Antonio Gramsci – O odnowę Partii Socjalistycznej (1920 rok)

Antonio Gramsci

O odnowę Partii

Socjalistycznej

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Antonio Gramsci – O odnowę Partii Socjalistycznej (1920 rok)

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 2 –

www.skfmuw.w.pl

Artykuł Antonio Gramsciego „O odnowę Partii
Socjalistycznej” ukazał się bez podpisu w piśmie
„L'Ordine Nuovo” II, nr 1 z 8 maja 1920 r.

Podstawa niniejszego wydania: Antonio Gramsci,
„Pisma wybrane”, tom 1, wyd. Książka i Wiedza,
Warszawa 1961.

Tłumaczenie z języka włoskiego: Barbara
Sieroszewska.

Antonio Gramsci – O odnowę Partii Socjalistycznej (1920 rok)

Poniższe sprawozdanie przedstawione zostało na Radzie Krajowej w Mediolanie przez przedstawicieli

Sekcji Socjalistycznej i Federacji Prowincjonalnej z Turynu i posłużyło za podstawę do krytyki działalności
kierownictwa partii.

1. Oblicze walki klasowej we Włoszech w chwili obecnej określa fakt, że robotnicy całego kraju,

zarówno przemysłowi, jak rolni, są nieugięcie zdecydowani postawić wyraźnie i stanowczo kwestię
własności środków produkcji. Przedłużanie się kryzysów narodowych i międzynarodowych,
unicestwiających stopniowo wartość pieniądza, wskazuje na załamywanie się potęgi kapitału. Obecny
system produkcji i podziału dóbr nie może już zaspokoić najbardziej nawet elementarnych potrzeb
ludzkiej egzystencji i utrzymuje się jeszcze tylko dzięki temu, że bronią go z całą bezwzględnością siły
zbrojne burżuazyjnego państwa. Toteż wszystkie ruchy włoskiego ludu pracującego dążą wytrwale do
przeprowadzenia gigantycznej rewolucji ekonomicznej, która wprowadziłaby nowe metody produkcji,
nowy ład w procesie wytwarzania i podziału dóbr, która wydarłaby władzę nad produkcją kapitalistom i
właścicielom ziemskim i oddałaby ją w ręce robotników przemysłowych i rolnych.

2. Przemysłowcy i obszarnicy osiągnęli maksymalną koncentrację dyscypliny i władzy klasowej:

każde hasło rzucone przez Generalną Konfederację Przemysłu Włoskiego zostaje natychmiast wcielone w
życie przez każdą poszczególną fabrykę. Państwo burżuazyjne utworzyło najemne oddziały zbrojne

przeznaczone do pełnienia roli narzędzia wykonawczego postanowień tej nowej potężnej organizacji
klasy posiadającej. Przy pomocy masowego zamykania fabryk i terroru klasa ta dąży do odzyskania
dawnej władzy nad środkami produkcji i do zmuszenia robotników i chłopów, by pozwalali się
wywłaszczać ze zwiększonej ilości swojej pracy pozostawionej bez zapłaty. Niedawne zawieszenie pracy
w zakładach metalurgicznych w Turynie

było właśnie przejawem dążenia przemysłowców do

postawienia stopy na karku klasy robotniczej. Wykorzystując brak koordynacji i koncentracji
rewolucyjnej włoskich sił robotniczych, przemysłowcy spróbowali rozsadzić zwartość turyńskiego
proletariatu i zniszczyć w świadomości robotników prestiż i autorytet instytucji fabrycznych (rad i
komisarzy oddziałowych), które zainicjowały walkę o kontrolę robotniczą. Przedłużające się strajki rolne
w okręgach Novarese i Lomellina dowodzą, że właściciele ziemscy gotowi są wstrzymać produkcję, byle
tylko doprowadzić proletariat wiejski do głodu i rozpaczy i zmusić go tym sposobem do jeszcze
cięższych i bardziej upokarzających warunków pracy i życia.

