe wyniki i niczym szczególnym się nie wyróżniał. Nie miał również znaczących osiągnięć w

dziedzinie matematyki w czasach szkolnych i mówiono mu, że do niczego w życiu nie dojdzie.

Porozumiewanie się za pomocą mowy czy pisma sprawiało mu trudności i był postrzegany jako

człowiek myślący powoli, który ma problemy z podejmowaniem decyzji.

Tym, kim był Einstein dla nauki, tym Ludwig van Beethoven był dla muzyki. W epoce romantyzmu

był głównym rewolucjonistą w dziedzinie muzyki. W dzieciństwie miał znaczne trudności w nauce

czytania i literowania, a odręczne pisanie sprawiało mu szczególny kłopot. Był bardzo impulsywny,

działał pod wpływem pierwszej myśli, co często doprowadzało do katastrofy, a dorośli wciąż

narzekali na jego złe zachowanie. Miał trudności w nawiązywaniu kontaktów, szczególnie z

osobami przeciwnej płci. Uważano go za samotnika.

Leonardo da Vinci jako dziecko potrafił świetnie pisać, naśladując odbicie lustrzane pisma.

Niektórzy twierdzili, że pisze w ten sposób, chcąc ukryć treść tajnych dokumentów. Wielu uważa

takie jego pisanie za jeszcze jeden przejaw geniuszu, lecz znając inne cechy jego osobowości,

można to odebrać raczej jako jedną z cech wynikających z zaburzeń koncentracji uwagi.

Powszechnie wiadomo, że Leonardo da Vinci interesował się wieloma dziedzinami, m.in. sztuką,

rzeźbą, nauką, architekturą i techniką. Wielu projektów jednak nie był w stanie dokończyć i część z

nich pozostała w formie szkiców.

Był bardzo zręczny manualnie, choć występowała u niego lateralizacja skrzyżowana. Poza tym

uważano go za samotnika, miał bowiem problemy w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi.

Cecha ta odróżniała go od innego geniusza epoki renesansu, Rafaela, który łatwo nawiązywał

kontakty z ludźmi a silne przyjaźnie utrzymywał do końca życia.

U dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi, zwłaszcza tych nadpobudliwych i impulsywnych,

występuje zwiększone ryzyko zachowań aspołecznych, a nawet przestępczych w wieku

młodzieńczym. Wynikają one między innymi z braku poszanowania własnej godności i

impulsywności. Wiele z tych dzieci przebywa w dzieciństwie w domach poprawczych z powodu

drobnych przestępstw, a następnie w więzieniach. Badania wykazały, że w populacji dzieci z

zaburzeniami koncentracji uwagi częściej dochodzi do zachowań aspołecznych i kryminogennych.

Istnieje też większe prawdopodobieństwo, że dzieci z zaburzeniami będą nadużywały alkoholu i

narkotyków. Różne badania dowiodły, że alkoholizm jest nałogiem znacznie częściej występującym

u dziecka z zaburzeniami koncentracji uwagi, zwłaszcza u nadpobudliwego, niż u jego

rówieśników.

Ze wszystkich wyżej wymienionych powodów wynika, że dziećmi tymi należy się zająć tak

wcześnie, jak tylko jest to możliwe. Ważna jest przede wszystkim ocena ich sytuacji rodzinnej i

pomoc w sytuacjach stresowych, a także zapewnienie programu wyrównawczego w szkole oraz

czynienie starań, by wzrastało ich poszanowanie własnej godności. Jest to bowiem jedna z

podstawowych cech, która pozwoli pokonać późniejsze trudności z zachowaniem. W rodzinie

należy stworzyć dziecku takie warunki, aby czuło się integralną jej częścią. Powinno również czuć

się zintegrowane z grupą rówieśników, okolicą w której mieszka, kościołem, społecznością itp. W

ten sposób stworzy sobie mocny fundament, na którym będzie mogło budować, wkraczając w wiek

młodzieńczy, pełen burz i niepokojów.

Można zaobserwować, że odpowiednie postępowanie z dzieckiem z zaburzeniami i terapia w

dzieciństwie prowadzą do przywrócenia prawidłowego funkcjonowania nie tylko w okresie

dziecięcym, ale również w życiu dorosłym.

Punkty kluczowe

* Niewielki procent dorosłych dotkniętych zaburzeniami koncentracji uwagi ma wciąż ich objawy.

* Dorośli z zaburzeniami koncentracji uwagi są nieraz sławnymi ludźmi.

* Dorośli z zaburzeniami koncentracji uwagi mają często problemy socjalne.

Dodatek I.

Wskazówki praktyczne oraz zabiegi terapeutyczne

I. Trudności ze słyszeniem

Odbiór słuchowy i rozumienie mowy

Dziecko mające trudności z odbiorem słuchowym słyszy dobrze i jego narządy czuciowe słuchu

funkcjonują prawidłowo, nie umie jednak przypisać znaczenia temu, co słyszy, i dlatego nic nie

rozumie. Słyszy objaśnienia i instrukcje nauczyciela dotyczące danego tematu, ale ponieważ ich nie

rozumie nie podporządkowuje się im. Uczniom mającym trudności z odbiorem słuchowym może

sprawić kłopot słuchanie, czyli odbieranie bodźców słuchowych, rozumienie znaczenia słów

abstrakcyjnych, odpowiedzi "tak" lub "nie" na jednoznaczne pytania ogólne, odpowiadanie ze

zrozumieniem na pytania dotyczące przeczytanego materiału, rozumienie materiału wysłuchanego z

taśmy, wykonywanie ustnych poleceń, rozpoznawanie przedmiotów na podstawie ustnego opisu

oraz przypisywanie znaczenia słowom i rozróżnianie bodźców słuchowych.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Umiejętność słuchania przez dziecko poprawia się, jeśli nauczyciel wydaje polecenia, formułując

krótkie zdania, zawierające tylko jedną myśl, a następnie prosi dzieci, aby powtórzyły to, co

usłyszały.

