Apokryfy Nowego Testamentu

Bibliografia przekładów na język polski

Obecnie podstawową kolekcję polskich przekładów apokryfów NT stanowią kolejne tomy pod redakcją

ks. prof. Marka Starowieyskiego, wydawane przez WAM w Krakowie. Tom 1, zawierający ewangelie
apokryficzne, jest nową redakcją tomu wydanego w Lublinie w roku 1980; wydawnictwa te jednak nie do
końca się pokrywają.

Starowieyski, M. [red.], Apokryfy Nowego Testamentu, praca zbior. pod red. M. Starowieyskiego; t. 1:

Ewangelie apokryficzne, cz. 1-2, Wyd. WAM, Kraków 2003; t.3: Listy i apokalipsy chrześcijańskie, Wyd.
WAM, Kraków 2001 (dalej jako = ANT 1/1; ANT 1/2; ANT 3).

Starowieyski, M. [red.], Apokryfy Nowego Testamentu, praca zbior. pod red. M. Starowieyskiego; t. 1:

Ewangelie apokryficzne, cz. 1-2, TN KUL, Lublin 1980; 19862 (dalej jako = ANT 1980).

Ponadto istnieje antologia apokryfów NT, zawierająca jednak przekłady z języka francuskiego:
Daniel-Rops, H. - Amiot, F. [wybór i oprac.], Apokryfy Nowego Testamentu; tłum. K. Borowicz, wstęp

do wydania polskiego Z. Romanowiczowa, Veritas, Londyn 1955.

Z innych antologii warto wymienić przede wszystkim:
Teksty z Nag Hammadi; z koptyjskiego tłum. A. Dembska, W. Myszor, wstęp i opracowanie W. Myszor

(PSP 20), Warszawa 1979.

J. Sokolski, Pielgrzymki do piekła i raju. Świat średniowiecznych łacińskich wizji eschatologicznych; t.

1: Apokalipsa Piotra; Wizja św. Pawła; Grzegorz z Tours, Wizja Salwiusza; Beda Wielebny, Wizja
Drythelma; Wizja Barontusa; Wizja pewnej ubogiej kobiety; Hinkmar z Reims, Wizja kapłana Bernolda,
Wrocław 1995.

Pozostałe przekłady są rozproszone. Docelowo poniższy wykaz ma być w miarę kompletnym wykazem

polskich tłumaczeń tekstów apokryficznych. Obszerną bibliografię obejmującą wydania, przekłady i
opracowania poszczególnych tekstów publikuje ks. Starowieyski w swej antologii (ANT). Przygotowując
niniejsze zestawienie z pracy tej korzystałem obficie. Kolejność i numeracja podana na lewym marginesie
według Clavis Apocryphorum Novi Testamenti (Turnhout 1992). Luki w numeracji pokazują wyraźnie, jak
jeszcze wiele jest do zrobienia…

Poszczególne teksty apokryficzne.

Fragmenta evangelica

1 Papirus Oksyrhynchos 840 [Papyrus Oxyrhyncus 840]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT

1/1, ss. 136-138.

2 Papirus Egerton 2 [Papyrus Egerton 2]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/1, ss. 138-141.
3 Papirus Oksyrhynchos 1224 [Papyrus Oxyrhyncus 1224]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT

1/1, ss. 143-144.

4 Papirus Kairski 10735 [Papyrus Cairensis 10735]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/1, s.

143.

5 Papirus z Fajum [Fragmentum Fajjumense]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/1, s. 142.
7 Papirus Berliński 11710 [Papyrus Berolinensis 11710]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT

1/1, s. 142.

11 Ewangelia Hebrajczyków (fragm.) [Evangelium secundum Hebraeos]; tłum. i oprac. M.

Starowieyski, ANT 1/1, ss. 99-114.

12 Ewangelia Ebionitów (fragm.) [Evangelium Ebionitarum]; tłum. i oprac. M. Starowieyski,

ANT 1/1, ss. 114-117.