3. Obecna faza walki klasowej we Włoszech jest fazą, która poprzedza albo zdobycie władzy

politycznej przez proletariat rewolucyjny, a co za tym idzie – przejście do nowych metod produkcji i
podziału dóbr, umożliwiających zwiększenie wytwórczości, albo groźną reakcję ze strony klasy
posiadającej i kasty rządzącej. Klasa ta nie cofnie się przed żadnym gwałtem, aby wprzęgnąć proletariat
przemysłowy i rolny do jarzma niewolniczej pracy, dążyć będzie nieubłaganie do rozbicia organów walki
politycznej klasy robotniczej {Partii Socjalistycznej) i do wciągnięcia organów oporu (związków
zawodowych i spółdzielczości) w tryby państwa burżuazyjnego.

4. Siłom robotniczym i chłopskim brak koordynacji i koncentracji rewolucyjnej, gdyż organa

kierownicze Partii Socjalistycznej wykazały absolutne niezrozumienie tej fazy rozwojowej, jaką
przeżywają obecnie nie tylko Włochy, ale i inne narody; absolutne niezrozumienie misji, którą mają do
spełnienia organa walki rewolucyjnego proletariatu. Partia Socjalistyczna zajmuje wobec rozwijających

Chodzi tu o Gwardię Królewską (Guardia regia) utworzoną przez rząd Nittiego w 1919 roku; jej zadaniem była obrona ustroju

państwa. Rozwinęła ona swą działalność przy tłumieniu ruchów ludowych, zwłaszcza w większych ośrodkach. Została
rozwiązana przez rząd faszystowski, który zastąpił ją Ochotniczą Milicją Bezpieczeństwa Narodowego. – Red.

Lokaut ten został przeprowadzony przez patronat turyński po wielkim strajku w zakładach metalurgicznych w kwietniu 1920

roku. Celem przemysłowców było zadanie decydującego ciosu ruchowi rad fabrycznych i proletariatowi turyńskiemu. O strajku
tym mówi Gramsci w artykule „Turyński ruch rad fabrycznych”. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 3 –

www.skfmuw.w.pl

Antonio Gramsci – O odnowę Partii Socjalistycznej (1920 rok)

się wydarzeń stanowisko biernego widza i nie ma nigdy na ich temat żadnego własnego poglądu, który
pozostawałby w jakimkolwiek związku z tezami rewolucyjnymi marksizmu i Międzynarodówki
Komunistycznej; nie rzuca haseł, które mogłyby być podjęte przez masy, które dostarczyłyby im
jakichkolwiek ogólnych wytycznych, ujednoliciłyby i skoncentrowały akcję rewolucyjną. Partia
Socjalistyczna, jako organizacja polityczna awangardy klasy robotniczej, powinna prowadzić działalność
dążącą przede wszystkim do umożliwienia klasie robotniczej odniesienia rewolucyjnego zwycięstwa, i to
zwycięstwa trwałego. Partia Socjalistyczna, jako partia utworzona z tej części klasy proletariackiej, która
nie dała się upodlić i pognębić przez fizyczny i duchowy ucisk ustroju kapitalistycznego i potrafiła ocalić
swą autonomię i ducha świadomej i zdyscyplinowanej inicjatywy – powinna być wcieleniem czujnej
świadomości rewolucyjnej całej klasy wyzyskiwanej. Zadanie partii polega na skupieniu na sobie uwagi
szerokich mas pracujących, na osiągnięciu tego, aby jej dyrektywy stawały się dyrektywami dla szerokich
mas, na zdobyciu trwałego zaufania mas, które zapewniłoby partii pełnienie funkcji przewodnika mas, ich
myślącej głowy. Dlatego konieczne jest, aby życie partii wiązało się ściśle z obiektywną rzeczywistością
walki klasowej prowadzonej przez proletariat przemysłowy i rolny, aby partia rozumiała kolejne fazy tej
walki, jej różnorodne epizody i przejawy, aby umiała wydobyć jedność z wielorakiej różnorodności, aby
była zdolna wyznaczyć realną dyrektywę dla całości ruchów mas i aby umiała wpoić masom przekonanie,
że w przerażającym chaosie chwili obecnej tkwi zalążek nowego porządku, który przyniesie
społeczeństwu ludzkiemu odrodzenie, a narzędzie pracy uczyni narzędziem zaspokajania elementarnych
potrzeb życiowych, narzędziem postępu społecznego. Partia Socjalistyczna, mimo uchwał kongresu w
Bolonii