2. Uprzedź dziecko, zanim wypowiesz polecenie, i zachęć je do uważnego słuchania.

3. Za każdym razem wydawaj tylko jedno polecenie.

4. Gdy tylko to możliwe, dostarczaj bodźców wzrokowych.

5. Proste polecenia powinny stopniowo stawać się coraz bardziej skomplikowane, np. (a) idź do

drzwi; (b) idź do drzwi i zapukaj w nie; (c) idź do drzwi, zapukaj w nie i naciśnij klamkę; oraz (d)

idź do drzwi, zapukaj w nie, naciśnij klamkę i otwórz je.

6. Poproś dziecko, aby zamknęło oczy. Weź znany mu przedmiot, który wydaje dźwięki, i poproś

je, by rozpoznało go po wydawanym dźwięku.

7. Poproś dziecko, aby wykonało jakąś czynność. Niech to będzie czynność, którą można wykonać

natychmiast, np. klaśnięcie w dłonie.

8. Wręcz dziecku czystą kartkę papieru i kredki w różnych kolorach.

Upewnij się, czy dziecko odróżnia kolory. Poproś je, aby narysowało, np. (a)

niebieskie kółko, następnie (b) niebieskie kółko i czerwony krzyżyk, (c) niebieskie kółko i

czerwony krzyżyk i połączyło niebieskie kółko z czerwonym krzyżykiem brązową linią. Można

przeprowadzić różnorodne ćwiczenia, używając takich pojęć jak: poniżej, powyżej, mniej, więcej i

dużo. Na przykład: poproś dziecko, aby narysowało wazon, w którym będzie mniej niż siedem

kwiatów, ale więcej niż pięć.

9. Przeczytaj dziecku kilka razy krótką historyjkę. Za każdym razem uprzedź je, że zadasz mu

pytanie lub wydasz polecenie odnośnie tej historyjki: (a) niech wymieni postacie występujące w

historyjce; (b) niech odpowie na krótkie pytania dotyczące historyjki; (c) wspomnij jakieś

wydarzenie z historyjki i poproś dziecko, aby je opisało; (d) poproś dziecko, aby opowiedziało

historyjkę własnymi słowami.

10. Powiedz trzy słowa, z których dwa będą takie same. Dziecko natychmiast powinno zauważyć to

inne słowo, np. słowo "krzesło", w zestawie:

"stół, krzesło, stół". Można zwiększać liczbę słów z czasem, gdy u dziecka rozwinie się zdolność

usłyszenia i zapamiętania coraz większej ilości różnic np. stół, krzesło, nóż, widelec, stół.

11. Poproś dziecko, aby za pomocą mimiki i gestów wyraziło to, co słyszy np. dziecko zamyka

oczy, stąpa po podłodze, uderza dłońmi kolana, przyciska jedną rękę do brzucha, a drugą kładzie na

plecach. Dziecko pokazuje to co widzi i słyszy.

12. Pisanie pod dyktando. Podyktuj dziecku krótkie zdanie. Powinno napisać je bez konieczności

powtórzenia przez nauczyciela. Z czasem zdania powinny być coraz dłuższe.

13. Poproś dziecko, aby posłuchało zdania i użyło poprawnego słowa, np. Myślę o słowie, które

opisuje rzecz stosowaną do jedzenia zupy.

14. Poproś dziecko, aby uzupełniło brakujące fragmenty krótkich historyjek i wierszy.

Rozróżnianie za pomocą słuchu

Rozróżnianie słuchowe oznacza zdolność do odróżniania dwóch dźwięków; innymi słowy jest to

umiejętność słyszenia podobieństw i różnic między dźwiękami. Nie należy mylić tego z dobrą

ostrością słuchową. Dziecko słyszy doskonale, ale często myli dźwięki i kombinacje dźwięków w

słowach takich jak but, bat, pot, pet. Te dzieci mają wiele problemów, szczególnie jeśli

stosuje się wobec nich metodę fonetyczną do nauki czytania. Dziecko, które na przykład nie

wychwytuje różnicy brzmienia takich symboli wzrokowych jak "b" i "d", będzie miało problemy

podczas czytania słów zawierających te litery. Chcąc rozwijać rozróżnianie słuchowe, trzeba

pamiętać o kilku ogólnych zasadach:

* Zaczynaj od dźwięków, które są zupełnie różne, np. "k", "s".

* Zaczynaj od znanych dziecku dźwięków.

* Przechodź stopniowo od rozpoznawania dużych różnic dźwiękowych o mniejszych, np. najpierw

dzwonek telefonu i pukanie do drzwi, a potem bardziej subtelne różnicowanie, np. dzwonek

telefonu i dzwonek do drzwi.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Naśladowanie dźwięków. Poproś dziecko, by naśladowało szczekanie psa, różnicując dźwięki,

np. szczekanie psa wesołego lub psa przestraszonego.

2. Pokaż dziecku obrazek ze znanymi mu zwierzętami lub przedmiotami, np. kot, pies, dzwonek,

samochód i poproś je, aby wydało dźwięk charakterystyczny dla każdego z nich.

3. Zabawy z dźwiękiem. Wydaj dźwięk i poproś dziecko, by zgadło, skąd pochodzi.

4. Zagraj długie lub krótkie dźwięki na fortepianie lub flecie. Dziecko powinno odróżnić długie

dźwięki od krótkich i podnieść rękę, gdy rozpozna długi dźwięk.

5. Nagraj dźwięki wydawane przez określone znane dziecku przedmioty, np. odkurzacz, dzwonek

szkolny, gwizdek lokomotywy. Zadaniem dziecka będzie zidentyfikowanie dźwięków.

6. Stań z tyłu za dzieckiem i klaśnij cztery, siedem lub dziesięć razy. Za każdym razem dziecko ma

powiedzieć, ile razy klasnąłeś w dłonie. Można do tego celu używać fletu, młotka, ksylofonu lub

kołatki do drzwi.

