DZIEJE śYDÓW W POLSCE - DZIEJE NOWOśYTNE ( DO ROZBIORÓW )

- śydzi w Polsce

- Średniowiecze (do 1500 r.)

- Nowożytność

(do rozbiorów 1795 r.)

- zabór pruski (do 1918 r.)

- zabór rosyjski (do 1918 r.)

- zabór austriacki (do 1918 r.)

- II Rzeczpospolita

(1918-1939)

- Holokaust (1939-1945)

- Dzieje najnowsze (po 1945)

XVI wiek w Rzeczpospolitej charakteryzował się stabilnością zewnętrzną i

wewnętrzną. Były to czynniki sprzyjające wzrostowi liczebności śydów. W połowie XVI
wieku liczbę ludności żydowskiej ocenia się na około 100 tysięcy i od tego czasu
zaczęła ona gwałtownie wzrastać. Wzrósł także odsetek ludności żydowskiej w
stosunku do ogółu zaludnienia państwa (z 0,6% do około 5%). Główne nasilenie
osadnictwa objęło tym razem wschodnie obszary Rzeczypospolitej.

W 1501 roku w Rzeczpospolitej rozpoczął panowanie król Aleksander Jagiellończyk

(1461-1506).
Warto zauważyć, że stosunek polskich królów do śydów odznaczał się znaczną
chwiejnością. Nadawali oni sprzeczne przywileje, faworyzujące to śydów, to
chrześcijańskich mieszczan i kupców, co w konsekwencji pogłębiało napięcia i
sprzeczności pomiędzy ludnością żydowską i chrześcijańską.

W latach 1506-1548 w Rzeczpospolitej panował król Zygmunt I Stary (1467-1548).

W 1507 roku król Zygmunt Stary postanowił uporządkować sprawę żydowską w
państwie. W celu zapobiegania rozruchom, wyznaczył radom miejskim wysokie kary i
kaucje za dopuszczenie do powstawania ewentualnego tumultu przeciwko śydom. W
przypadku zaistnienia zamieszek, połowę pieniędzy pochodzących z kary mieli dostać
poszkodowani śydzi, a drugą połowę skarb państwa. Zabroniono też oskarżania śydów
o mordy rytualne czy profanację hostii.
W 1518 roku król Zygmunt Stary po raz drugi się ożenił. Wraz z przyjazdem do
Polski królowej Bony, z Włoch przybyli wraz z nią wybitni żydowscy medycy. Obok
umiejętności medycznych przywieźli także inne umiejętności świeckie. Na dworze
królewskim znajdowało się wówczas wielu żydowskich bankierów, kupców i lekarzy.
Zwłaszcza cenieni byli bankierzy, gdyż ratowali władców z opresji finansowych i
dostarczali pieniędzy skarbowi państwa, potrzebnych między innymi na prowadzenie
działań wojennych na rubieżach państwa. Szlachta również zabiegała o życzliwość
śydów, gdyż znajdywała w tym zwiększone zyski z handlu produktami rolnymi.

W owym czasie na ziemiach polskich istniał wyjątkowy samorząd żydowski. Każda

gmina (kehila) posiadała swój własny organ administracyjny (kahał). Członków kahału
wybierano spośród najbardziej poważanych i najczęściej najbogatszych członków
gminy. Czuwali oni nad spokojem i bezpieczeństwem. Kontrolowali łaźnie,
przetwórstwo mięsa, szkolnictwo i usługi pogrzebowe. Państwo nakładało na nich
podatki, które oni dzielili pomiędzy członków gminy i następnie nadzorowali ich
ściągniecie. W ściąganiu podatków, żydowski samorząd był bardziej skuteczny niż
urzędy państwowe.
W latach 1518-1522 król Zygmunt Stary postanowił rozciągnąć samorząd żydowski
w Polsce poza obszar gminy. Utworzono cztery żydowskie ziemstwa, które wybierały
swoją starszyznę i miały swoich poborców podatkowych. śydzi skupiali się w kahałach,
w których zgromadzenie członków wybierało trzy lub czteroosobowe kolegium. śydzi
mieli pełne sądownictwo cywilne i kryminalne. Kwestie sporne pomiędzy ziemstwami
rozstrzygał stały trybunał rozjemczy w Lublinie (utworzony w 1530 r.).
Cztery ziemstwa:
(1) kahały wielkopolskie i mazowieckie,
(2) kahały Ziemi Krakowskiej,
(3) kahały małopolskie i Rusi Czerwonej,
(4) kahały litewskie.
Przychylne śydom prawa i życzliwość dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów
spowodowały rozwój gmin i bogacenie się wielu śydów w XVI wieku. Kapitał i handel
żydowski umożliwiały eksploatację bogactw naturalnych i dostarczały niezbędnych
finansów królowi oraz szlachcie. Większa część handlu i rzemiosła znajdowały się w
rękach śydów. Cechą charakterystyczną tego okresu jest wzrost ilości żydowskich
rzemieślników, choć jednocześnie pojawiła się spora grupa żydowskiej biedoty, która
była zupełnie pozbawiona możliwości stałego zarobkowania. Do ludności żydowskiej
bardzo przychylny stosunek mieli właściciele miast. Bardzo często zakładając nowe
miasta, wyręczali się oni śydami, którzy w nowej osadzie organizowali cechy
rzemieślnicze, handel oraz nadzorowali ściąganie podatków i ceł. W ten sposób wielu
śydów w pogoni za zyskiem przenosiło się z przeludnionych miast do nowo
zakładanych osad. Najmocniejszą ostoję mieli śydzi w polskiej szlachcie, która żywiła
uprzedzenie dla niemieckiego osadnictwa i posługiwała się śydami do zwalczania i
ograniczania niemieckiego mieszczaństwa. A ponieważ szlachta piastowała urzędy
wojewodów, kasztelanów, starostów i inne godności, więc ustawy kanoniczne
pozostawały względem śydów zapomniane.

Z początkiem XVI wieku zobowiązano śydów do wystawiania własnych oddziałów

wojskowych. W praktyce często ten obowiązek zastępowano świadczeniami

Page 1 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

Mojżesz Isserles - Remu

(1520-1572)

pieniężnymi.

W 1525 roku ostatni książę mazowiecki ponowił utrzymać dekrety zakazujące
śydom mieszkania w Warszawie i na Mazowszu, a po jego śmierci, dwa lata później
potwierdził je król Zygmunt Stary.

Przez cały ten czas, głównym zajęciem większości śydów był handel. Istotą

żydowskiego handlu zawsze była umiejętność szybkiego dostosowania się do
zachodzących zmian oraz zadowalania się znacznie mniejszym zyskiem niż
chrześcijańska konkurencja. Dzięki temu, magnaci oraz szlachta mogli nabywać u
żydowskich kupców poszukiwane przez siebie towary, i to po cenach niższych niż u
chrześcijańskich kupców.
Dodatkową pomocą okazało się zrównanie żydowskich kupców z kupcami
chrześcijańskimi w zakresie ceł (1527 r.).

W 1529 roku w Krakowie doszło do spalenia na stosie za herezję śydówki, Barbary

Weiglowej. Wcześniej przyjęła ona wiarę chrześcijańską, a następnie powróciła do
judaizmu. Za ten czyn została spalona na stosie.

W 1532 roku kupcy żydowscy uzyskali prawo wolnego handlu w całym państwie

polskim. Kupcy z Krakowa prowadzili wówczas aktywną wymianę towarów z
Poznaniem, Lwowem, Brześciem Litewskim i Wilnem. Kupcy z Lwowa handlowali
najczęściej z Krakowem, Poznaniem, Wilnem i Jazłowcem. Równocześnie rozwijał się
pomniejszy handel lokalny, który został prawie całkowicie opanowany przez drobnych
żydowskich handlarzy i tak zwanych wędrownych sprzedawców, przewożących cały
swój majątek na wózku lub w worku.

W 1534 roku król Zygmunt Stary zwolnił śydów z obowiązku noszenia specjalnych,

wyróżniających się ubrań.

Bardzo szybko Rzeczpospolita stała się centrum nauk i literatury talmudycznej. Tutaj

żyli i tworzyli wielcy rabini, myśliciele, autorzy dzieł filozoficznych i kabalistycznych.
Nadzwyczajny rozwój szkół talmudycznych w Polsce ugruntowało trzech rabinów,
Szachna, Lurja i Isserles. Ten triumwirat rabiniczny utwierdził zwierzchnictwo Polski
nad całym niemal żydostwem europejskim, zwierzchnictwo przez wszystkich chętnie
uznawane.
Rabin Szalom Szachna działał w latach 1540-1558 i był nadrabinem w Lublinie.
Rabin Salomon Lurja (1510-1573) był wybitnym uczonym talmudystą. Gruntownie i
głęboko objaśniał zasady praktyki religijnej judaizmu. Drobiazgowo zwracał uwagę na
poprawność gramatyczną i ścisłość w odróżnianiu form językowych hebrajskiego.
Jednakże nadającą ton w Polsce powagą rabiniczną był rabin Mojżesz Ben-Izrael
Isserles, znany także pod akronimem Remu (1520-1572). Mieszkał on w Krakowie
(Polska) i był rektorem miejscowej jesziwy, która cieszyła się dobrą opinią w całej
Europie. Sprawował funkcję naczelnego rabina Krakowa aż do śmierci i słynął z
łagodności okazywanej wszystkim uciskanym i będącym w trudnej sytuacji
ekonomicznej. Był gruntownie obeznany z całą literaturą talmudyczną. Napisał on
liczne komentarze i wyjaśnienia do Pisma. Szczególną sławę przyniósł mu komentarz
uzupełniający do dzieł rabina Józefa Karo - "Drogi Mojżesza" (hebr. "Darche Mosze",
komentarz do "Bet Josef"). Isserles podkreślał znaczenie lokalnych zwyczajów dla
rozwoju żydowskiego prawa. Prezentował poglądy i praktyki rabinów i wspólnot
aszkenazyjskich. Isserles jeszcze większą sławę zyskał swoją polemiką "Obrus" (hebr.
"Mapa", komentarz do "Szulchan Aruch"). W ten sposób rabin Mojżesz Isserles
komentarzom rabinów sefardyskich (hiszpańskich) przeciwstawił komentarze rabinów
aszkenazyjskich (niemiecko-polskich). Dzieła te ujednoliciły aszkenazyjskie zwyczaje i
praktyki, umożliwiając ukształtowanie się śydów Aszkenazyjskich jako grupy jednolitej
pod względem religijnym i kulturowym.
Sława akademii polsko-talmudycznych rozbrzmiewała wówczas wśród całego
żydostwa europejskiego. Dyplom polskich uczelni talmudycznych był najlepszą
rekomendacją na rabina we wszystkich gminach europejskich.
Poziom żydowskiej oświaty w Polsce XVI wieku był wysoki. Wszystkie duże miasta
miały własne jesziwy. Już w owym czasie śydzi mieszkający w Polsce mieli obowiązek
posyłania swoich synów w wieku od czterech do ośmiu lat do kahalnych szkół. Dzieci
uczyły się w nich języka hebrajskiego, czytały Torę i poznawały podstawy rachunków.
Szkoły drugiego stopnia obejmowały chłopców w wieku od ośmiu do trzynastu lat. W
tych szkołach uczono Talmudu z komentarzami. Dziewczęta trzymano z dala od szkół.
Wielu młodzieńców studiowało Talmud, uznając to za cel własnego życia. Rodziny lub
lokalne gminy były przy tym zobowiązane do utrzymywania ich. Rabini wielkich miast
byli zatwierdzani przez króla.
W 1534 roku założono w Krakowie pierwszą żydowską drukarnię. Publikowano
książki w hebrajskim i jidysz.