, pozostała partią czysto parlamentarną, tkwiącą nieruchomo w ciasnych granicach demokracji

burżuazyjnej i zajmującą się wyłącznie powierzchownymi deklaracjami politycznymi kasty rządzącej.
Nie osiągnęła ona charakteru autonomicznej partii rewolucyjnego proletariatu i tylko rewolucyjnego
proletariatu.

5. Po kongresie w Bolonii centralne organa partii powinny były rozpocząć niezwłocznie i

rozwinąć energiczną akcję mającą na celu zapewnienie jednolitości i zwartości rewolucyjnej szeregom
partii, nadanie partii specyficznego i wyrazistego oblicza partii komunistycznej, należącej do III
Międzynarodówki. A jednak nawet nie wszczęto polemiki z reformistami i oportunistami. Ani
kierownictwo partyjne, ani „Avanti!” nie przeciwstawiły własnej koncepcji rewolucyjnej nieustającej
propagandzie, którą reformiści i oportuniści rozwijali w parlamencie i w związkach zawodowych.
Centralne organa partii nie uczyniły nic, aby dać masom wychowanie polityczne o kierunku
komunistycznym, aby skłonić je do usunięcia reformistów i oportunistów z kierownictwa instytucji
związkowych i spółdzielczości, aby nadać jednolity kierunek i taktykę poszczególnym sekcjom i grupom
bardziej aktywnych towarzyszy. Stało się więc tak, że podczas gdy rewolucyjna większość partii nie
miała ani w kierownictwie, ani w redakcji pisma wyraziciela swojej myśli i wykonawcy swojej woli,
elementy oportunistyczne zorganizowały się i wyzyskały prestiż i autorytet partii dla umocnienia swoich
pozycji w parlamencie i w związkach zawodowych. Kierownictwo partii pozwoliło im skupić się i
uchwalać sprzeczne z zasadami i taktyką III Międzynarodówki, wrogie wobec partii rezolucje.
Kierownictwo pozostawiło podległym sobie organom całkowitą swobodę działania i rozpowszechniania
koncepcji sprzecznych z zasadami i taktyką III Międzynarodówki. Kierownictwo partii systematycznie
stawało poza nawiasem życia i działalności sekcji, grup, poszczególnych towarzyszy. Zamęt, który
panował w partii przed kongresem w Bolonii i dawał się wytłumaczyć stanem wojennym – nie tylko nie
zniknął, lecz przeciwnie, wzmógł się zastraszająco. Nic dziwnego, że w tych warunkach partia utraciła w
znacznej mierze zaufanie mas i że w wielu miejscowościach zaczęły brać górę tendencje anarchistyczne.

Kongres w Bolonii, który odbył się w dniach 58 października 1919 r., zakończył się klęską reformistów i przyjęciem olbrzymią

większością głosów wniosku Serratiego o przystąpieniu Włoskiej Partii Socjalistycznej do III Międzynarodówki. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 4 –

www.skfmuw.w.pl

Antonio Gramsci – O odnowę Partii Socjalistycznej (1920 rok)

Istnienie politycznej partii klasy robotniczej uzasadnione jest tylko wówczas, jeśli koncentruje ona i
koordynuje działalność proletariatu, przeciwstawiając faktyczną władzę rewolucyjną legalnej władzy
państwa burżuazyjnego i ograniczając jego swobodę inicjatywy i manewrowania. Jeśli partia nie
przestrzega jednolitości i jednoczesności działania, jeśli okazuje się po prostu bezdusznym i bezwolnym
organizmem biurokratycznym, klasa robotnicza instynktownie dąży do stworzenia sobie innej partii i
skłania się ku tendencjom anarchistycznym, które właśnie ostro i nieustannie krytykują centralizację i
zbiurokratyzowanie partii politycznych.