7. Włóż parami do jednakowych nieprzezroczystych plastykowych pojemników: (a) skrawki

papieru; (b) piasek; (c) suszone ziarna kukurydzy; (d) rodzynki lub winogrona. Ustaw pojemniki w

przypadkowy sposób. Poleć dziecku, aby ustawiło obok siebie pojemniki z taką samą zawartością,

rozpoznając je na podstawie potrząsania.

8. Przeczytaj dziecku 2-3 razy krótkie wierszyki. Dziecko powinno wskazać rymujące się słowa.

9. Napisz na tablicy kilka słów jednosylabowych. Przeczytaj je dziecku na głos, np. bat, but, pan,

kret. Poproś dziecko, aby wskazało samogłoski najczęściej występujące w tych słowach.

10. Nagraj na taśmę kilka jednosylabowych wyrazów. Odtwarzaj w wolnym tempie, najpierw jedno

słowo, a następnie dwa, trzy, cztery i pięć słów itd. Za każdym razem dziecko ma rozpoznać: (a)

początek; (b) środek; (c) koniec dźwięku oraz zapisać je.

Pamięć słuchowa

Uczniowie, u których występują trudności z pamięcią słuchową, mają kłopoty z zapamiętaniem

tego, co usłyszeli. Najczęściej występującym problemem z pamięcią słuchową jest słuchowa

pamięć sekwencyjna, czyli inaczej mówiąc, brak umiejętności zapamiętania prawidłowej kolejności

określonych sylab, które dziecko usłyszało. Dziecko takie ma także małą pojemność pamięci, tzn.

ma trudności w zapamiętaniu tego, co usłyszało, a zwłaszcza sekwencji słów w zdaniu. Czasem

dziecko pamięta słowa przez chwilę, jeden dzień lub nawet przez tydzień, ale nie pamięta

kolejności zdarzeń, o których słyszy wystarczająco długo, aby się ich nauczyć.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Powtórz przeczytane wcześniej polecenia, na które dzieci próbowały już

odpowiedzieć.

2. Namów dziecko do robienia notatek podczas uczenia się materiału na pamięć, by wzrokowe i

kinestetyczne sprzężenie zwrotne wzmocniły proces zapamiętywania.

3. Poproś dziecko, by słuchało wypowiadanych sekwencji z zamkniętymi oczami. Przekonasz się w

ten sposób, czy bodźce wzrokowe nie zakłócają słyszenia.

4. Ćwicz z dzieckiem kolejne polecenia składające się z kilku etapów.

5. Ćwicz z dzieckiem przypominanie ważnych sekwencji liczb, takich jak numery telefonów,

adresy.

6. Skłaniaj dziecko, by uczyło się na pamięć piosenek, opowieści, wierszyków.

7. Jeśli to możliwe, dziecko powinno otrzymywać polecenia również na piśmie.

8. Przeczytaj powoli kilkanaście słów. Dziecko musi zapisać każde słowo kiedy tylko je usłyszy.

9. Dyktowanie znajomego tekstu jest jedną z najlepszych metod. Dziecko najpierw uczy się tekstu

napisanego, następnie słucha go, a później samo go pisze.

10. W celu rozwinięcia sekwencyjnej pamięci słuchowej stosuj jak najwięcej pomocy wzrokowych.

11. Połóż przed dzieckiem 5-6 przedmiotów i wydaj mu kilka poleceń, np. połóż zielony klocek na

kolanach Joasi, połóż żółty kwiatek pod krzesłem Jasia i włóż pomarańczową piłkę pod krzesło

Józia. Listę można wydłużyć w miarę jak dziecku poprawia się pamięć słuchowa.

12. Poproś dziecko, aby obejrzało program telewizyjny i zapamiętało pewne szczegóły, np. niech

obejrzy "Czarnoksiężnika z Krainy Oz" i powie, w jakich miejscach była Dorotka.

13. Baw się z dzieckiem w "Lecimy na księżyc". Powiedz: "Lecę na księżyc i zabieram moją

rakietę". Następnie dziecko powtarza to zdanie i dodaje do niego jeden element.

II. Trudności z widzeniem

Wiele badań dowiodło, że odbiór wzrokowy ma ścisły związek z osiągnięciami w nauce, a

zwłaszcza z czytaniem. Badania udowodniły, że niektóre umiejętności odbioru wzrokowego mają

podstawowe znaczenie. W tym miejscu zostaną omówione: odbiór za pomocą wzroku, wzrokowe

różnicowanie oraz pamięć wzrokowa.

Odbiór za pomocą wzroku

Odbiór za pomocą wzroku to zdolność uzyskania informacji na podstawie symboli wzrokowych.

Często się zdarza, że dziecko mające prawidłowy wzrok nie potrafi zinterpretować obrazka lub

rozpoznać napisanego słowa.

Uczniowie, mający problemy z odbiorem wzrokowym, mogą mieć kłopoty z wyborem

podstawowych wskazówek, przeglądaniem pola percepcyjnego w poszukiwaniu informacji,

organizowaniem tego, co tworzy rozpoznawalną całość, oraz przypisywaniem widzianym

symbolom wzrokowym określonego znaczenia.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Ćwiczenie z planszą z otworkami. Narysuj kolorowe geometryczne wzory, które będzie można

odtworzyć za pomocą kolorowych kołeczków na planszy z otworkami.

2. Ćwiczenie z klockami. Weź drewniane lub plastykowe klocki jednokolorowe lub mające jedną

ś

cianę w innym kolorze. Poproś dziecko, by ułożyło geometryczne kształty i zbudowało kopie

modeli.

3. Odnajdowanie kształtów na obrazkach. Poproś dziecko, by znalazło wszystkie okrągłe kształty

lub wzory na obrazku, wszystkie przedmioty kwadratowe itd.

4. Ćwiczenie z koralikami. Podobne ćwiczenie można zrobić z koralikami i sznurkiem, układając

różne kształty i wzory.

5. Ćwiczenia z układankami. Poproś dziecko, aby złożyło układankę kupioną w sklepie lub

wykonaną własnoręcznie. Obrazki ludzi, zwierząt, kształtów lub liter można pociąć na kawałki, aby

pokazać poszczególne części.