Ważną dziedziną gospodarczej działalności były arendy. Obok bogatych kupców i

finansistów żydowskich dzierżawiących duże dobra ziemskie pojawiła się liczna
warstwa drobnych dzierżawców rud, kuźni, młynów, gorzelni, browarów, słodowni oraz
karczm i szynków. Przeciwko oddawaniu przez króla śydom w dzierżawę żup, ceł i myt,
a także starostw i ekonomii królewskich ostro zaprotestowała szlachta. Pod jej
wpływem w 1538 roku sejm w Piotrkowie zakazał śydom dzierżawienia dochodów

Page 2 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

publicznych. Kolejne sejmy powtarzały ten zakaz.

W 1538 roku szlachta na sejmie w Piotrkowie doprowadziła do wyłączenia śydów
mieszkających w miastach prywatnych i dobrach ziemskich spod jurysdykcji (opieki
prawnej) króla. Równocześnie doszło do podziału śydów na królewskich lub
szlacheckich. Wynikało to z walki o względy śydów. Król Zygmunt Stary zrzekł się
jurysdykcji nad śydami w miastach i wsiach prywatnych.

W 1541 roku król Zygmunt Stary ustanowił dwóch naczelnych rabinów: Mojżesza

Fishela w Krakowie oraz Szaloma Shakna w Lublinie.

W latach 1548-1572 w Rzeczpospolitej panował król Zygmunt II August (1520-

1572). Potwierdził on przywileje żydowskie w Polsce (1548 r.).
W owym czasie w Polsce żyło około 20 tysięcy śydów. Gmina w Poznaniu liczyła 3
tysiące osób, w Kazimierzu pod Krakowem 3 tysiące osób. Trzecią pod względem
wielkości była gmina w Lublinie. Jednocześnie istniał ciągły napływ ludności żydowskiej
na ziemie polskie z Niemiec, Czech, Włoch i Turcji.
W 1551 roku przełożeni gmin żydowskich w Rzeczypospolitej uzyskali szerokie prawa
sądownicze i administracyjne.

W drugiej połowie XVI wieku władze państwowe anulowały niektóre przepisy

ograniczające działalność finansową śydów. Dzięki temu śydzi mogli rozwinąć system
kredytów udzielanych pod zastaw nieruchomości. Największymi żydowskimi bankierami
byli w tym czasie: ród Fiszlów z Krakowa i Kazimierza, ród Ezofowiczów z Brześcia
Litewskiego i ród Nachmanowiczów z Lwowa. Powstały wówczas centra operacji
kredytowo-pieniężnych w Rzeczypospolitej - były to: Kraków, Poznań i Kalisz w
Koronie; Lwów, Zamość i Przemyśl na Rusi Czerwonej, Wołyniu i Podolu; Brześć
Litewski i Wilno na Litwie. Najwięksi żydowscy bankierzy użyczali pożyczek wszystkim
monarchom polsko-litewskim. Były one wykorzystywane na prowadzenie wojen oraz na
budowę i remonty pałaców. U żydowskich bankierów pożyczali prawie wszyscy
dygnitarze i urzędnicy państwowi, a także szlachta, mieszczaństwo i duchowieństwo.
Pomniejsi

lichwiarze

pożyczali

urzędnikom

powiatowym,

zubożałej

szlachcie,

klasztorom, mieszczanom i chłopom. U żydowskich bankierów zapożyczali się także
śydzi, a nawet kahały wielu miast. Drobny, ale masowy kredyt udzielany żydowskim
kupcom i rzemieślnikom ułatwiał rozwój interesów. W ten sposób rosła liczba
rzemieślników, warsztatów oraz zawodów, które uprawiali.
W owym czasie kupcy żydowscy poczynili największy postęp w handlu zagranicznym.
Kupcy z Krakowa i Kazimierza handlowali z Czechami, Morawami, Węgrami, Austrią i
Śląskiem. Kupcy z Krakowa, Poznania i Lwowa handlowali z Niemcami, Italią i Holandią.
Kupcy z Wilna, Grodna i Trok handlowali z Rosją za pośrednictwem hurtowników
rosyjskich, gdyż pobyt, nawet czasowy, śydów w państwie rosyjskim był zabroniony.
Kupcy z Lwowa i Zamościa handlowali z Mołdawią, Wołoszczyzną i Turcją. W większości
z tych państw znajdowali oni oparcie w śydach zagranicznych. Wywożono za granicę
produkty rolne, hodowlane oraz gotowe wyroby rzemieślnicze (np. futra i odzież).
Przywożono poszukiwane luksusowe towary zagraniczne. Najbogatsi żydowscy kupcy
pojawiali się na wielkich targach w Wenecji, Florencji, Lipsku, Frankfurcie nad Menem,
Wrocławiu i Gdańsku. W 1556 roku na targach w Lipsku było 28 kupców z Polski, w tym
8 było śydami (28,6%). Celem zwiększenia zysków w połowie XVI wieku kupcy
żydowscy z Brześcia Litewskiego, Tykocina, Grodna i Śledzewa założyli spółkę
handlową. Miała ona dotrzeć do nowych rynków zbytu na zachodzie za pośrednictwem
Gdańska.

W 1556 roku miasto Wieliczka wprowadziło przywilej o nietolerowaniu śydów, zwany

"privilegia de non tolerandis Judaeis".

W 1564 roku doszło do wielkiego pożaru miasta Poznań. O wywołanie pożaru

oskarżono śydów, w wyniku czego doszło do pogromu ludności żydowskiej w mieście.

W 1566 roku na targach w Lipsku było obecnych 242 kupców z Polski, z czego 182

było śydami (75,8%). Pokazuje to wielkość żydowskiego handlu zagranicznego i dużą
rolę, jaką odgrywali w gospodarce narodowej Rzeczypospolitej.

W 1567 roku została założona wyższa szkoła judaistyczna (jesziwa) w Lublinie.

Pierwszym rektorem jesziwy lubelskiej był Salomon Luria (1519-1573). Główną jego
dewizą była samodzielność, stąd też nie liczył się z autorytetami największych
żydowskich uczonych. W swym głównym dziele "Jam szel Szlomoh" zbijał orzeczenia
rabinów i kodyfikował prawo religijne. Był to zarazem komentarz do dzieła Józefa Karo
"Szulcham aruch".
Wkrótce wszystkie gminy żydowskie pragnęły założyć u siebie jesziwy.

W 1568 roku śydzi w Kazimierzu (pod Krakowem) uzyskali szczególny przywilej "de

non tolerandis christianis". Mieszkał tam wówczas wybitny historyk żydowski Dawid
Gons (1541-1613). Zasłynął swoją kroniką historyczną "Cemach Dawid".
W owym czasie prawie wszyscy polscy śydzi byli obeznani z Talmudem. We
wszystkich gminach istniały szkoły talmudyczne, w których nauczali rabini. Studiująca
młodzież (bachurim) była utrzymywana z kasy gminnej i przez bogatych członków

Page 3 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

gminy. Nauka odbywała się w semestrze letnim i zimowym, po ukończeniu których

wszyscy udawali się na wielkie jarmarki - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we
Lwowie i Lublinie. Urządzano tam wielkie dysputy publiczne, w których mógł każdy
uczestniczyć.

W 1569 roku Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły Unię Lubelską, na

mocy której połączono oba państwa. Od tej pory oba państwa miały jednego króla,
wspólne sejmy, wspólną monetę, wspólną politykę zagraniczną, osobne jednak urzędy,
skarb i wojsko. W ten sposób do terytoriów polskich przyłączono Białoruś, Ukrainę,
Podlasie, Wołyń i Podole. Polska magnateria rozpoczęła szybką kolonizację nowych
obszarów. Do zarządzania nowymi majątkami użyto śydów, którzy z tego powodu w
dużej ilości migrowali na wschód. Zwłaszcza na Ukrainie, śydzi stali się "narzędziem
wielkopańskiego ucisku" feudalnego chłopów.

W 1569 roku miasta Biecz i Krosno wprowadziły przywilej o nietolerowaniu śydów,

zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

Po śmierci polskiego króla Zygmunta II Augusta (1572 r.), ostatniego króla z domu

Jagiellonów, wprowadzono nowy system elekcyjny, który był bardzo korzystny dla
śydów. Każdy nowo wybrany król elekcyjny potrzebował przede wszystkim pieniędzy, a
tych mogli mu dostarczyć wyłącznie żydowscy bankierzy.

Po okresie wewnętrznego zamieszania związanego z elekcją Hanryka Walezego

(panował 1573-1574), w 1576 roku królem polskim został Stefan Batory (1533-1586).
Jego rządy to pogodny okres w dziejach żydostwa polskiego.
W 1576 roku król Stefan Batory wydał specjalny dekret przeciwko oskarżeniom
śydów o mordy rytualne. W ten wyjątkowy sposób król wziął w obronę śydów i wyraził
przekonanie, że śydzi skrupulatnie przestrzegają zasad judaizmu, zakazujących
przelewania krwi ludzkiej. Wszelkie rozruchy antyżydowskie były srogo karane.
Równocześnie król zezwolił śydom na prowadzenie wszelkiego handlu, bez żadnych
ograniczeń, nawet podczas chrześcijańskich świąt.