13 Ewangelia Piotra [Evangelium Petri; BHG 1486x]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/2,

ss. 616-623.

15 Tajemna Ewangelia Marka [Evangelium arcanum secndum Marcum]; tłum. i oprac. M.

Wojciechowski, ANT 1/1, ss. 129-134.

Agrapha – Evangelium Thomae – Evangelium Philippi

18 Agrafa [Agrapha]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/1, 86-97.
19 Ewangelia Tomasza [Evangelium Thomae; NHC II, 32, 10 - 51, 28]; tłum. z koptyjskiego W.

Myszor, A. Dembska; oprac. W. Myszor; logia gr. z Oksyrhynchos (CPG 1181); tłum. i oprac. M.

Starowieyski, PSP 20, ss. 207-238; ANT 1/1, ss. 180-202; Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 5
(1972), ss. 19-42.

20 Ewangelia Filipa [Evangelium Philippi; NHC II, 51, 29 – 86,19); tłum. W. Myszor, PSP 20, ss.

239-292.

Dialogi cum Salvatore

22 List Apostołów [Epistula Apostolorum]; przekł. z j. etiopskiego S. Kur, oprac. M.

Starowieyski, ANT 3, ss. 26-50.

22a Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa w Galilei [Testamentum Domini Nostri Jesu Christi

in Galilea]; przekł. z j. etiopskiego, wstęp i przypisy R. Zarzeczny, Vox Patrum 20 (2000) t. 38-39, ss. 595-
602.

23 Apokryficzny list Jakuba [Epistula Iacobi apocrypha; NHC I, 1, - 16, 30]; tłum. W. Myszor,

PSP 20, ss. 109-142; Znak 275, tom 29 (1977), ss. 568-578.

24 Księga Tomasza [Liber Thomae Athletae; NHC II, 7, 138, 1 – 145, 19]; wstęp, przekład z

koptyjskiego, komentarz W. Myszor, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 30 (1997), ss. 221-231.

25 Dialog Zbawcy [Dialogus Salvatoris; NHC III, 5]; wstęp i tłum. W. Myszor, Śląskie Studia

Historyczno-Teologiczne 36 (2003) 2, ss. 490-503.

26 List Piotra do Filipa [Epistula Petri ad Philippum; NHC VIII, 132,10 – 140,27]; wstęp, tłum. z

j. koptyjskiego W. Myszor, Vox Patrum 17 (1997) 32-33, ss. 419-423.

Ewangelia gnostica

30 Ewangelia Marii [Evangelium Mariae (Magdalanae)]; wstęp, przekład z koptyjskiego W.

Myszor, Studia Theologica Varsaviensia 13,2 (1975), ss. 149-160. Na tropach tajemnej wiedzy, Znak 152,
Tom 27 (1975), ss. 655-687. Przedruk [w:] G. Quispel, Gnoza, Warszawa, Pax 1988, ss. 11-51.

Ewangelia recentiora

44 Ewangelia arabska Jana [Iohannis Evangelium apocryphum (arabice)]; tłum. i oprac.

fragmentów M. Starowieyski, ANT 1/1, ss. 230-245.

46 Ewangelia Barnaby [Evangelium Barnabae italicum]; tłum. i oprac. fragmentów M.

Starowieyski, ANT 1/1, ss. 246-263.

47 Ewangelia gruzińska [Evangelium ibericum]; tłum. G. Peradze: Nieznana Ewangelia

apokryficzna pochodząca z kół monofizyckich, Elpis 9 (1935), ss. 183-215; tekst popraw. i oprac. M.
Starowieyski, ANT 1/1, ss. 204-229.

Apocrypha de nativitate et de infantia

50 Protoewangelia Jakuba [Protoevangelium Iacobi; BHG 1046]; tłum. i oprac. M. Starowieyski,

ANT 1/1, ss. 266-290.