6. Partia nie brała udziału w ruchu międzynarodowym. Walka klasowa przybiera we wszystkich

krajach świata gigantyczne rozmiary. Wszędzie proletariusze zmuszeni są zmieniać metody walki, a
często, jak na przykład po wojskowym zamachu stanu w Niemczech

, chwytać nawet za broń. Partia nie

zadaje sobie wcale trudu wyjaśniania tych wydarzeń proletariatowi włoskiemu, przedstawienia ich w
świetle pojęć Międzynarodówki Komunistycznej. Nie troszczy się o działalność oświatową, o to, by
wpoić włoskiemu ludowi pracującemu świadomość tej prawdy, że rewolucja proletariacka jest
zjawiskiem światowym i że każde poszczególne wydarzenie tego rodzaju należy ujmować i oceniać w
skali światowej. III Międzynarodówka zbierała się już dwukrotnie w Europie zachodniej: w grudniu roku
1919 w jednym z miast niemieckich, a w lutym roku 1920 w Amsterdamie. Partia włoska nie była
reprezentowana na żadnym z tych zebrań, aktyw partyjny nie został nawet poinformowany przez
centralne instancje o dyskusjach i uchwałach podjętych na obu tych konferencjach. Na terenie III
Międzynarodówki toczą się zażarte spory na temat teorii i praktyki Międzynarodówki Komunistycznej.
Gdzieniegdzie (na przykład w Niemczech) doprowadziły one nawet do niesnasek wewnętrznych. Partia
włoska jest całkowicie odcięta od tych pulsujących życiem dysput ideologicznych, w których hartuje się
świadomość rewolucyjna i rodzi się jedność myśli i czynu proletariatu wszystkich krajów. Organ
centralny partii nie ma swoich korespondentów ani we Francji, ani w Anglii, ani w Niemczech, ani nawet
w Szwajcarii. Dziwne to zaiste warunki pracy dziennika Partii Socjalistycznej, który reprezentować ma
na terenie Włoch interesy międzynarodowego proletariatu. Dziwić musi zmuszanie włoskiej klasy
robotniczej do czerpania informacji o tych sprawach za pośrednictwem burżuazyjnych agencji i z prasy
burżuazyjnej – informacji niekompletnych i tendencyjnych. „Avanti!”, jako organ partii, musi być
zarazem organem III Międzynarodówki. W „Avanti!” powinny znaleźć miejsce wszelkie wiadomości,
polemiki i rozprawy o problemach proletariackich, które interesują III Międzynarodówkę. Na łamach
„Avanti!” toczyć się powinna nieustanna, prowadzona w duchu jedności polemika przeciwko wszelkim
odchyleniom i oportunistycznym kompromisom. Zamiast tego „Avanti!” rozpowszechnia manifesty
myśli oportunistycznej, jak na przykład niedawne przemówienie parlamentarne Trevesa

, osnute na

kanwie drobnomieszczańskiej koncepcji stosunków międzynarodowych i rozwijające kontrrewolucyjną i
defetystyczną teorię sił proletariackich. Ten sam, co w organach centralnych, brak troski o informowanie
proletariatu o wydarzeniach i dyskusjach teoretycznych, które rozwijają się w łonie III Międzynarodówki,
daje się zauważyć w działalności Księgarni Wydawniczej. Księgarnia ta nadal publikuje broszury bez

W dniu 13 marca 1920 roku niektórzy dowódcy oddziałów ochotniczych zagarnęli, przy współudziale Reichswehry, władzę w

Berlinie. Rząd i prezydent republiki, Ebert, musieli uciec ze stolicy na prowincję.
Riposta robotników była natychmiastowa: na wezwanie komunistów, niezależnych socjalistów i socjaldemokratów wybuchł
strajk powszechny, który sparaliżował życie stolicy Niemiec. Sprawcy puczu – Kapp oraz generałowie von Lüttwitz i Ludendorff
– byli bezsilni, a środowiska burżuazyjne, obawiając się kompromitacji, udzieliły im bardzo słabego poparcia. W trzy dni po
wybuchu puczu jego przywódcy musieli z kolei sami uciekać z Berlina. Był to jeden z nielicznych przykładów jedności
robotniczej w Niemczech weimarskich. Wojskowy zamach stanu Kappa, połączony z ekscesami antysemickimi, pochłonął w
całych Niemczech ponad 3000 ofiar. – Red.