W 1579 roku król Stefan Batory powołał walne przedstawicielstwo ludności

żydowskiej dla całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. śydowski parlament nazywał się
Sejmem Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot). Ze swojego grona wybierano radę,
zwaną generalnością, marszałka generalnego, pisarza generalnego i wiernika
generalnego.
Waad podejmował decyzje dotyczące wszystkich obszarów żydowskiego życia.
Regulował stosunki dzierżawy i płatności podatków. Organizował zbiorki dobroczynne,
nadzorował opiekę nad żydowskimi sierotami - chłopców przydzielano do gmin, w
których uczyli się Tory i byli przeznaczeni do nauki rzemiosła, natomiast panny po
przekroczeniu 15 roku życia, otrzymywały posag ułatwiający wyjście za mąż. Podobnie
troszczono się o żydowskich uciekinierów z innych krajów. Waad reagował także na
nastroje antyżydowskie, prowadząc rokowania z władzami państwowymi. Cały ten
okres, czyli wiek XVI i pierwsza połowa XVII wieku zapisany jest w historii polskich
śydów jako złoty wiek.
W 1581 roku Waad Arba Aracot ukonstytuował się po raz pierwszy w Lublinie. Ten,
tak zwany Sejm Czterech Ziem - Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy
powstało odrębne przedstawicielstwo) - obradował podczas wielkich jarmarków - latem
w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. W Lublinie przewodniczył rabin
Mardochaj Jafa (1530-1612), a we Lwowie rabin Jozue Falk Kohen (1532-1616), rektor
miejscowej uczelni.
W 1581 roku Waad Arba Aracot podjął uchwałę zakazującą śydom pod karą klątwy
dzierżawienia żup, mennic, czopowego oraz ceł i myt w Wielkopolsce, Małopolsce i na
Mazowszu. Waad uzasadnił ten zakaz tym, że "ludzie podnieceni żądzą zysku i
wzbogacenia się przez wielkie i liczne arendy mogą sprowadzić na ogół [śydów] - broń
Boże - wielkie niebezpieczeństwo".
W ten sposób uchwała sejmu żydowskiego wpłynęła na znaczne zmniejszenie się
udziału śydów w zarządzaniu mennicami państwowymi w województwach centralnych i
zachodnich, a kopalniami soli w całej Rzeczypospolitej. W drugiej połowie XVI i
pierwszej połowie XVII wieku zmniejszył się także kapitał żydowski zaangażowany w
arendy w Wielkopolsce i Małopolsce.
Równocześnie rosła ilość żydowskich inwestycji w dzierżawy wielkich latyfundiów
magnackich oraz starostw i ekonomii królewskich na Rusi Czerwonej, Podolu, Wołyniu i
województwach czernihowskim, bracławskim i kijowskim. Na ziemiach tych żydowscy
arendarze niejednokrotnie stosowali bezlitosne metody wymuszania świadczeń
feudalnych, co rodziło opór ukraińskiego chłopstwa. Wszelkie objawy buntu lub oporu
były okrutnie tłumione przez hajduków starościńskich, a na Ukrainie Naddnieprzańskiej
przez wojsko koronne.

W 1587 roku, według legendy, podczas podwójnej elekcji Zygmunta III Wazy i

Maksymiliana Habsburga, z powodu braku porozumienia, królem na jedną noc w
Lublinie został rabin Saul Wahl (1545-1617).

W latach 1587-1632 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów panował król Zygmunt III

Waza (1566-1632). Był on wychowankiem Jezuitów i gorliwym katolikiem, i choć

Page 4 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

prześladował innowierców chrześcijańskich, to polskim śydom powodziło się w tym

czasie całkiem dobrze. Król Zygmunt Waza potwierdził przywileje śydów (1588 r.) i
chronił ich przed prześladowaniami.

W 1588 roku miasto Opoczno wprowadziło przywilej o nietolerowaniu śydów, zwany

"privilegia de non tolerandis Judaeis".

Wraz z rozwojem chrześcijańskiego handlu zaostrzała się konkurencja i jednocześnie

walka z żydowskimi kupcami, których usiłowali zwalczać chrześcijańscy kupcy,
mieszczaństwo i duchowieństwo. Jednakże żydowscy kupcy mieli znaczne poparcie ze
strony magnatów i szlachty. W 1590 roku szlachta lwowska i przemyska województwa
ruskiego wystosowała na sejmiku wiszeńskim uchwałę wzywającą króla do
rozszerzenia uprawnień handlowych śydom.

W latach 1590-1631 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów doszło do pierwszych

procesów o mord rytualn. Odbyły się one między innymi w Szydłowie, Gostyninie,
Sandomierzu, Sochaczewie i Krakowie. Rzeczywistą przyczyną tych procesów była
rosnąca rywalizacja chrześcijańskich i żydowskich rzemieślników oraz kupców w
zatłoczonych miastach i miasteczkach polskich. Roiło się od konfliktów, w których
innowiercy nigdy nie mieli racji. A gdy trzeba było rozstrzygnąć jednoznacznie konflikt
natury ogólniejszej, wtedy wybuchał proces przeciw śydom oskarżonym o mord
rytualny.

W 1592 roku król Zygmunt Waza na sejmie warszawskim zatwierdził dawne

żydowskie przywileje kazimierzowskie. Król wydał przy tym jedną ustawę niekorzystną
dla śydów. Na budowę synagogi wymagana była zgoda lokalnego duchowieństwa
katolickiego. W ten sposób uzależniano praktyki religijne śydów polskich od
prześladowczego Kościoła Rzymsko-Katolickiego.

W 1597 roku miasto Chęciny wprowadziło przywilej o nietolerowaniu śydów, zwany

"privilegia de non tolerandis Judaeis".

Przełom XVI i XVII wieku to okres wzrostu nauki żydowskiej na ziemiach polskich.

Wychowanie i wykształcenie śydów osiągnęło w tym czasie poziom wyższy od
ogólnego poziomu w stanie szlacheckim i mieszczańskim. W Tykocinie uczona córka
rabina Rebeka zapoczątkowała żydowską literaturę kobiecą. Osiadły w Nieświeżu
Salomon del Medigo (1591-1655) w księdze "Ejloim" bronił teorii Kopernika. W 1600
roku Jakub Janow wydał w Lublinie książkę "Tze'enah U-Re'ena", popularną pozycję w
jidysz dla kobiet. Był to komentarz Midrasz do Tanach.

W 1616 roku kupcy żydowscy z Lwowa, Lublina, Krakowa i Poznania założyli spółkę

handlową, której celem było dotarcie do nowych rynków zbytu na zachodzie za
pośrednictwem Gdańska.
Wzrost handlowej ekspansji śydów niepokoił chrześcijańskich mieszczan, którzy
jednocześnie boleśnie odczuwali trudy konkurencji z rozwijającym się handlem
szlacheckim. Mieszczanie podjęli starania mające na celu ograniczenie handlu
żydowskiego. Uzyskali w tym celu poparcie kleru katolickiego. Pod tymi naciskami, król
wydał kilka dekretów ograniczających handel żydowski do pewnych towarów lub do
określonej wysokości operacji handlowej. Jednak te niekorzystne dekrety nie zdołały
powstrzymać handlu żydowskiego. śydzi wykazywali pomysłowość i inicjatywę w walce
z ograniczeniami. Zmniejszając swój własny zysk wygrywali z konkurencją, a w efekcie
większy obrót dawał im lepsze dochody.

W 1623 roku nastąpiło odłączenie się śydów litewskich od śydów polskich.

Towarzyszyło temu utworzenie osobnych instytucji samorządowych z Sejmem śydów
Państwa Litwy i Sejmem śydów Korony.
Podstawę organizacji samorządu żydowskiego tworzyły liczne gminy (hebr. kehilot),
które organizowały się w kahały, składające się w zasadzie z prowincji, ziemstw (hebr.
aracot), okręgów (hebr. galil) i kahałów na prawach ziemstwa. Po odłączeniu się
śydów Litwy, w Sejmie śydów Korony pozostały cztery ziemstwa:
(1) wielkopolskie - gminy województw: poznańskiego, kaliskiego,
pomorskiego, brzesko-kujawskiego, inowrocławskiego, sieradzko-
- chełmińskiego, łęczyckiego, płockiego, częściowo rawskiego i
mazowieckiego oraz Prus Książęcych. Osobno swoich deputatów
wysyłała gmina poznańska i starszyzna kahału ziemstwa.
(2) małopolskie - gminy województw: krakowskiego i sandomierskiego (bez
powiatu radomskiego), część Kujaw i kilka miast województwa
bełskiego i ruskiego.
(3) ruskie - gminy województw: ruskiego, podolskiego i bracławskiego (do
Dniepru).
(4) wołyńskie - gminy województw: wołyńskiego, kijowskiego oraz pięć
kahałów województwa bracławskiego.
Z tego powodu Waad Arba Aracot był nazywany Sejmem Czterech Ziemstw.
W owym czasie gminy dążyły do usamodzielnienia się i przejęcia kontroli w
ziemstwach. Toczyły się nieustanne spory o udział przedstawicieli poszczególnych gmin

Page 5 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

w podejmowaniu decyzji o rozdziale podatków, jurysdykcji nad nowo powstającymi

skupiskami żydowskimi, wysyłaniu delegatów na sejmiki żydowskie i deputatów na
Sejm śydów Korony. W ich wyniku szykowały się znaczne zmiany w pierwotnej
terytorialnej organizacji kahalnej śydów Korony.

Lata dwudzieste XVII wieku przyniosły kryzys w rozwoju żydowskiego bankierstwa.

Wielu żydowskich kredytobiorców, nie mogąc wywiązać się z zaciągniętych długów,
zbankrutowało. Wielu z nich trafiało za długi do więzienia. Skala bankructw była tak
duża, że zaniepokoiła żydowskie władze samorządowe. W 1624 roku Sejm śydów
Korony wydał tak zwaną ustawę konkursową skierowaną przeciwko "lekkomyślnym
bankrutom". Zbiegli bankruci mieli być teraz ostro ścigani, a nawet wykluczani z
kahałów. Sądy żydowskie miały zakaz udzielania bankrutom moratorium, za wyjątkiem
sytuacji losowych, takich jak pożar lub kradzież. Kryzys w rozwoju żydowskiego
bankierstwa został zażegnany w końcu lat trzydziestych i następnie ponownie zaczęła
rosnąć ilość operacji kredytowo-finansowych na terenie całej Korony.