6. Klasyfikacja. Poproś dziecko, aby ułożyło figury geometryczne, grupując je ze względu na

rozmiary lub kolory. Figury mogą być wycięte z drewna lub tektury i umieszczone na małych

kartach.

7. Ćwiczenie z gumką. Poproś dziecko, aby skopiowało figury geometryczne za pomocą kolorowej

gumki rozpiętej między gwoździkami wbitymi w deskę.

8. Ćwiczenia z planszami. Plansze służące do rozwoju postrzegania wzrokowego można kupić lub

zrobić samemu. Poproś dziecko, aby znalazło przedmioty lub kształty różniące się, dobrało te same

przedmioty, znalazło przedmioty znajdujące się w różnym położeniu w przestrzeni i oddzieliło

kształty i figury od podłoża. Niektórzy producenci wkładają wszystkie materiały do jednego

pudełka.

9. Dobieranie geometrycznych kształtów. Poproś dziecko, aby grało kartami z narysowanymi

obrazkami i dobierało pasujące do siebie kształty.

10. Przygotuj słoiki z zakrętkami o różnym kształcie. Pomieszaj zakrętki i poproś dziecko o

dopasowanie ich do słoików.

11. Kostki domina. Można używać gotowych zestawów domino. Zabawa polega na dobieraniu

kostek o takiej samej liczbie kropek.

12. Gry karciane. Talia kart jest doskonałym materiałem szkoleniowym służącym do dobierania

kolorów, figur, liczb i zestawień.

13. Litery i liczby. Postrzeganie i rozróżnianie liter za pomocą wzroku jest ważną umiejętnością

potrzebną w sztuce czytania. Gry z wykorzystaniem dobierania, porządkowania lub nazywania

kształtów można wykorzystać do nauki liter i liczb.

14. Literowe bingo. Karty bingo mogą zawierać litery. W momencie czytania liter dziecko

rozpoznaje je i zakrywa przeczytane litery.

15. Znajdź brakujące części. Użyj obrazków wyciętych z gazet. Odetnij części funkcjonalne od

obrazków. Poproś dziecko, by odnalazło i uzupełniło brakujące części.

16. Wzrokowy odbiór słów. Umiejętność rozumienia słów w dużym stopniu zależy od umiejętności

czytania. Gry polegające na dobieraniu, układaniu, grupowaniu, śledzeniu i rysowaniu

geometrycznych kształtów i liter można wykorzystać do nauki słów.

17. Używaj obrazków, opowiadając bajki. Pod koniec opowiadania dziecko powinno umieć

skorzystać z ilustracji, aby powtórzyć opowiadanie i pokazać każde zdarzenie na obrazku.

18. Poproś dziecko o takie ułożenie kart, aby zobrazować po kolei całą historię.

Rozróżnianie za pomocą wzroku

Rozróżnianie wzrokowe polega na umiejętności rozpoznawania podobieństw i różnic między

przedmiotami. Dziecko, mające trudności z rozróżnianiem za pomocą wzroku, nie umie dostrzec

podobieństw lub różnic między różnymi słowami, literami, obrazkami i przedmiotami. Umiejętność

rozróżniania liter i słów ma podstawowe znaczenie dla nauki czytania.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Zacznij od nauczenia dziecka rozróżniania między słowami, literami i przedmiotami, między

którymi istnieją oczywiste różnice, stopniowo wprowadzając takie przykłady, w których różnice są

niewielkie.

2. Poproś dzieci, aby mając zawiązane oczy, delikatnie dotykały różnych przedmiotów i

rozpoznawały podobieństwa i różnice między nimi, np. duża i mała piłka, twardy i miękki

pluszowy miś. Można pozwolić dziecku mieć otwarte oczy, ale powinno wówczas dotykać

przedmioty za swoimi plecami.

3. Poproś dziecko, aby ułożyło przedmioty, porządkując je od dużego do małego, od grubego do

cienkiego, od miękkiego do twardego.

4. Poproś dziecko, aby uporządkowało pasujące do siebie przedmioty, słowa lub litery.

5. Wybierz jakiś artykuł z gazety lub magazynu. Poproś dziecko, aby wskazało w tym artykule

wszystkie "a" lub inne samogłoski lub spółgłoski.

Później można poprosić o wskazanie takich połączeń, jak "nd", "ed" czy "dań", a następnie słów

zaczynających się lub kończących na daną literę. Codziennie dziecko może przynosić swoją własną

gazetę do wykorzystania w tym ćwiczeniu.

6. Nauczyciel pisze na kartce słowa nie mające sensu. Należy wyznaczyć dziecku czas, w którym

ma przeczytać całą stronę i zakreślić wszystkie litery "a" i "b" lub jakąkolwiek inną literę, z którą

ma problemy. Należy zapisać liczbę pomyłek lub opuszczonych liter oraz czas, w jakim dziecko

wykonało to ćwiczenie. Pozwoli to na zmotywowanie go zarówno pod względem dokładności, jak i

tempa pracy.

7. Poproś dziecko o odnalezienie ukrytych przedmiotów, liter, słów oraz cyfr na obrazkach.

Wiele ćwiczeń zamieszczonych w rozdziale poświęconym odbiorowi za pomocą wzroku może być

z powodzeniem stosowanych w zakresie różnicowania za pomocą wzroku.

Pamięć wzrokowa

Uczniowie mający trudności z pamięcią wzrokową mogą mieć problemy z przechowywaniem lub

przywoływaniem doświadczeń wzrokowych. Najwięcej trudności stwarza wzrokowa pamięć

sekwencyjna. Dziecko mające kłopoty ze wzrokową pamięcią sekwencyjną nie pamięta kolejności

występowania pewnych przedmiotów, liter w słowie, cyfr w numerze lub słów w zdaniu, które

widziało. Tego typu problemom często towarzyszą trudności w czytaniu, ponieważ dziecko nie

może dobrze wyobrazić sobie słów.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Stosuj metody słuchowe, aby rozwiązać ten problem, np. zanim dziecko napisze słowo, poproś je

o głośne przeliterowanie.