51 Ewangelia Pseudo-Mateusza [Liber de artu beatae Mariae et infantia Salvatoris (Pseudo-

Matthaei Evangelium); BHL 5334-5342b]; tłum. K. Obrycki; wstęp i komentarz M. Starowieyski; ANT 1/1,
ss. 291-316.

52 Księga o narodzeniu świętej Maryi [Libellus de nativitate sanctae Mariae; BHL 5343-5345];

tłum. K. Obrycki; wstęp i oprac. M. Starowieyski, ANT 1980, ss. 243-250; ANT 1/1, ss. 331-341.

53 Ewangelia dzieciństwa łacińska (Księga o narodzeniu Zbawiciela, i o Maryi, i o położnej)

[Liber de infantia Salvatoris; BHL 5345 m.p.]; tłum. fragmentów K. Obrycki, ANT 1980, ss. 236-242; ANT
1/1, ss. 317-330.

57 Ewangelia Tomasza (Dzieciństwa) [Evangelium Thomae de infantia Salvatoris; BHG 779p-

pb]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/1, ss. 388-404.

58 Ewangelia dzieciństwa arabska [Evangelium infantiae (arabice); BHO 619]; tłum. i oprac. W.

Dembski; oprac. M. Starowieyski, ANT 1/1, ss. 405-439.

59 Ewangelia dzieciństwa ormiańska [Liber de pueritia Salvatoris (armeniace); BHO 617n]; tłum.

E. Nowak; wstęp i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/1, ss. 440-541.

60 Legenda o Józefie Cieśli [Historia Iosephi fabri lignari; BHO 532n]; tłum. i oprac. T. Hergesel,

ANT 1/2, ss. 559-577.

62 Ewangelia Nikodema (Akta Piłata) [Evangelium Nicodemi vel Gesta Pilati; BHG 779t]; tłum. i

oprac. M. Starowieyski, ANT 1/2, ss. 633-666.

63 Zapytania Bartłomieja [Quaestiones Bartholomaei; BHG 228]; tłum. R. Bartnicki, M.

Starowieyski; wstęp i komentarz M. Starowieyski, ANT 1/2, ss. 753-775.

Cyclus Pilati

66 Raport Piłata i Wydanie Piłata [Anaphora et paradosis Pilati; BHG 779]; tłum. i oprac. M.

Starowieyski, ANT 1/2, ss. 675-681.

67 Korespondencja Piłata i Heroda [Epistulae Pilati et Herodis; BHG 779q]; tłum. i komentarz M.

Starowieyski, ANT 1/2, ss. 687-691.

68 List Piłata do Tyberiusza [Epistula Pilati ad Tiberium latine]; tłum. i komentarz M.

Starowieyski, ANT 1/2, ss. 691-692.

69 Uzdrowienie Tyberiusza [Cura sanitatis Tiberii; BHL 4218-4220]; tłum. i oprac. M.

Starowieyski, ANT 1/2, ss. 704-712.

70 Zemsta Zbawiciela [Vindicta Salvatoris; BHL 4221]; tłum. E. Nowak; wstęp i opracowanie M.

Starowieyski, ANT 1/2, ss. 692-703.

71 Śmierć Piłata [Mors Pilati]; tłum. i komentarz M. Starowieyski, ANT 1/2, ss. 684-687.
75 Męczeństwo Piłata [Homilia de morte Pilati sive Martyrium Pilati]; tłum. wstęp i oprac. R.

Zarzeczny, Vox Patrum 21 (2001) t. 40-41, ss. 489-514; ANT 1/2, ss. 712-739.

76 Opowiadanie Józefa z Arymatei [Narratio Iosephi ab Arimathaea; BHG 779r]; tłum. M.

Starowieyski; wstęp i oprac. M. Wittlieb, ANT 1/2, ss. 739-747.

Legenda Abgari regis Edessae

88 Apokryficzna korespondencja Abgara z Chrystusem [Epistula Abgari cum Christi responso;

BHG 1704.I]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, StThV 15 (1977), ss. 177-200.