W 1627 roku miasto Warszawa wprowadziło przywilej o nietolerowaniu śydów,

zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

W latach 1632-1648 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów panował król Władysław IV

Waza (1595-1648). Był on szczególnie przychylny dla śydów i zakazał drukowania oraz
sprzedawania w Polsce literatury antyżydowskiej.
W owym czasie rabini posiadali własną jurysdykcję i wymierzali wyroki sądowe na
podstawie prawa Talmudu. Cała ówczesna twórczość umysłowa śydów polskich nosi
wyraźną cechę talmudyczno-rabiniczną. Studenci uczelni talmudycznych z pewnym
politowaniem patrzyli na Pismo Święte, gdyż najwyższą powagą był Talmud. śydzi
polscy byli przy tym niezwykle religijni i pobożni.

W 1632 roku szlachta ziemi halickiej podjęła uchwałę, żądającą rozszerzenia

przywilejów kupców żydowskich. W połowie XVII wieku nastąpił wyraźny wzrost
obrotów żydowskiego handlu, zarówno na terenie Korony, jak i Wielkiego Księstwa
Litewskiego.

W 1633 roku śydzi w żydowskiej dzielnicy Poznania uzyskali szczególny przywilej "de

non tolerandis christianis". Równocześnie w Wilnie powstało pierwsze na Litwie getto
żydowskie, oddzielona żydowska dzielnica.

W 1637 roku w Krakowie oskarżono śydów o uprawianie krwawych praktyk

religijnych. W zamieszkach zginęło 8 śydów. Były to jednak pojedyncze ekscesy
przeciwko śydom, gdyż w Polsce nadzwyczaj rzadko zdarzały się podobne rozruchy.

W 1637 roku na wschodniej Ukrainie wybuchło powstanie kozacko-chłopskie. Na

czele zbuntowanych Kozaków stanął hetman Pawluk. Podczas krótkiego powstania
Kozacy wymordowali 200 śydów i zburzyli kilka synagog. Wojska koronne rozbiły
buntowników pod Kumejkami.
W owym czasie śydzi byli bardzo aktywni gospodarczo na Ukrainie. śydzi zostali
włączeni przez wielkich polskich magnatów do systemu arendy, czyli dzierżawy
majątków ziemskich. Właścicielom dawało to luksus niezajmowania się dobrami
ziemskimi, a śydom dawało zatrudnienie i stały zarobek. Mieli oni obowiązek ściągania
należności od chłopów i egzekwowania świadczeń feudalnych. W dobrach kościelnych
egzekwowali świadczenia i opłaty od wiernych, a w majątkach starostów pobierali
myto, podatki i opłaty skarbowe. Bardzo szybko połowa dóbr na Ukrainie znalazła się w
rękach żydowskich arendarzy. W tej sytuacji, dla Ukraińców, śydzi stali się symbolem
polskiego wyzysku.

W 1645 roku wszystkie żydowskie gminy na Litwie uzyskały przywilej "de non

tolerandis christianis".

Pierwsza połowa XVII wieku to również okres nasilenia się walki mieszczaństwa z

żydowskimi rzemieślnikami. Dochodziło do konfiskat wytworzonych produktów i
niszczenia warsztatów. Zdarzał się pobicia, okaleczenia i niesłuszne oskarżenia, po
których śydzi trafiali do więzienia.
W celu przeciwdziałania tym niekorzystnym działaniom, żydowscy rzemieślnicy
zaczęli się łączyć i organizować w bractwa rzemieślnicze. Do 1648 roku na Kazimierzu
powstało pięć cechów żydowskich, a we Lwowie trzy cechy. W owym czasie żydowskie
rzemiosło najsilniej rozwijało się w wytwórstwie skórzanym i odzieżowym.

W 1648 roku na polskich ziemiach żyło około 450-500 tysięcy śydów, stanowiąc już

5% ogółu ludności (Trzciński 1991). Większość z nich zamieszkiwała wschodnie
województwa Korony i Litwy. Znacznie mniej było śydów na Mazowszu, w Wielkopolsce
i Prusach Królewskich, gdzie wiele miast posiadało przywilej "de non tolerandis
Judaeis" (Fijałkowski, 1992).

Rok 1648 uznawany jest za datę przełomową w historii śydów w Polsce. Wtedy to na

Page 6 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

Bogdan Chmielnicki

(źródło: NFJ)

terenach wschodniej Ukrainy wybuchło powstanie kozacko-chłopskie, na czele

którego stanął hetman Bohdan Chmielnicki (1595-1657). Chmielnicki takimi słowami
zwrócił się do Kozaków: "Polacy oddali nas w niewolę przeklętemu nasieniu
żydowskiemu". W ten sposób Ukraina stała się widownią straszliwych rzezi śydów i
Polaków. Wiele gmin zostało całkowicie unicestwionych. Cztery gminy żydowskie,
liczące około 3 tysiące osób, uciekając przed śmiercią męczeńską, poddały się Tatarom
w niewolę, wraz z całym dobytkiem. Jeńców sprzedano w niewolę do Turcji. Gmina w
Konstantynopolu pozyskała finanse od gminy w Amserdamie, na wykup jeńców
żydowskich z niewoli tureckiej.
W mieście Niemirów Kozacy weszli w porozumienie z prawosławną ludnością i
wymordowali 6 tysięcy śydów. Podczas oblężenia Tulcyna, Polacy zawarli ugodę z
Kozakami i wydali im na śmierć 2 tysiące śydów. Następnie Kozacy wymordowali
Polaków, za zdradę śydów. Podobne rzezie dotknęły gminy w Homlu, Starodubie,
Czernihowie i innych miastach.
Powstanie kozackie bardzo szybko objęło swym zasięgiem całą Ukrainę, a wojska
koronne okazały się bezradne. Polski książę Jeremi Wiśniowiecki wycofując się ze swoją
armią z ogarniętej powstaniem Ukrainy, przyjmował pod ochronę licznych zbiegów
żydowskich, umożliwiając im ucieczkę do Korony.
Po upadku polskiej twierdzy w Połonnem, Kozacy wymordowali 10 tysięcy śydów. Na
całej Ukrainie nie było ucieczki dla śydów. Całą przestrzeń Ukrainy znaczyły ślady krwi
zamordowanych śydów. W Barze zabito ich 2 tysiące, we Lwowie zginęła połowa
gminy, a ponadto musiano oddać cały majątek jako okup dla Kozaków. W Narolu w
straszliwych męczarniach zamordowano 12 tysięcy śydów.
Jednakże powstańcze oddziały ukraińsko-kozackie nie ograniczyły się tylko do
Ukrainy i wtargnęły na Wołyń, Podole i Białą Ruś. W ten sposób pogromy wciąż trwały.
Kolejne gminy ulegały zagładzie. W Krzmieńcu zamordowano kilkaset żydowskich
dzieci, rzucając ich zwłoki na pożarcie psom.

W latach 1648-1668 w Rzeczpospolitej panował król Jan Kazimierz (1609-1672).

Rzeczpospolita straciła w owym czasie swoje najlepsze wojska koronne i była
zmuszona szukać rozejmu z Kozakami. Przedstawiciele Kozactwa oświadczyli
komisarzom królewskim, że żaden kościół katolicki, ani żaden śyd, nie będą tolerowani
w dzielnicach kozackich. Zawarto wówczas krótkotrwały rozejm.

W czasie tej przerwy w działaniach wojennych, resztki ludności żydowskiej z Ukrainy

uciekły na tereny polskie. Ocalałym dzieciom żydowskim wieszano na szyi pudełka ze
świadectwami, aby w przyszłości zapobiec związkom kazirodczym.
W przeciągu dwóch lat wojny (1648-1649) Kozacy i Ukraińcy zgładzili ponad 300
gmin żydowskich. Wiele miast popadło w całkowitą ruinę, a wraz z ich upadkiem
nastąpił kryzys gospodarczy i zahamowanie żydowskiego handlu i kultury. Handel
żydowski na wschodzie całkowicie ustał. Znaczna część ludności żydowskiej została
pozbawiona podstawowych środków do życia.
W 1650 roku zebrał się w Lublinie wielki synod rabinów. Podjęto wielką pracę
uporządkowania spraw żydowskich po zagładzie na Ukrainie. W ten sposób, stopniowo
przywracano ład życia rodzinnego i społecznego śydów polskich.

W 1651 roku na Ukrainie ponownie wybuchły walki. W 1654 roku kozacki hetman

Bohdan Chmielnicki zawarł sojusz z Rosją. Wojska rosyjskie spustoszyły Białoruś i Litwę
(1654-1656). Rosjanie zgładzili większość tamtejszych gmin żydowskich. W samym
Wilnie zginęło 25 tysięcy, a w Lublinie 2 tysiące śydów.

W 1656 roku wojska szwedzkie najechały na Polskę (wojna trwała 1655-1660).

Szwedzi spustoszyli gminy żydowskie w Wielkopolsce i Małopolsce. Ale również i Polacy
prześladowali śydów. Hetman Czarnecki, bohaterska walczący ze Szwedami, mordował
śydów, których oskarżył o sprzyjanie najeźdźcom.
Cała Polska przedstawiała obraz krwawego pobojowiska, przez które przechodziły
wojska rosyjskie, polskie, kozackie, pruskie, szwedzkie, a następnie księcia Rakoczego
(Siedmiogród). Wszyscy oni walczyli ze sobą nawzajem, a jednocześnie rabowali i
mordowali śydów. Wielu polskich śydów uciekło w stronę Gdańska, a następnie przez
Hamburg do Amsterdamu, skąd kierowano ich do osiedlenia w niemieckich miastach
nad Renem. Ku południowi uciekali na Morawy i Czechy, a następnie przez Węgry i
Austrię do Włoch. Liczba i nędza żydowskich uciekinierów z Polski była tak ogromna, że
wszystkie europejskie gminy przeznaczyły część swoich funduszy na pomoc.
Ogólną liczbę ofiar żydowskich w latach 1648-1656 ocenia się na około 125 tysięcy
zamordowanych.

Dla żydostwa europejskiego pogromy kozackie i kolejne wojny w Polsce miały

przełomowe znaczenie. Za sprawą uchodźców, dorobek umysłowy śydów polskich stał
się dostępny dla wszystkich gmin europejskich. W uznaniu wiedzy talmudycznej,
urzędy rabinów najczęściej powierzano śydom polskim. W owym czasie, na Morawach
osiedli Efraim Kohen i Sabbataj Kohen, w Amsterdamie osiadł Mojżesz Ribkes, we
Frankfurcie osiadł Aron Kajdanower, w Metz Mojżesz Kohen. Ci wybitni polscy
talmudyści narzucili innym gminom swoją pobożność i swojego ducha. Bardzo często
spoglądali z poczuciem wyższości na rabinów niemieckich i portugalskich. Każdy, kto
chciał gruntownie studiować wiedzę talmudyczno-rabiniczną udawał się do polskich
talmudystów. śartowano z "Polaków", lecz we wszystkim ich słuchano.