2. W celu poprawienia pamięci stosuj karty z wypisanymi słowami. Zapobiegnie to uniknięciu

stosowania wyłącznie wymowy fonetycznej. Skracaj czas odsłaniania kart. Poleć dziecku napisać

to, co zobaczyło.

3. Poproś ucznia, aby wyjrzał przez okno i patrzył przez jedną minutę, a następnie poleć mu, żeby

zapisał nazwy trzech przedmiotów zauważonych za oknem. Następnym razem można go prosić,

ż

eby zapisał więcej przedmiotów

4. Ułóż obrazki, przedmioty, litery lub liczby w pewien określony sposób. Pozwól dziecku

dokładnie im się przyjrzeć. Gdy dziecko się odwróci, dokonaj pewnych zmian. Następnie poproś je,

aby powiedziało, co zostało usunięte, a co się pojawiło nowego. Stopniowo zwiększaj liczbę

przedmiotów, starając się, aby zmiany były mniej oczywiste.

5. Zagrajcie w scrabble. Można także stosować literki ze scrabble'a w celu ułożenia słów, bez

konieczności uczestniczenia w grze.

6. Zagrajcie w jakąś grę karcianą, w której dziecko musi zapamiętywać cyfry, obrazki lub figury.

Może to być gra w lotto.

7. Ćwiczcie zapamiętywanie zobaczonych numerów telefonicznych. Takie ćwiczenie można

stosować przy istniejących problemach ze słuchową pamięcią krótkotrwałą, jeśli liczby są

odczytywane dziecku.

8. Ćwiczcie zapamiętywanie podczas jazdy samochodem kolejności liter i cyfr na tablicach

rejestracyjnych samochodów. Aby zwiększyć motywację dziecka, można dawać mu jakąś nagrodę

za poprawne powtórzenie numerów z kilku tablic.

9. Skonstruuj ręczny tachystoskop; jest to urządzenie służące do szybkiego pokazywania

przedmiotów, składające się z tekturowej przykrywki, drzwiczek, zasłony oraz szeregów wyrazów

napisanych na paskach tektury.

10. Sylabizowanie. Dzielenie słów na sylaby pomaga utrwalić sekwencję sylab w słowie i jest

pomocne w nauce literowania.

11. Pokaż dziecku napisane dla przykładu słowo i poproś, by je skopiowało. Nie chowaj przykładu.

Jeśli dziecko popełni błąd, musi samo go odnaleźć i poprawić patrząc na przykład.

12. Pokaż dziecku zestaw przedmiotów. Zakryj i usuń jeden z nich. Pokaż zestaw jeszcze raz i

poproś dziecko, aby powiedziało, czego brakuje.

13. Pokaż dziecku rysunek geometryczny, sekwencję liter lub cyfr. Poproś je o odtworzenie

rysunku, liter lub numerów na papierze.

14. Połóż białe litery na czarnym tle. Dzięki kontrastowi kolorów uczeń skoncentruje się na

detalach związanych z literami, na które zazwyczaj nie zwraca uwagi.

III. Trudności w poruszaniu się

Koordynacja motoryki dużej

Dzieci mające problemy z koordynacją motoryki dużej są ociężałe, niezgrabne i mają

nieskoordynowane ruchy. Często nie są w stanie współzawodniczyć ze swoimi rówieśnikami

podczas ćwiczeń gimnastycznych. Wpadają na stoły, krzesła i inne sprzęty ustawione w klasie.

Dodatkowo mają trudności z określeniem własnej tożsamości. Często mają poczucie, że do niczego

się nie nadają. Czynności motoryki dużej wymagają zaangażowania wszystkich mięśni, zdolności

poruszania wszystkimi częściami ciała na komendę i kontrolowania ruchów ciała w zależności od

czynników zewnętrznych i wewnętrznych, takich jak przyciąganie ziemskie, przewaga jednej strony

ciała czy poczucie równowagi. Celem tych czynności są łagodniejsze, bardziej efektywne ruchy

ciała, orientacja w przestrzeni i świadomość położenia ciała. Dziecko mające problemy z

koordynacją motoryki dużej będzie wymagało indywidualnego programu ćwiczeń fizycznych. Gry

zespołowe lub ćwiczenia grupowe nie przyniosą mu wielkich korzyści. Nauczyciel prowadzący

naukę wyrównującą musi zapewnić takiemu dziecku pomoc indywidualną.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Dziecko powinno uczestniczyć w zajęciach fizycznych, w czasie których ćwiczyłoby chodzenie

do tyłu, do przodu lub na boki, a także po prostych lub wijących się ścieżkach narysowanych na

podłodze, prowadzących do określonego celu. Ścieżka może być szeroka lub wąska, ale im jest

węższa, tym zadanie trudniejsze. Ćwiczenia można urozmaicić, prosząc dziecko o wykonywanie

dodatkowych zadań np. unoszenie ramion w różny sposób, podnoszenie lub upuszczanie

przedmiotów, takich jak piłki czy pojemniki, oraz skupianie wzroku na różnych punktach w pokoju

w trakcie chodzenia.

2. Kolejnym ćwiczeniem może być naśladowanie poruszania się różnych zwierząt. Chód słonia:

należy pochylić się do przodu, zginając się w pasie, jednocześnie spuszczając ramiona w dół i

robiąc duże kroki, kiwać się z boku na bok. Skoki królika: należy oprzeć ręce na podłodze, ugiąć

kolana, a stopy złączyć pomiędzy dłońmi. Chód raka: należy pełzać do przodu i do tyłu z głową

uniesioną do góry. Chód kaczki: należy chodzić z dłońmi na kolanach w głębokim przysiadzie.

Chód robaka: opierając dłonie i stopy o podłoże, należy robić małe kroczki najpierw stopami,

potem dłońmi.

3. Chód księżycowy. Dziecko może naśladować kroki skaczącego kangura, które mogą skojarzyć

się z poruszaniem się astronauty na Księżycu.