Przemówienie to, wygłoszone w Izbie Deputowanych przez deputowanego Claudio Trevesa w dniu 30 marca 1920 r., znane jest

pod nazwą „mowy ubolewań”. Jego leitmotiv był następujący: burżuazja nie jest już zdolna do sprawowania władzy, klasa
robotnicza nie jest jeszcze zdolna do jej objęcia: stąd tragedia i żal klas panujących. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 5 –

www.skfmuw.w.pl

Antonio Gramsci – O odnowę Partii Socjalistycznej (1920 rok)

znaczenia albo wydawnictwa propagujące koncepcje i poglądy II Międzynarodówki, pomija natomiast
wydawnictwa III Międzynarodówki. Rozprawy towarzyszy rosyjskich, nieodzowne dla zrozumienia
rewolucji bolszewickiej, są tłumaczone w Szwajcarii, Anglii i w Niemczech, natomiast we Włoszech są
zupełnie nie znane. Niechby chociaż wydano książkę Lenina Państwo a rewolucja. Poza tym broszury
tłumaczone są jak najgorzej, często wręcz niezrozumiale, przekłady ich jeżą się od błędów
gramatycznych i zwykłych nonsensów.

7. Z powyższej analizy wynika już, na czym powinno polegać dzieło odnowy i reorganizacji

partii, które uważamy za konieczne. Partia musi otrzymać sprecyzowane, wyraźne oblicze – z
drobnomieszczańskiego stronnictwa parlamentarnego musi przedzierzgnąć się w partię rewolucyjnego
proletariatu, który walczy o państwo robotnicze, i zbudowanie społeczeństwa komunistycznego, w partię
jednolitą, zwartą, posiadającą własną doktrynę, własną taktykę, własną żelazną i nieugiętą dyscyplinę. Ci,
którzy nie są komunistamirewolucjonistami, powinni być z partii usunięci, a wówczas kierownictwo –
uwolnione od troski o utrzymanie jedności i równowagi pomiędzy różnymi tendencjami i różnymi
przywódcami – winno skoncentrować całą swoją energię na postawieniu sił robotniczych w stan
pogotowia bojowego. Każde wydarzenie z życia proletariatu narodowego czy międzynarodowego należy
natychmiast komentować w ulotkach czy okólnikach kierownictwa, wydobywając zeń argumenty dla
propagandy komunistycznej i urabiania rewolucyjnej świadomości. Kierownictwo partii winno
utrzymywać stały kontakt z sekcjami i stać się ośrodkiem działalności proletariackiej we wszystkich jej
dziedzinach. Sekcje powinny stworzyć we wszystkich fabrykach, związkach zawodowych,
kooperatywach i koszarach grupy komunistyczne, które by propagowały w masach nieprzerwanie zasady
i taktykę partii, organizowały zakładanie rad fabrycznych, sprawujących kontrolę nad produkcją
przemysłową i rolną, rozwijały propagandę konieczną do opanowania metodą organiczną związków
zawodowych, Izb Pracy i Powszechnej Konfederacji Pracy. Stałyby się one elementami posiadającymi
zaufanie mas; masy delegowałyby je potem do tworzenia politycznych rad delegatów i sprawowania
dyktatury proletariatu. Istnienie zwartej i silnie zdyscyplinowanej partii komunistycznej, która za
pośrednictwem swoich ośrodków w fabrykach, związkach zawodowych i kooperatywach skupiałaby i
koordynowała w swoim centralnym komitecie wykonawczym całą działalność rewolucyjną proletariatu,
jest podstawowym i niezbędnym warunkiem do przeprowadzenia jakichkolwiek doświadczeń z radami
delegatów. Bez tego wszelkie próby eksperymentowania trzeba odrzucić jako absurdalne i korzystne
jedynie dla tych, którzy starają się zdyskredytować idee rad. Tak samo odrzucić trzeba projekt parlamentu
socjalistycznego

, który szybko stałby się narzędziem w ręku reformistycznej i oportunistycznej

większości klubu parlamentarnego, narzędziem do szerzenia utopii demokratycznych i
kontrrewolucyjnych projektów.