Page 7 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

Wybitnym rabinem działającym wówczas na polskich ziemiach, był rabin Dawid ben

Szmuel Halewi - Taz (1586-1667). Urodził się we Włodzimierzu Wołyńskim, a kształcił
na jesziwie krakowskiej u rabina Joela Sirkesa. Był rabinem w Poznaniu, Ostrowie i
Lwowie. Gdy wybuchła wojna kozacka, Halewi uciekł przed pogromami na Morawy,
skąd powrócił do Polski w 1654 roku. Przed Kozakami i wojskami rosyjskimi uciekali z
Polski również i inni żydowscy uczeni. Rabin Szabtaj ben Meir Hakohen - Szach (1621-
1662), pochodzący z Litwy, uciekł wówczas do Czech, gdzie został rabinem Holeschau
na Morawach.
Na polskich ziemiach, w Kaliszu, działał także rabin Abraham Halewi Gombiner
(1634-1682), który napisał komentarz "Tarcza Abrahama" (hebr. "Magen Awraham")
do "Orach Chajim".

Po 1660 roku król Jan Kazimierz, a także magnaci polsko-litewscy rozpoczęli

odbudowę zrujnowanych miast. W tym celu usilnie popierali osadnictwo żydowskie. W
przeciwieństwie do poprzedniego okresu, popierali je również mieszkańcy małych miast
i miasteczek rolniczych. Natomiast w dużych miastach wciąż utrzymywała się niechęć
mieszczaństwa, która wybuchała w tumultach i pogromach.
W owym czasie handel żydowski ustał prawie zupełnie. Zanikł handel hurtowy, ustał
prawie zupełnie handel zagraniczny i dalekosiężny. śydowscy kupcy działali jedynie
jako drobni lokalni handlarze. śywszą działalność przejawiali jedynie kupcy z Leszna,
Zamościa i Brodów. Dopiero od 1660 roku rozpoczęła się powolna odbudowa handlu
żydowskiego. Zmalała również rola arendy w życiu ekonomicznym śydów. Tylko
nieliczni magnaci i szlachta korzystali z pomocy żydowskich arendarzy w zarządzaniu
większymi majątkami ziemskimi. Również działalność kredytowo-finansowa ustała.
Jedynie drobni żydowscy lichwiarze działali w nielicznych nie dotkniętych wojną
miastach. Jednakże do pobudzenia działalności gospodarczej niezbędnymi były
kredyty, dlatego w 1661 roku zdecydowano, że kahał będzie pełnił funkcję
tymczasowego banku. W ten sposób nastąpiło ożywienie żydowskiego rzemiosła, które
umiało przystosować się do bardzo ciężkich warunków. Rzemieślnicy korzystali z
poparcia większości monarchów polsko-litewskich, wojewodów i podwojewodów oraz
części magnatów i średniej szlachty.

W 1664 roku fanatyczni chrześcijańscy studenci uczelni jezuickiej we Lwowie

zaatakowali żydowskie getto. W pogromie zginęło 100 śydów. Natomiast w Krakowie
publicznie spalono za bluźnierstwo żydowskiego aptekarza R. Matathie.

W latach 1669-1673 w Rzeczpospolitej panował król Michał Korybut Wiśniowiecki

(1640-1673).

W drugiej połowie XVII wieku pojawił się spór pomiędzy władzami kahału ziemskiego

w Krakowie a podległymi gminami filialnymi. Zadłużeni po zniszczeniach wojennych
śydzi krakowscy usiłowali przerzucić część długów na gminy ziemstwa. W wyniku
sporu, w 1670 roku kahał krakowski stracił panowanie nad podległymi filiami i stał się
samodzielnym kahałem.
Jest cechą charakterystyczną, że w tych powojennych czasach nastąpiła znaczna
decentralizacja żydowskich władz samorządowych. Zmieniła się też zasadniczo ich
lokalizacja i podległość władzom administracji państwowej.

W 1670 roku Waad Litwy, a w 1673 roku Waad Korony wprowadził tak zwaną

chazakę kredytową. Chodziło o zezwolenie zarządom gminy na branie i udzielanie
śydom pożyczek. W ten sposób zabezpieczono śydów przed ewentualną koniecznością
zapożyczenia się u chrześcijan. Istniejące wówczas przepisy prawne przewidywały
bowiem zbiorową odpowiedzialność zarządów gmin żydowskich w razie ogłoszenia
bankructwa każdego z ich członków. W ten sposób chrześcijańscy wierzyciele mogli
żądać konfiskaty majątku gminy, uwięzienia członków zarządu, a nawet zamknięcia
synagogi do czasu zwrócenia długu wraz z należnymi odsetkami.
Dodatkowo pojawiło się zjawisko masowego lokowania pieniędzy w bankach kahalnych
i samorządowych wyższego stopnia (ziemstw i waadów) przez magnatów, szlachtę i
kler katolicki. Po prostu szlachta i duchowieństwa nie dysponowały chrześcijańskimi
bankami, i dlatego powierzali swoje pieniądze śydom. Gromadzone środki finansowe
musiały być gdzieś inwestowane, dlatego kahały zaczęły nadawać prawo do udzielania
i zaciągania pożyczek najbogatszym członkom gminy, protegowanym przez panów
dziedzicznych lub starostów miast królewskich. W ten sposób wytworzyła się oligarchia
kahalna, która nie dopuszczała do podziału zysków w gminie dla rosnącej w liczbę
biedoty. Zdarzało się, że kahał niesprawiedliwie dzielił obciążenia podatkowe i
przerodził się w "instrument wewnątrz żydowskiego wyzysku". Nie było już tylu silnych
ekonomicznie śydów, co przedtem, a przepaść między nędzą i bogactwem stawała się
coraz większa.

W latach 1674-1696 w Rzeczpospolitej panował król Jan III Sobieski (1629-1696),

który odnosił się przychylnie do śydów.
Król miał swojego zaufanego śyda, Becalela Jakuba syna Natana, przewodniczącego
gminy w śółkwi, w rodzinnym miasteczku Sobieskich. Król zaciągał porad Becalela w
sprawach finansowo-ekonomicznych. Około 1676 roku Becalel został głównym
celnikiem na Rusi Czerwonej i w województwie podolskim. Rezydował na stałe we
Lwowie i zatrudniał wielu śydów, co wywołało rozdrażnienie szlachty, zaniepokojonej

Page 8 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

wzrostem wpływów żydowskich. Szlachta zażądała, by król zrezygnował z usług

Becalela, a dzierżawę komór celnych powierzył osobom szlacheckiego pochodzenia.
Pod naciskiem sejmu i sejmików król Jan Sobieski odsunął Becalela od arendy ceł
ruskich i podolskich.

W XVII wieku w Polsce ogłoszono zasady Kabały. Uczynił to, Jezajasz Horowic

(1632-1689) w Kazimierzu pod Krakowem.
W latach 1679-1682 Mardochaj z Eisenstadtu zaczął głosić na Węgrzech, Morawach i
Czechach, że Sabbataj Cwi był prawdziwym Mesjaszem i w trzy lata po swojej
domniemanej śmierci (zmarł w 1676 r.) objawi się i dokona zbawienia. Dodatkowo
Mardochaj ogłosił się Mesjaszem i zmartwychwstałym Sabbatajem Cwi. Poglądy te
rozszerzały się po Austrii, Włochach i Polsce, wywołując poruszenie i wzmacniając
rozwój ruchu kabalistyczno-mesjańskiego sabbatanizmu.

Pod koniec XVII wieku gminy żydowskie na ziemiach polskich były zubożałe po

zniszczeniach wojennych, często zaciągały pożyczki i miały problemy z wpłacaniem
należności do skarbu państwa. Okres ten charakteryzował się znacznym osłabieniem
władzy królewskiej, a zwalczające się obozy magnackie rywalizowały o poszerzenie
swych sfer wpływów. śydzi podjęli więc próby pozyskania wsparcia magnatów, aby w
ten sposób uzyskać możliwość swobodnego rozwoju działalności gospodarczej.
Powodowało

to

liczne

napięcia

oraz

konflikty

konflikty

z

chrześcijańskim

mieszczaństwem dużych miast polskich i litewskich. W 1680 roku nastąpił tumult
przeciw śydom w Brześciu Litewskim, w 1681 roku w Wilnie, w 1682 roku w Krakowie,
w 1687 roku w Poznaniu.

Pod koniec XVII wieku ludność żydowska zaczęła powoli powracać na Ukrainę, jej

sytuacja była jednak bardzo trudna.

W 1693 roku król Jan Sobieski mianował zaprzyjaźnionego śyda Becalela

administratorem rozległej ekonomii samborskiej. Wywołało to duże protesty szlachty
pod adresem króla, który w 1695 roku przekazał dzierżawę ekonomii samborskiej
dwóm Niemcom ze Śląska.
Do końca lat dziewięćdziesiątych kupcom żydowskim udało się odbudować kontakty
handlowe z Wrocławiem, Królewcem, Frankfurtem nad Odrą, Rygą i Kłajpedą. Znaczną
rolę odgrywał również żydowski handel wędrowny, który zapewniał swobodny przepływ
towarów pomiędzy miastem a wsią.

W latach 1697-1704 w Rzeczpospolitej panował król August II Mocny (1670-1733).

W owym czasie polskie ziemie były terenem walk wojsk szwedzkich, duńskich, pruskich
i rosyjskich między sobą. Król August II Mocny został zmuszony przez Szwedów do
abdykacji.

W 1699 roku wraz z powstaniem Ordynacji Zamojskiej, Michał Korybut Wiśniowiecki

przyznał śydom z Zamościa prawo uczestniczenia w zjazdach Sejmu śydów Korony. W
skład okręgu zamojskiego wchodziły kahały w Łukowie, Szczebrzeszynie, Tarnogrodzie,
Turobinie, Zamościu, Łaszczowie, Biłgoraju, Frompolu, Krasnobrodzie, Ułanowie,
śółkwi Wysokiej i Modliborzycach.

W 1700 roku Sejm śydów Korony na sesji w Jarosławiu postanowił, że kahały filialne

będą mogły zakładać bożnice za zgodą władz gminy okręgowej. W ten sposób
rozwiązano pewne spory natury kompetencyjnej.