4. Chodzenie po kamieniach. Rozłóż przedmioty na podłodze, kolorując je odpowiednio dla stopy

prawej i lewej lub pisząc na nich litery "p" i "l". Zadaniem dziecka będzie odpowiednie stąpanie po

tak przygotowanych kamieniach.

5. Zabawa z pudełkami. Ustaw dwa pudełka o rozmiarach pudełka po butach przed i za dzieckiem.

Dziecko ma za zadanie wejść obiema stopami do pudełka stojącego przed nim, przesunąć tylne

pudełko do przodu i wejść następnie do niego. Dziecko może używać obu rąk w celu przesuwania

pudełka oraz raz jednej, raz drugiej nogi przy wchodzeniu do niego. Cały czas musi iść naprzód, aż

dojdzie do linii końcowej.

6. Chodzenie po drabinie. Połóż drabinę na ziemi. Poproś dziecko, by chodziło między szczeblami

przodem, tyłem i skacząc.

7. "Anioły w śniegu". Poproś dziecko, aby położyło się na plecach na podłodze i poruszało rękami i

nogami na komendę. Zacznij od komend dotyczących nóg, np. rozsuń jak najbardziej nogi,

przesuwaj ramiona wzdłuż podłoża, aż spotkają się nad głową. Następnie wydawaj komendy

dotyczące jednej kończyny, np. poruszaj tylko lewym ramieniem, poruszaj tylko lewą nogą.

Na koniec wydawaj polecenia dotyczące kończyn naprzemiennych, np. poruszaj lewym

ramieniem i prawą nogą.

8. Bieg z przeszkodami. Ustaw przeszkody z pudełek, kółek, stołków, krzeseł itp. i poproś dziecko,

by przechodziło przez, pod, nad i wokół różnych przedmiotów.

9. Jazda na deskorolce jest kolejną metodą ćwiczącą motorykę dużą. Można ćwiczyć leżąc na niej

na brzuchu, klęcząc lub stojąc, zaś podłoże, po którym się jeździ może być płaskie lub pochyłe.

10. Pajacyki. Poproś dziecko, by podskakiwało szeroko rozstawiając nogi i klaszcząc dłońmi nad

głową. Można zastosować różne odmiany tej zabawy polegające na ćwierć-, pół- i pełnych obrotach

lub skakaniu w lewo, w prawo na północ lub na południe.

11. Podskakiwanie. Poproś dziecko, by skakało na jednej nodze. Może zmieniać nogi podczas

skakania. Powinno skakać rytmicznie, dwa razy na lewej, dwa razy na prawej nodze lub dwa razy

na lewej, raz na prawej, czy też dwa razy na prawej i raz na lewej.

12. Fikanie koziołków. Najlepiej, gdy dziecko fika koziołki na trampolinie lub łóżku ze sprężynami,

materacu lub dużej dętce.

13. Skakanie przez skakankę. Jest to trudne ćwiczenie dla dzieci ze słabą koordynacją ruchową.

Łączy w sobie poczucie rytmu, równowagi, ruchu i koordynacji. Wiele dzieci wymaga pomocy w

czasie nauki skakania przez skakankę.

14. Zabawa z kółkami. Różnego rodzaju koła, poczynając od hula-hoop można wykorzystać do

ć

wiczeń rozwijających różne umiejętności. Poproś dziecko, by kręciło kołem wokół ramion, nóg,

nadgarstków, aby odbijało piłkę w kole, rzucało do niego woreczki z grochem, wchodziło i

wychodziło z niego.

15. Ćwiczenia z liną. Długa lina może służyć do przeprowadzenia rozmaitych ćwiczeń. Poproś

dziecko, aby zawiązało linę wokół pewnych części ciała: kolan, kostek, bioder, ucząc je w ten

sposób wizerunku własnego ciała.

Zwiąż linę wokół krzeseł, pod stołem, pod żyrandolem i poproś dziecko, aby skakało przez nią

do tyłu, do przodu i na boki, lub ułóż z niej różne kształty, litery albo cyfry.

Koordynacja motoryki małej

Uczniom mającym problemy z koordynacją motoryki małej sprawia trudność posługiwanie się

drobnymi przedmiotami. Problemy te ujawniają się przy wykonywaniu czynności, takich jak:

malowanie, pisanie, wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików, łączenie przedmiotów lub

wycinanie nożyczkami. Uczniowie ci osiągają w tych dziedzinach wyniki na poziomie dużo

młodszych od siebie dzieci. Niektóre dzieci dobrze sobie radzą z czynnościami motoryki dużej,

jednak ich osiągnięcia w zakresie motoryki małej są nadal słabe.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Kalkowanie. Poproś dziecko o kalkowanie linii, obrazków, szkiców, liter

lub cyfr na papierze kalkowym lub na matrycy. Aby pomóc dziecku, używaj

pomocniczych strzałek, kolorowych wskaźników i cyfr.

2. Kontrolowanie wody. Poproś dziecko, aby przelewało wodę z dzbanów do wiader z podziałką,

osiągając określony poziom. Następnie niech dolewa mniejsze ilości, stosując dokładniejsze miary.

Zadanie to można uatrakcyjnić, zabarwiając wodę.

3. Cięcie za pomocą nożyczek. Pozwól dzieciom ciąć nożyczkami i używać

ich w zależności od potrzeb. Poproś, by wycinały wyraźne geometryczne

kształty, takie jak kwadraty, prostokąty i trójkąty. Narysuj dziecku kolorowe

linie, wskazujące kierunek cięcia.

4. Sznurowanie. Do tego ćwiczenia można użyć kawałka kartonu z otworami. Na kartonie powinien

być rysunek, a zadaniem dziecka jest przewlekanie sznurowadła lub wełny przez dziurki.

5. Ustawianie klocków oraz dopasowywanie elementów.

6. Ćwiczenia z użyciem ołówka i papieru. Dla rozwoju motoryki małej

i koordynacji oko, dłoń najlepiej stosować książeczki do kolorowania lub

z wykropkowanymi rysunkami, które trzeba dokończyć, łącząc kropki.