8. Kierownictwo winno niezwłocznie przestudiować, ustalić i rozpowszechnić program rządu

rewolucyjnego Partii Socjalistycznej, w którym to programie zostałyby przedstawione realne
rozwiązania, jakie proletariat, z chwilą kiedy stanie się klasą rządzącą, zastosuje do wszystkich
zasadniczych zagadnień – ekonomicznych, politycznych, religijnych, oświatowych itp. – nurtujących
poszczególne warstwy włoskiej ludności robotniczej. Zgodnie z zasadą, że partia czerpie siłę i rozwija
działalność wyłącznie w oparciu o klasę robotników fabrycznych i rolnych, nie posiadających żadnej
własności prywatnej, pozostałe zaś warstwy ludu pracującego traktuje jako siły pomocnicze właściwej
klasy proletariackiej – partia powinna ogłosić manifest, w którym: 1) zostanie jasno i wyraźnie
sformułowany postulat zdobycia władzy politycznej w drodze rewolucji; 2) partia wezwie proletariat

Mowa tu o projekcie połączenia w jednym zgromadzeniu (które nie byłoby ani kierownictwem, ani ogólnonarodowym

komitetem partii) wybranych socjalistów oraz przedstawicieli największych organizacji politycznych, związków zawodowych i
spółdzielczości – celem opracowywania projektów ustaw i metod nacisku na rząd. W takim zgromadzeniu większość mieliby
niewątpliwie reformiści. – Red.

– 6 –

www.skfmuw.w.pl

Antonio Gramsci – O odnowę Partii Socjalistycznej (1920 rok)

przemysłowy i rolniczy, aby się zbroił i przygotowywał; 3) wymienione zostaną elementy
komunistycznych rozwiązań aktualnych problemów, jak proletariacka kontrola nad produkcją i podziałem
dóbr, zniesienie najemnych sił zbrojnych, sprawowanie przez organizacje robotnicze kontroli nad
samorządami miejskimi.

9. W oparciu o te rozważania turyńska sekcja socjalistyczna zamierza porozumieć się z grupami

towarzyszy z wszystkich innych sekcji, którzy chcieliby wspólnie je przedyskutować i wyrazić na nie
zgodę. Zadaniem tego porozumienia byłoby przygotowanie w bliskiej przyszłości zjazdu poświęconego
omówieniu problemów taktyki i organizacji proletariackiej oraz objęcie tymczasowej kontroli nad
działalnością organów wykonawczych partii

Oto jak to sprawozdanie ocenił Lenin w Tezach o podstawowych zadaniach II Kongresu Międzynarodówki Komunistycznej

(punkt 17): „W stosunku do Włoskiej Partii Socjalistycznej II Kongres III Międzynarodówki uważa w zasadzie za słuszną
krytykę, jakiej została poddana ta partia, oraz praktyczne propozycje, które – w charakterze propozycji poczynionych Radzie
Narodowej Włoskiej Partii Socjalistycznej – sformułowane zostały w imieniu sekcji turyńskiej tej partii w czasopiśmie
«L'Ordine Nuovo» («Nowy Ład») z dnia 8 maja 1920 r.; propozycje odpowiadają w zupełności wszystkim podstawowym
zasadom III Międzynarodówki. Dlatego II Kongres III Międzynarodówki prosi Włoską Partię Socjalistyczną, aby zwołała
nadzwyczajny zjazd partii dla rozważenia zarówno tych propozycji, jak i wszystkich uchwał obydwu zjazdów Międzynarodówki
Komunistycznej, w celu skorygowania linii partii i oczyszczenia jej szeregów, a zwłaszcza jej frakcji parlamentarnej, od
elementów niekomunistycznych” (W. I. Lenin, Dzieła, t. 31, Warszawa 1955, s. 192). – Red.

– 7 –

www.skfmuw.w.pl