W okresie III wojny północnej (1700-1721) banki kahałów, ziemstw i waadów

zostały zmuszone do pokrycia szkód powstałych podczas działań wojennych oraz
wypłacenia nałożonych na gminy żydowskie wysokich kontrybucji wojennych i innych
przymusowych opłat (np. na wyżywienie stacjonujących wojsk itp.). Odbudowywano
również zniszczone synagogi. Wszystko to razem powodowało, że żydowskie banki
stawały się często niewypłacalne, a zaciągnięte pożyczki wraz z procentami rosły
lawinowo. Zaniepokojona tym szlachta zaczęła domagać się likwidacji waadów i
ziemstw, oraz ściągnięcia od śydów należności przez wprowadzenie pogłównego
żydowskiego.

W latach 1704-1709 w Rzeczpospolitej panował król Stanisław Leszczyński (1677-

1766). Został on wybrany na króla przez stronnictwo szwedzkie. W wyniku tej
interwencji wybuchła wojna domowa w Rzeczypospolitej.
W 1709 roku wojska rosyjskie interweniowały, wypędzając Szwedów i Stanisława
Leszczyńskiego z Rzeczpospolitej. W latach 1709-1733 w Rzeczpospolitej panował król
August II Mocny.

Od 1712 roku starszyzna kahału w Lesznie reprezentowała na Sejmie śydów Korony

ziemstwo Wielkopolski. Wynikało to ze wzrostu znacznie i zamożności śydów z Leszna.

Gdy w 1717 roku ustały walki na polskich ziemiach, natychmiast nastąpiła ponowna

odbudowa żydowskiego handlu. Korzystali przy tym z poparcia magnatów

Page 9 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

Jonatan Eibeschutz

(źródło: NFJ)

Leszczyńskich, Sułkowskich i Potockich. W transakcjach handlowych z Niemcami

najważniejszą rolę odgrywali kupcy żydowscy z Leszna, oni też odgrywali ważną rolę w
handlu z portami bałtyckimi. Handel z Węgrami opanowali kupcy żydowscy z
Małopolski. Z Ukrainą lewobrzeżną handlowali śydzi litewscy.

W latach 1733-1763 w Rzeczpospolitej panował król August II Saski (1696-1763).

Nastąpiło wówczas zdecydowane pogorszenie położenia śydów na ziemiach polskich.
Nasiliła się samowola magnatów, trwała ostra walka gospodarcza, a nagonka kleru
katolickiego ułatwiała wytaczanie śydom procesów o mordy rytualne. Magnateria i
szlachta miały przed oczyma negatywny obraz śydów, i coraz bardziej obawiały się
"żydowskich nieuczciwości". Ponadto szlachta widziała w śydach konkurentów w
drodze do awansu społecznego. Dlatego w Rzeczpospolitej wprowadzono zakaz
sprawowania przez śydów służby królewskiej i zarządzania dobrami królewskimi.
Dopowiedzmy jeszcze sobie, że rabin Jonatan Eibeschutz (1690-1764) był
najsłynniejszym w owym czasie kabalistą działającym na ziemiach polskich. Urodził się
w Krakowie i był tam rektorem miejscowej jesziwy. Następnie przeniósł się do Pragi,
gdzie był sędzią. Od 1741 rok zajmował stanowisko rabina w Metzu, a od 1750 roku
rabina w Hamburgu, Altona i Wansbeck.

W 1746 roku Sejm Czteroletni (okres naprawy Rzeczpospolitej) cofnął niektóre

żydowskie przywileje i zlikwidował centralne oraz ziemskie organizacje śydów. Zgodnie
z ustawami konstytucyjnymi, śydzi nie mogli nabywać i posiadać na własność dóbr
ziemskich, ani nawet nieruchomości miejskich. W niektórych tylko miastach
prywatnych, za zgodą ich właścicieli, mogli nabywać domy i pałace.
W latach 1747-1756 doszło do głośnych procesów o mord rytualny w Zasławiu,
śytomierzu i Jampolu.

Od 1751 roku Leszno było główną gminą ziemstwa Wielkopolski, której podlegało 36

filii. W ziemstwie tym do ważniejszych gmin poza Lesznem należały kahały w
Krotoszynie, Swarzędzu i Kaliszu.

Ciężkie warunki życia sprzyjały rozwojowi nowych prądów religijno - mistycznych.

Pierwsze z nich - sabataizm i frankizm miały wyraz mesjanistyczny.
W 1755 roku w Rzeczpospolitej na Podolu pojawił się następca Sabataja Cwi. Jakub
Frank, a tak naprawdę Jankiew Lejbowicz (1726-1791), który ogłosił się Mesjaszem.
Nauczał on, że kontakt z Bogiem można osiągnąć poprzez radość życia i wzmożoną
ekstazę. Uważał, że zwłaszcza przez ekstazę seksualna można dobrze przygotować się
do życia religijnego. Poprzez "bramy rozpusty" wchodzi się do "komnat świętości".
Zwolennicy nazywali go "świętym Panem". Twierdzili, że tylko księga "Zohar" zawiera
prawdziwą naukę Mojżesza. Franka poparli rabini: Jehuda Leb Krysa z Nadwory,
Nachman Ben-Samuel Lewi z Buska i Eliza Szor z Rohatyna.
W 1756 roku oburzeni rozwiązłością frankistów, rabini Rzeczpospolitej potępili
Franka za wyuzdany tryb życia i rzucili na frankistów uroczystą klątwę.
W 1757 roku katolicki biskup Dembowski postanowił wykorzystać spór pomiędzy
rabinami a frankistami. Zarządził on w Kamieńcu dysputę religijną pomiędzy
talmudystami a frankistami. Frankiści zgadzali się z niektórymi dogmatami katolickimi i
pragnęli wykazać kłamliwość Talmudu oraz fałszywość judaizmu rabinicznego.
Jednakże dysputa zakończyła się zwycięstwem talmudystów.
W 1759 roku katolicki biskup Mikulski zarządził we Lwowie dysputę religijną
pomiędzy talmudystami a frankistami. Dysputę przegrali talmudyści. Frankiści
triumfalnie wykazali, że księga "Zohar" naucza o Trójcy Św. jako nauce Pisma
Świętego. Ostatecznie katolicy triumfalnie przyznali wygraną frankistom. Zwycięstwo
okazało się jednak zgubne dla frankistów, gdyż katolicki kler zażądał jednocześnie od
frankistów przechrzczenia się. Ponad tysiąc frankistów przyjęło chrześcijaństwo, w tym
Frank.

Niezwykle ważną rolę w historii śydów odegrał kolejny ruch zwany chasydyzmem.

Na wschodnich kresach Rzeczpospolitej rozpoczął swoją działalność wielki żydowski
mistyk Izrael ben-Eliezer (1700-1760), nazwany Baal Szem Tow (znany jako Beszt).
Uważał się on za cadik ha-dor (hebr. sprawiedliwy pokolenia), który wystąpi jako
Mesjasz, kiedy świat będzie gotowy do zbawienia. Należał do wyznawców Sabataja
Cwi. Uważał, że w Sabataju była łaska, tylko ten sprzeniewierzył się swemu powołaniu
przyjmując Islam. Baal Szem Tow uważał, że nie ma miejsca na zło, chyba tylko w
przypadku fałszywego poznania. Kto w złu rozpozna boskość, sprowadzi je ku dobru.
Każdy, zatem może zostać oczyszczony i nie trzeba się bać grzechu. Nie chciał jednak
niszczyć grzechu grzechem (jak to czynili inni następcy Sabataja Cwi), lecz staraniem
czynienia dobra. Nauczał o afirmacji życia, łącząc z tym taniec, śpiew i świętowanie. W
pewnym sensie każdy był sam dla siebie Mesjaszem i w każdym tkwiło owo zbawienie.
W doktrynie Baala centralne miejsce zajmowała ekstatyczna modlitwa, angażująca nie
tylko umysł, ale całe ciało, którego gwałtowne ruchy miały pomóc wejść w trans zwany
rozognieniem (hitlahawut). Wówczas, jak nauczał Baal, jego dusza miała wstępować do
nieba by zdobyć boska wiedzę i móc interweniować w doraźnych sprawach. Kolejnym
istotnym aspektem jego nauki było praktykowanie mistycznego przylgnięcia do Boga
(dewekut), które miało trwać nawet podczas wykonywania codziennych czynności.
Wokół Baal Szem Towa zgromadziło się około 10 tysięcy pobożnych śydów
(chasydów), którzy odróżniali się od pozostałych polskich śydów długą modlitwą,

Page 10 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

Baal Szem Tow

(1700-1760)

nowymi rytuałami religijnymi, wesołością i noszonymi pejsami. Chasydzi potępiali

suchą scholastykę szkół i akademii rabinicznych, a w Talmudzie widzieli przeszkodę w
dotarciu do Boga Szukali zjednoczenia z Bogiem w postach, tańcach, modłach,
kontakcie z naturą i ludźmi. Ruch chasydzki bardzo szybko rozpowszechnił się w
Polsce, Podolu i na Ukrainie.
Jednak rzeczywistym twórcą chasydyzmu był uczeń Baal Szem Towa, Dow Ber z
Międzyrzecza (1704-1772). Był on wędrownym kaznodzieją, zwanym po hebrajsku
"magid". Zdobył uznanie słuchaczy przez swą wymowność, barwne i działające na
wyobraźnię wykorzystywanie w swych kazaniach przypowieści. Po śmierci mistrza
(1760 r.) stał się jego następcą, opuścił jednak Międzyborze (w Rzeczpospolitej) -
rodzinna miejscowość Baal Szem Towa, obierając za swoją siedzibę Międzyrzec. Został
powszechnie uznany za przywódcę chasydyzmu. Według niego zło istniało obok dobra
jako wyraz boskiej wielości, która musi prowadzić do harmonii. Dlatego należy żyć
pobożnie z afirmacją życia, a tego dokonać mógł jedynie sprawiedliwy, czyli cadyk.
Dow Ber rozczytywał się on w pismach kabalistycznych. Opierając się na formule
kabalistycznej stworzył teorię o znaczeniu "cadyka" (głowy chasydyzmu). Według
niego cadyk był doskonałym i bezgrzesznym człowiekiem, zastępcą Boga i Jego
obrazem na ziemi. Szeroko rozpowszechniona była legenda, że w każdym pokoleniu
żyje 36 cadyków, którzy chronią istnienie świata, bowiem Bóg zachowuje go tylko ze
względu na nich. Często ci cadycy pozostają nierozpoznani i obca jest im pycha. W
czasie właściwym, spośród nich objawi się jeden - Mesjasz. Objawi się on jednak za
szybko i będzie musiał umrzeć. Rabi Ber z Międzyrzecza miał około 300 uczniów.
Czterdziestu z nich przeszło do historii chasydyzmu.