7. Zabawa ze spinaczami do bielizny. Poproś dziecko, aby przypinało spinacze do bielizny wzdłuż

linii lub brzegu pudełka. Zmierz czas, w którym dziecko przypina określoną liczbę spinaczy.

8. Kopiowanie figur. Poproś dziecko, by przyjrzało się figurze geometrycznej, a następnie

skopiowało ją na kawałku papieru.

9. Składanie kartek papieru. Ćwiczenie to jest korzystne dla rozwijania koordynacji oko, dłoń oraz

kontrolowania motoryki małej.

10. Gra w warcaby. Stwarza ona możliwość rozwijania koordynacji oko, dłoń i precyzyjnych

ruchów palcami i dłońmi.

11. Jakakolwiek praca z gliną lub modeliną wzmacnia mięśnie palców. Poproś dziecko, aby ulepiło

różne kształty, zwierzęta lub przedmioty. Za każdym razem dodawaj więcej szczegółów do

ulepienia.

12. Nawlekanie koralików lub makaronu na nitkę.

13. Bardzo dobrym ćwiczeniem jest szycie. Można narysować na materiale wzór i poprosić

dziecko, aby wyszyło go kolorowymi nitkami.

14. Zapinanie guzików, wiązanie butów, zasuwanie suwaków również może być przydatne w

rozwijaniu koordynacji motoryki małej.

15. Kółka. Dziecko może ćwiczyć, rysując duże koła na tablicy lub na kartce papieru, używając

jednej ręki, zgodnie z ruchem wskazówek zegara lub odwrotnie do ruchu wskazówek zegara.

Wizerunek ciała

Wizerunek ciała odnosi się do świadomości osoby dotyczącej jej ciała i związanych z nim

możliwości. Ćwiczenia związane z wizerunkiem ciała są po to, aby pomóc dziecku w dokładnym

określeniu położenia części ciała oraz poznania ich funkcji.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Wskazywanie części ciała. Poproś dziecko, aby wskazało różne części swojego ciała: nos, prawy

łokieć, lewą kostkę itd. Ćwiczenie to jest trudniejsze, gdy dziecko ma zamknięte oczy. Można

również poprosić je, aby położyło się na podłodze i wtedy dotykało różnych części swojego ciała.

Utrudnieniem będzie dotykanie różnych części ciała w rytmie. Do tego celu

można np. używać metronomu.

2. Poproś dziecko, aby narysowało kontur ciała kolegi w naturalnych rozmiarach, a następnie

swojego ciała.

3. Poproś uczniów, by na kawałku papieru rysowali zarysy swoich twarzy, paznokci i inne

szczegóły ciała.

4. Poproś uczniów, aby przechodzili przez przeszkody, pod i nad nimi. Poproś ich, aby opisywali,

co robią w czasie przechodzenia przez przeszkody.

5. Poproś uczniów, aby ćwiczyli poruszanie i dotykanie różnych części swoich ciał stojąc przed

dużym lustrem.

6. Przetnij obraz ciała na dwa kawałki, a następnie na kilka kawałków i poproś uczniów, aby je

złożyli w całość.

7. Rozdaj uczniom nie dokończone rysunki i poproś, aby dorysowali brakujące części.

8. Zrób z kartonu robota, którego stawy wykonane ze spinaczy będą ruchome. Dzieci mogą

przesuwać kończyny robota i porównywać z pozycją własnego ciała.

9. Układanki. Układanki z postaciami ludzi, przedmiotów, zwierząt itp.

można pociąć, by pokazać dziecku funkcjonowanie poszczególnych części ciała.

10. Pantomima. Poproś dzieci o naśladowanie czynności charakterystycznych dla określonych

zawodów, np. kierowcy autobusu, policjanta kierującego ruchem, listonosza przynoszącego listy

lub szefa kuchni.

IV. Problemy z położeniem w przestrzeni

Duże znaczenie dla odniesienia sukcesu w procesie uczenia się ma zdolność określania

prawidłowego położenia przedmiotów w przestrzeni.

U dzieci mających z tym problemy występują trudności w czytaniu, literowaniu i liczeniu. Zdolność

postrzegania to umiejętność lokalizowania przekręconych, odwróconych lub skręconych

przedmiotów, rozpoznawanie podobieństw i różnic między przedmiotami oraz określanie położenia

figur, liter i przedmiotów w przestrzeni. Dziecko, które nie potrafi określić związku

między przedmiotami a własnym ciałem, często pisze odwrócone "b", "d"

lub "p", pisze "są" zamiast "as" i 42 zamiast 24.

ZABIEGI TERAPEUTYCZNE

1. Poproś dziecko o rozpoznanie figur geometrycznych, liter lub cyfr na stronie zawierającej

przekręcone, odwrócone lub skręcone znaki.

2. Poproś dziecko, by określiło kierunek położenia przedmiotów w stosunku do położenia własnego

ciała.

3. W trakcie ćwiczeń fizycznych proś dzieci o poruszanie różnymi częściami ciała, aby

uświadomiło sobie ich istnienie.

4. Poproś dziecko, aby odnajdywało przedmioty na podstawie wskazówek przekazywanych ustnie

lub pisemnie.

5. Poproś dziecko, aby naśladowało położenie ciała drugiej osoby.

6. Czytajcie razem mapy i plany.

7. Poproś dziecko, by ułożyło przedmioty według ściśle określonych instrukcji, np. połóż piłkę pod

krzesłem, włóż gumkę do górnej szuflady, włóż gumkę do drugiej szuflady od dołu.

V. Problemy z orientacją lewo, prawo

Dziecko, u którego występują problemy z orientacją lewo, prawo, ma kłopoty z rozróżnianiem

prawej i lewej strony swojego ciała. Problem stanowi dla niego również rozpoznawanie strony

prawej i lewej na zdjęciach lub innych przedmiotach. Programy terapeutyczne, pomagające

rozwiązać problemy związane z położeniem w przestrzeni, koordynacją motoryki dużej,

wizerunkiem ciała oraz pozycją przestrzenną, można również zastosować do rozwiązania problemu

z orientacją prawo, lewo. Korzystnym ćwiczeniem dla dziecka może być kolorowanie lub

rysowanie pewnych przedmiotów, np. kota z lewej strony drzewa, psa z prawej strony domu, buta

na lewej nodze lalki.