Apocrypha de Maria Virgine

101 Transitus Jana Teologa [Liber de dormitione auctore Pseudo-Iohanne]; tłum. i oprac. M.

Starowieyski, ANT 1/2, ss. 799-809.

102 Transitus R [Transitus graecus R]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/2, ss. 782-798.
104 Historia eutymiacka [Narratio de historia Euthymiaca; SCh 80, 168-174]; tłum. i oprac. M

Starowieyski, ANT 1980, ss. 586-588; ANT 1/2, ss. 832-834; W. Kania, Teksty o Matce Bożej, 1,
Niepokalanów 1981, ss. 256n.

111 Transitus Melitona z Sardes [Liber de transitu auctore Pseudo-Melitone; BHL 5351-5352a];

tłum i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/2, ss. 817-826.

116 Transitus Józefa z Arymatei [Liber de transitu, auctore Pseudo-Iosepho ab Arimathaea; BHL

5348-5350b]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 1/2, ss. 810-816; ANT 1980, ss. 580-585.

Apocrypha de Iohanne Baptista

181 Żywot grecki św. Jana Czciciela przypisywany św. Markowi Ewangeliście [Vita et passio,

auctore Marco; BHG 834]; tłum. i oprac. R. Zarzeczny, ANT 1/2, 579-588; Vox Patrum 20 (2000) t. 38-39,
ss. 585-594.

183 Żywot Jana Chrzciciela przypisywany biskupowi egipskiemu Serapionowi [Vita et miracula

Iohannis Baptistae, auctore Pseudo Serapione Thmuitano (syriace)]; tłum. i oprac. M. Rosik, ANT 1/2, ss.
588-613.

Acta Petri

190 Dzieje Piotra [Acta Petri; fragmentum copticum], wstęp, przekład z koptyjskiego, Studia

Theologica Varsaviensia 15,2 (1977), ss. 169-175.

207 Dzieje Piotra i dwunastu Apostołów [Acta Petri et XII Apostolorum; NHC VI, 1, 1 – 12, 22];

wstęp, tłum. z koptyjskiego i komentarz W. Myszor, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 29 (1996), ss.
296-302.

Acta Pauli

211.III Dzieje Pawła i Tekli [Acta Pauli et Theclae; BHG 1710]; oprac. M. Starowieyski, Ruch

Biblijny i Liturgiczny 44 (1991), ss. 118-126.

211.VI Hymn św. Pawła z „Męczeństwa św. Pelagii z Cezarei”, zwanego też „Listem św. Pelagii”

[Narratio de leone baptizato, sive Epistula Pelagiae; aethiopice; BHO 890]; tłum. fragm. i komentarz R.
Zarzeczny, Przegląd Powszechny 9 (2002), ss. 193-194.

Acta Thomae

245.II Dzieje Świętego Tomasza Apostoła [Acta Thomae (versio graeca); BHG 1800-1831k]; tłum.,

wstęp i opracowanie L. Rzymowska (Księgi Osobliwe), Wyd. Uniw. Wrocławskiego, Wrocław 2002.

Virtutes Apostolorum

256 Dwunastu. Pseudo Abdiasza Historie Apostolskie [Virtutes Apostolorum]; tłum. E. Nowak, M.

Starowieyski; oprac. M. Starowieyski (OŻ 11), Kraków 1995.

Acta Barnabae Apostoli

285 Dzieje Barnaby [Acta Barnabae, auctore Marco; BHG 225]; oprac. M Starowieyski, Analecta

Cracoviensia 23 (1991), ss. 391-413.

Epistulae

305 Listy apokryficzne św. Pawła, oprac. M. Starowieyski: List św. Pawła do Laodycejczyków

[Epistula Pauli ad Laodicenses]; tłum. R. Rumianek, ANT 3, ss. 51-54; List do Aleksandryjczyków; tłum.
M. Starowieyski, ANT 3, ss. 54-55.