W ten sposób, w XVIII wieku doszło do silnego rozdarcia religijnego w Polsce.

Chasydzi kontynuowali zwycięski pochód na południu Polski i na Ukrainie oraz w Galicji.
Napotykali jednak na silny opór ze strony tradycyjnego judaizmu rabiniczno-
talmudycznego,

którego

przedstawicieli

nazywano

ortodoksyjnymi

"misnagadami" (hebr. mitnagdim - przeciwnicy). Zwalczające się stronnictwa zaciekle
się spierały z sobą i nawzajem wykluczały z gmin. Te zaciekłe spory spowodowały z
upływem czasu skostnienie ruchu chasydzkiego. Rozprzestrzenił się on na całą Europę
wschodnią i przetrwał tu aż do II wojny światowej. Jego kontynuację stanowią obecnie
ośrodki w Stanach Zjednoczonych i Izraelu.

W latach 1764-1795 w Polsce panował król Stanisław August Poniatowski (1732-

1798). Elekcja odbyła się przy obecności wojsk rosyjskich, a faktyczny wybór króla
dokonała caryca Katarzyna.
W okresie panowania króla Stanisława Augusta w Rzeczpospolitej pojawiły się
pierwsze elementy kapitalistycznej gospodarki. Pojawiły się manufaktury magnackie,
królewskie i mieszczańskie. Powstały też nieliczne manufaktury żydowskie, w których
pracowali żydowscy robotnicy najemni. Były to między innymi wytwórnia koronek i
haftów w Lesznie, sukna i płótna w Węgrowie i Lutomiersku, oraz fabryka prochu pod
Krakowem i koło Brodów. Jednakże ludność żydowska w większości wciąż trudniła się
handlem i rzemiosłem. Ogólnie mówiąc, sytuacja materialna śydów za panowania króla
Stanisława Augusta znacznie się poprawiła. Wzrosła także rola śydów w rozwoju sił
wytwórczych Rzeczpospolitej.

W 1764 roku sejm konwokacyjny zlikwidował instytucje żydowskie wyższego i

średniego szczebla. W ten sposób częściowo zlikwidowano w Rzeczpospolitej
autonomię żydowską. Jednocześnie podniesiono dla śydów podatek pogłówny.

W latach 1764/1765 przeprowadzono w Rzeczpospolitej urzędowy spis ludności

żydowskiej. Według spisu liczba śydów wynosiła wówczas 587.658 (Eisenbach 1983).
Historycy są zdania, że bliższą prawdy byłaby liczba około 750 tysięcy, czyli około 7%
ogółu ludności (Trzciński 1991). Pod koniec 1764 roku w Koronie znajdowało się 21
jednostek żydowskiej organizacji terytorialnej (cztery ziemstwa, siedem okręgów,
siedem kahałów na prawach ziemstwa oraz trzy samodzielne gminy). Wszystkie
wspomniane jednostki wysyłały deputatów na sesje Sejmu śydów Korony. Prawa tego
były pozbawione samodzielne gminy, podlegające administracyjnie ziemstwom.
W owym czasie, w wyniku wyludnienia i zniszczeń wojennych dokonały się zmiany w
charakterze narodowościowym mieszkańców miast. Wzrósł poważnie odsetek ludności
żydowskiej. Blisko połowa mieszczan było śydami. Szacuje się, że spośród 750 tysięcy
śydów mieszkających w Rzeczpospolitej, mieszkała w miastach. Zajmowali się
produkcją rzemieślniczą i handlem. Prowadzili rozległe operacje kredytowe z bogatą
szlachtą i duchowieństwem.
O rozwoju handlu żydowskiego w owym czasie świadczy fakt, że na targach w
Lipsku w 1766 roku było 242 kupców z Polski, w tym aż 182 kupców żydowskich
(75,8%). Równocześnie zaczęło rozwijać się żydowskie bankierstwo. Dotychczas polscy
królowie zapożyczali się u zagranicznych żydowskich bankierów, takich jak Samuel
Oppenheimer i Samson Wertheimer. W okresie panowania króla Stanisława Augusta w
Warszawie swoją działalność rozwinęli bankierzy Szmul Jakubowicz Zbytkower i
Szymon Symons junior. Mniejsze żydowskie banki prywatne pojawiły się także w
Poznaniu, Krakowie, Lublinie i Wilnie. Pozyskane fundusze banki te lokowały głównie w
rozwój handlu zagranicznego, a częściowo w uruchomienie nowych manufaktur
żydowskich.
Inną cechą charakterystyczną tego okresu, było zjawisko przekazywania śydom w
arendę młynów, tartaków, blech, wytwórni potażu, ale przede wszystkim karczm i

Page 11 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

szynków. Wyszynkiem, karczmarstwem i produkcją alkoholu zajmowało się wówczas

10-25% śydów w miastach i 20-55% śydów na wsi.
Wówczas to katoliccy księża na ziemiach polskich zaczęli powszechnie określać
żydowskie karczmy jako "siedlisko szatana". W ten sposób wpajano w umysły polskich
chłopów

negatywny

symbol

śyda

-

chciwego

na

pieniądze,

podstępnego,

nakłaniającego do pijaństwa, wciskającego niepotrzebne towary i odpowiedzialnego za
ich długi. W ten i inne sposoby, kościół katolicki podgrzewał religijne antagonizmy,
które łatwo stawały się zarzewiem antyżydowskich ekscesów.

W 1768 roku wybuchło powstanie chłopskie na Ukrainie, zwane potocznie

koliwszczyzną. Prawosławni ukraińscy chłopi wyładowywali swoją nienawiść do
katolickiej polskiej szlachty na żydowskich pośrednikach. W Humaniu i innych miastach
zginęło kilka tysięcy polskiej szlachty i kilkadziesiąt tysięcy śydów.

Krwawe wydarzenia na Ukrainie zwróciły uwagę światłych i wykształconych Polaków

na nierozwiązane problemy chłopstwa i żydostwa. Zauważyli oni konieczność
przeprowadzenia zasadniczych reform ustrojowych. Dlatego Sejm z 1768 roku podjął
temat i postanowił, że śydzi mogą oddawać się tylko takim zajęciom, na jakie im
pozwalają układy z miastami. W odczuciu śydów oznaczało to pełne uzależnienie ich od
katolickiego mieszczaństwa.
Jednocześnie Sejm z 1768 roku zakazał śydom zajmować się karczmarstwem i
szynkarstwem, jeśli nie przewidywały tego porozumienia zawarte z lokalnym
mieszczaństwem.
W konsekwencji śydzi utracili swoje dzierżawy karczm i szynków, głównie w
zachodnich prowincjach Rzeczpospolitej i na Ukrainie. Część magnatów i średniej
szlachty z centralnych województw zignorowała postanowienie Sejmu, pozostawiając
dotychczasowe arendy w rękach śydów.

W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Prusy zagarnęły: Warmię, Pomorze,

malborskie i chełmińskie, ale bez Gdańska i Tczewia. Razem 36 tysięcy km2 i 580
tysięcy mieszkańców. Austria zajęła: część krakowskiego i sandomierskiego, oraz
ruskie. Razem 83 tysiące km2 i 2 miliony 650 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła:
ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru i wschodnią Białoruś. Razem 92 tysiące km2 i 1
milion 300 tysięcy mieszkańców.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski, około 180 tysięcy śydów dostało się pod
panowanie trzech zaborców. Losy gmin żydowskich w poszczególnych trzech częściach
zaboru potoczyły się zupełnie inaczej.
Największa grupa ludności żydowskiej znalazła się w zaborze austriackim, a
mianowicie w Galicji. Władze administracyjne monarchii Habsburgów oczekiwały od
nich zrezygnowania ze swojej "odrębności", "poprawienia się" i stanie się "użytecznymi
obywatelami".
Podobnie do śydów polskich podeszła caryca Katarzyna II (1729-1796). Chciała z
nich zrobić normalnych obywateli, posiadających te same prawa i obowiązki co
wszyscy, jednak za cenę unicestwienia żydowskiej tożsamości i kultury. W zaborze
rosyjskim przyporządkowano śydów do klasy mieszczaństwa, jako kupców i drobnych
mieszczan. W dokumentach określano ich "Hebrajczycy" ("Jewrei"), jako wspólnotę
religijną. Natomiast pojęcie "śyd" łączono z cechami narodowymi. W ten sposób carska
Rosja zrównała w prawach śydów z wszystkimi innymi narodowościami.
W zaborze pruskim nadano śydom znaczne prawa i przywileje, szczególnie dla
kupców i bankierów, zachęcając ich do przenoszenia się z Belgii i Holandii do Berlina.
Bardzo szybko Berlin stał się centrum żydowskiego oświecenia.
W samej Rzeczpospolitej, po 1772 roku nadal burzliwie rozwijał się żydowski handel.
Wyraźnie wykształciły się silne ośrodki żydowskiego handlu wewnętrznego. Na
wschodzie były to Brody, Lwów, śółkiew i Przemyśl. W Wielkopolsce i Małopolsce były
to Poznań, Kazimierz pod Krakowem, Lublin, Węgrów, Wiśnicz i Tarnów. Na Litwie i
Podlasiu były to Wilno, Brześć nad Bugiem, Tykocin, Grodno, Mińsk i Pińsk.

W 1772 roku w Leżajsku osiadł chasydzki cadyk Elimelech (1717-1787). W 1787

napisał on dzieło swojego życia: "Łagodność Elimelecha" (hebr. "Noam Elimelech"), w
którym podkreślał społeczną i religijną rolę cadyka. Popularyzacja tych idei przyczyniła
się w znacznym stopniu do ukształtowania struktur ruchu chasydzkiego w postaci grup
wyznawców skupionych wokół swego przywódcy i nauczyciela.
Za przykładem cadyka Elimelecha powstały istne dynastie uczonych przywódców
chasydyzmu, np. w takich miejscowościach jak Przysucha, Kock, Bełż, Międzybóż, Góra
Kalwaria. Uczniami Elimelecha byli m.in. Jaakow Icchak Halewi Horowic z Lublina, Israel
ben Szabtaj Hepstein, Menachem Mendel z Rymanowa (1745-1815), Mosze Lejb-z
Sasowa. Po śmierci Elimelecha cadykiem w Leżajsku został jego najstarszy syn Elazar
(?-1806), natomiast młodsi synowie założyli dynastie w Chmielniku i Mogielnicy.
Ostatnim z leżajskich cadyków był syn Elazara, Naftali (?-1844).