Inne czynności pomagające rozróżnić stronę prawą i lewą:

1. Zaproponuj dziecku, aby pomalowało lakierem paznokieć małego palca u lewej dłoni.

2. Naucz dziecko, że zarówno czytanie, jak i pisanie zaczynają się od strony lewej. Postaw zielony

znaczek lub kropkę z lewej strony kartki papieru, skąd uczeń powinien zacząć.

3. Poproś dziecko, by położyło dłonie na papierze, i oznacz, która jest lewa, a która prawa.

Następnie poproś je, aby poukładało kartki papieru lewą i prawą ręką na dwa oddzielne stosy.

4. Poproś dzieci, aby wskazały lewostronne i prawostronne części swoich" ciał, ciał kolegów oraz

osób na fotografii, np. lewe ucho i prawą stopę.

5. Ułóż kilka zdjęć od lewej do prawej tak, aby utworzyły historyjkę.

6. Grajcie w takie gry, które zmuszają do intensywnego ruchu lewej lub prawej strony ciała.

VI. Nadpobudliwość

Nadpobudliwość charakteryzuje się zwiększoną liczbą ruchów i nadmierną aktywnością ruchową.

Dziecko nadpobudliwe jest w ciągłym ruchu, tupie nogami, stuka ołówkiem, podnosi kartki papieru

itp. Oto niektóre wskazówki, jak postępować z dzieckiem nadpobudliwym w klasie:

1. Dobrze, aby lekcje miały określoną strukturę, dzięki czemu liczba dostępnych bodźców będzie

ograniczona, i nikt nie będzie przeszkadzał uczniom w czasie pracy.

2. Każda lekcja powinna być tak zorganizowana, aby uczeń mógł opanować materiał w czasie

odpowiadającym jego zdolności skoncentrowania uwagi.

3. Poproś uczniów o wykonanie krótkich zadań, pozwalających im na poruszanie się po klasie i

budynku szkolnym. Takie zajęcia można przeprowadzić w czasie przerwy lub specjalnie w tym celu

zaplanować lekcję.

4. Przygotuj kilka zabawnych zajęć, którym dzieci będą musiały poświęcić parę minut, i w tym

czasie odprężą się.

5. Zachęcaj uczniów do odpowiedniego zachowania się w czasie wolnym lub w czasie

poświęconym ulubionym zajęciom.

VII. Rozpraszanie się oraz krótki czas koncentracji uwagi

Wielu nadpobudliwych uczniów, mających trudności w uczeniu się, łatwo się rozprasza.

Jakikolwiek hałas, ruch, światło lub kolor pojawiające się w klasie są w stanie odwrócić ich uwagę

od wykonywanego zadania. Zwracają uwagę na wszystko, co dzieje się w klasie, zapominając o

powierzonym im zadaniu. Często skupiają się na wyznaczonym zadaniu przez krótki czas, nie

wystarczający jednak, by je ukończyć. Proponuję kilka metod, których zastosowanie pomoże w

zmniejszeniu tego problemu.

1. Postaraj się zlikwidować hałasy z otoczenia, tablice informacyjne, wystawy i inne źródła

wzrokowych i słuchowych bodźców, które mogą prowadzić do rozproszenia uwagi uczniów.

2. Usuń z biurka ucznia wszystkie przedmioty niepotrzebne przy wykonywaniu zadania lub

odrabianiu lekcji.

3. Pozwól uczniowi wykonać każde zadanie w ściśle określonym czasie.

4. Aby osłabić oddziaływanie różnych rozpraszających odgłosów, załóż uczniom słuchawki na

uszy, nie włączając ich do żadnego źródła dźwięku.

5. Stosuj kartkę z wyciętym okienkiem lub ramkę, aby pomóc uczniowi skupić uwagę na

określonym przedmiocie lub tekście.

6. Rozłóż przed uczniem na biurku serwetkę w jego ulubionym kolorze, aby nie rozpraszały go inne

barwne bodźce wzrokowe.

7. Ułóż program dnia ucznia w taki sposób, aby był stymulowany do działania ruchowego po

wykonaniu czynności wymagających dłuższego skupienia.

8. Rozsadź uczniów tak, aby byli zwróceni do siebie plecami.

9. Przygotuj dla dziecka duże pudło, wyściełane od środka wykładziną dywanową lub kocem,

dobrze oświetlone i przewiewne, w którym będzie mogło się schronić, chcąc uciec od nadmiaru

bodźców wzrokowych i słuchowych. Nigdy nie wykorzystuj tego pudła jako miejsca do odbywania

kary.

Zamiast podobnego pudła można użyć kawałka kartonu jako bariery izolującej od otoczenia.

Podziękowania

Chciałbym wyrazić wdzięczność następującym osobom:

Dooreen Murray za pomoc w stworzeniu wskazówek praktycznych znajdujących się na końcu

książki.

Profesorowi M.P. Keetowi z uniwersytetu w Stellenbosch w Republice Południowej Afryki, który

rozbudził we mnie zainteresowanie i miłość do pediatrii.

Profesorowi Marcelowi Kinsbourne'owi i doktorowi Tomowi Humptsowi z Hospital for Sick

Chiidren w Toronto w Kanadzie za wprowadzenie mnie w dziedzinę medycyny wieku

rozwojowego oraz zapoznanie z zagadnieniami związanymi z trudnościami w uczeniu się, jak

również za fascynujące ich przedstawienie.

Rogerowi Robertsowi, którego ilustracje służą podkreśleniu faktu, że szanse na sukces są większe,

gdy okazuje się w swoich pracach poczucie humoru.

Rosę Berger, która cierpliwie przepisała na maszynie kilka wersji rękopisów tej książki.