Przeciwko nowej sekcie chasydów żarliwie wystąpili polscy rabini. Szczególnie

gorliwym w tej pracy okazał się rabin Eliasz ben Salomon (1720-1797), zwany Gaonem
z Wilna. W owym czasie Wilno na Litwie było określane mianem "litewskiej Jerozolimy".
Był to bastion uczonych rabinów i talmudystów, a Gaon był niekwestionowanym
autorytetem rabinicznym dla całej Europy środkowo-wschodniej. Znał Talmud
babiloński, a także jerozolimski, co było wówczas rzadkością. Pozostawił po sobie 70

Page 12 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

Gaon z Wilna

(1720-1797)

dzieł, które w większości są komentarzami do Biblii, Miszny, obu Talmudów i

kodeksu Szalchan Aruch, obejmują także rozważania nad największymi mistykami,
prace z dziedziny astronomii, geografii biblijnej i hebrajskiej gramatyki. Głoszony przez
Gaona judaizm pozostawał w opozycji wobec chasydyzmu i rodzącego się w Niemczech
żydowskiego oświecenia (Haskali). Odrzucał on wyższość racjonalizmu, oddając
pierwszeństwo Torze. Odrzucał też emocjonalne, intuicyjne, odrzucające intelekt
podejście do judaizmu proponowane przez chasydyzm. Gaon z Wilna obawiał się, że
chasydyzm może przekształcić się w ruch pseudo-mesjanistyczny, zgubny w skutkach
podobnie jak przypadek Sabataja Cwi. Bardzo martwiło go spustoszenie moralne
spowodowane przez Kabałę. Dlatego w 1772 roku uroczyście potępił chasydyzm jako
wypaczenie judaizmu.
Dzięki Gaonowi, żydowskie nauczanie - po długim kryzysie tożsamości - odrodziło
się w litewskich jesziwach.

Od 1773 roku w zaborze austriackim, śydzi musieli uzyskiwać zezwolenia

namiestnika na zawieranie małżeństw. Prześladowania ludności żydowskiej w Galicji
spowodowały masową ich ucieczkę za granicę. W latach 1773-1777 z Galicji wyjechało
za granice około 80 tysięcy śydów.

W 1781 roku chasydzki cadyk Icchak ben Meir Lewi (1740-1810) odbył w Pradze

publiczną debatę na temat nauki chasydzkiej z zagorzałym misnagdem A.
Katzenellenbogenem rabinem z Brześcia Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogłosili
się zwycięzcami. Ataki misnagdów zmusiły go jednak do opuszczenia miasta, a później
także Pinska. W 1785 osiadł w Berdyczowie, gdzie łączył funkcje cadyka i rabina.
Nauczał, że dobro tkwi w człowieku, a modlitwa powinna być radosnym uniesieniem,
najbardziej przybliżającym do Boga. Nie założył dynastii cadyków, ale miał wielu
uczniów, przez których wywarł znaczny wpływ na rozwój ruchu. Meir uważany jest za
twórcę chasydyzmu w Polsce centralnej.
Pod wpływem tych wydarzeń, w 1781 roku Gaon z Wilna ponowił uroczystą klątwę
na chasydów. W Brodach i Krakowie publicznie spalono zbiory kazań chasydzkich i inne
pisma.

W 1782 roku w zaborze rosyjskim podzielono śydów na cztery stany pod względem

zawodu i posiadanego majątku. Wprowadzono dla nich zakaz opuszczania nowo
utworzonej specjalnej strefy osadnictwa żydowskiego. Osadnictwo żydowskie
ograniczono do terenów zaboru polskiego i ziem na północ od Morza Czarnego.
Dodatkowo władze carskie zarządziły, że "ludność miejska" ma mieszkać w mieście.
Wobec tego, liczni śydzi zostali zmuszeni wyprowadzić się z wiosek do miast.

W 1785 roku w zaborze austriackim uzależniono wydawanie śydom pozwoleń na

zawarcie małżeństwa od posiadania niemieckiego wykształcenia.
W 1787 roku władze austriackie nakazały śydom mieszkającym w cesarstwie
przybrać nowe imiona i nazwiska, na formę niemiecką. Miało to na celu przyspieszenie
asymilacji śydów.

W 1788 roku obradujący w Rzeczpospolitej Sejm Wielki podjął ostatnią próbę

ratowania państwa polskiego. Polacy szukając dodatkowych dochodów do budżetu,
szukali sposobu ściągnięcia pieniędzy z żydowskich gmin. Kahały były jednak w bardzo
trudnej ekonomicznej sytuacji i wielu z ich członków było zadłużonych. Takie decyzje
Sejmu, tylko pogarszały i tak ciężką sytuację polskich śydów.
Sejm Czteroletni kilkakrotnie rozważał sprawę żydostwa, jednakże podjęte ustawy
nie przyniosły śydom wielkich zmian w ich sytuacji prawnej. Z wyjątkiem jednej.
Uchwałą Komisji Policji z 1792 roku śydzi, podobnie jak inni obywatele Rzeczpospolitej,
mieli korzystać z prawa o niewięzieniu ich bez wydania wyroku sądowego.

W 1789 roku austriacki cesarz Józef II zaostrzył antyżydowskie prawo na terenie

polskiego zaboru. Mocno ograniczono wówczas samorządność kahału, zaostrzono
zakazy gospodarcze, wprowadzono ograniczenia w osiedlaniu się i ponowiono
ograniczenia w zawieraniu małżeństw. Płacone przez śydów podatki były o wiele
wyższe niż podatki pobierane od innych grup narodowościowych i religijnych.

Spis ludności żydowskiej przeprowadzony w latach 1790/1791 wykazał, że w

Rzeczpospolitej żyło około 900 tysięcy śydów, czyli około 6,4% ogółu ludności
państwa. W tym samym czasie w trzech zaborach mieszkało około 180 tysięcy śydów.

Na przełomie XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich po raz pierwszy pojawiły się

poglądy żydowskiego nurtu oświecenia, tzn. Haskali. Nurt Haskali zwalczały wszystkie
żydowskie grupy religijne. Tak więc rabini, jak i chasydzi z cadykami, wspólnymi siłami
przeciwstawili się Haskali, określając ją jako "podmiot piekieł". W ten sposób doszło w
judaizmie do "aktywnego przełomu". Coraz więcej śydów chciało własnymi siłami
przybliżyć moment zbawienia.

Koniec XVIII wieku był okresem burzliwego rozwoju handlu żydowskiego. W 1792

roku w Warszawie było 1005 kupców chrześcijańskich i 462 kupców żydowskich
(31,5%). W 1793 roku w Poznaniu na 380 kupców, aż 307 było śydami (80,8%). W

Page 13 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html

tym samym czasie (1789 r.) w śytomierzu na 17 kupców, aż 16 było śydami, a w

Mohylewie kupcy żydowscy stanowili 80% ogółu handlowców.
Handel żydowski rozwijał się nie tylko w Rzeczpospolitej, lecz także na polskich
ziemiach pod zaborami. W zaborze austriackim przodowali śydzi lwowscy i brodzcy, w
zaborze pruskim - poznańscy i leszczyńscy, w zaborze rosyjskim - kupcy żydowscy z
Białegostoku, Brześcia nad Bugiem, Dubna, Grodna, Ostroga i Wilna.

W 1793 roku dokonano drugiego rozbioru Rzeczpospolitej. Prusy zajęły: Gdańsk,

Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze. Razem 58 tysięcy km2 i ponad 1 milion mieszkańców.
Rosja zajęła: większość Białorusi, Ukrainę naddnieprzańską i Podole. Razem 280
tysięcy km2 i 3 miliony mieszkańców. Okrojone państewko polskie znalazło się pod
protektoratem rosyjskim.

W 1794 roku władze carskie w określonych prowincjach narzuciły na śydów

dwukrotnie wyższe podatki niż na inne grupy religijne.

W 1794 roku podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, Berek Jeselewicz (śyd)

sformował regiment kawalerii, który wziął udział w walkach narodowowyzwoleńczych.
Jeselewicz zginął w 1809 roku w bitwie pod Kockiem. Liczni śydzi pomagali także przy
obronie Warszawy. Mieli oni nadzieję, że Polacy przekonają się o możliwości
współistnienia obok siebie obu narodowości na zasadach równouprawnienia.

W 1795 roku dokonano trzeciego rozbioru Polski. Prusy zajęły: resztkę Mazowsza i

Litwę po Niemen. Razem 48 tysięcy km2 i 1 milion ludności. Austria zajęła: Małopolskę
między Pilicą i Bugiem z częścią Podlasia i Mazowsza. Razem 47 tysięcy km2 i 1 milion
500 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: pozostałe tereny, razem 120 tysięcy km2 i 1
milion 200 tysięcy mieszkańców.
Państwo polskie przestało istnieć.

Rozbiory Polski nie przyniosły zmiany sytuacji prawnej ludności żydowskiej. We

wszystkich trzech zaborach zachowała się feudalna struktura stanowa. śydów nadal
obowiązywały odrębne przepisy prawne. Ich położenie nawet się pogorszyło, gdyż
nowe władze wykorzystywały "sprawę żydowską" w sposób instrumentalny. Na terenie
wszystkich trzech zaborów ograniczono jurysdykcję kahału. Ludność żydowska została
zmuszona do dostosowania się do nowego systemu prawa nowego państwa, którego
byli obywatelami. Musiano ich zarejestrować i w nowym systemie administracyjnym
obciążyć nowymi podatkami. Ogólnie rzecz mówiąc, losy gmin żydowskich w
poszczególnych trzech częściach dawnej Rzeczpospolitej potoczyły się zupełnie inaczej.

--------------------------------------------------

CIĄG DALSZY DZIEJÓW:

- zabór pruski (do 1918 r.)

- zabór rosyjski (do 1918 r.)

- zabór austriacki (do 1918 r.)

Copyright ©2004-2007 by

Gedeon

Izrael

Kultura

Historia

Turystyka

Pomoc duchowa

śydzi w Polsce

Czasy i Fakty

Page 14 of 14

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (do rozbiorów)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_nowe.html