306 Apokryficzna korespondencja między Seneką i świętym Pawłem [Epistulae Sececae ad

Paulum et Pauli ad Senecam]; tłum. i oprac. K. Obrycki, Warszawskie Studia Teologiczne 10 (1997), ss.
219-240; ANT 3, ss. 55-66; por. [w:] Starowieyski, M., Prolegomena do Nowego Testamentu, Poznań 1960,
ss. 594-602.

307 List Tytusa, ucznia Pawła, o sposobie życia w czystości [Epistula Pseudo-Titi], tłum. K.

Obrycki, oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss. 67-95.

308 List Jakuba do Kwadratura [Epistula ad Quadratum]; tłum. i oprac. W. Witakowski, ANT 1/2,

ss. 747-750.

309a Korespondencja Longinusa z Augustem na temat Magów [Epistula Longini]; przekł. tekstu

syryjskiego i oprac. W. Witakowski, ANT 1/1, ss. 349-351.

309b Świadectwo Ursyniusza [Epistula Ursini]; tłum. i oprac. W. Witakowski, ANT 1/2, ss. 750-

752.

310 List Lentulusa [Epistula Lentuli]; oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss. 112-114.
311 List o zachowaniu niedzieli spadły z nieba [Epistula a celo missa de seruanda dominica];

oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss. 96-111. Jedna z wersji łacińskich, ss. 98; wersje polskie Listu o
zachowaniu niedzieli spadłego z nieba: Najstarszy polski tekst Listu z 1521 r., ss. 100-102; Inna wersja
polska, ss. 102-104; List Licyniana do Wincentego, biskupa wyspy Ibisa; przekł. T. Sowa, ss. 104; Listy z
nieba w kulturze ludowej, oprac. M. Zowczak, ss. 106-112.

Apocalypses

315 Wniebowstąpienie Izajasza (tekst etiopski) [Ascensio Isaiae (versio aethiopica)]; przekł. S.

Kur, oprac. R. Zarzeczny, ANT 3, ss. 134-163; Wniebowstąpienie Izajasza, fragment grecki [Ascensio
Isaiae (fragmentu graece)]; przekł. i oprac. R. Zarzeczny, ANT 3, ss. 163-168.

316 Legenda grecka o męczeństwie proroka Izajasza [Legenda graeca de martyrium Isaiae; BHG

958); przekład z j. greckiego, wstęp i oprac. R. Zarzeczny, Studia Bobolanum 1 (2003), ss. 179-191.

317 Apokalipsa Piotra [Apocalypsis Petri]; oprac. i przekł. tekstu greckiego M. Staro-wieyski;

przekł. tekstu etiopskiego S. Kur, Warszawskie Studia Teologiczne 2 (1984), 48-78; ANT 3, ss. 225-241.

318 Piąta Księga Ezdrasza [Liber V Esdrae]; tłum., wstęp i oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss.

172-180.

319 Księgi sybilińskie (fragmenty) [Oracula Sibyllina]; wstęp i komentarz M. Starowieyski, ANT

3, ss. 334nn; streszczenie Apokalipsy Piotra (z księgi II); przekł. A. Świderkówna, ss. 337; Orędzie Sybilli
(z księgi IV); przekł. W. Appel, ss. 342n; Zwiastowanie (z księgi VIII); przekł. W. Appel, ss. 344n; Sąd
ostateczny (z księgi VIII); przekł. W. Kornatowski, ss. 345n; Męka Chrystusa przepowiedziana przez
Sybillę (z księgi VIII); przekł. W. Kornatowski, ss. 346n; Czasy ostateczne; przekł. J. Czuj, ss. 347n.

323 Apokalipsa Pawła gnostycka [Apocalypsis Pauli; NHC V, 2; CPG 1191]; tłum. i oprac. W.

Myszor, Studia Theologica Varsoviensia 10 (1972) 1, 163-170; ANT 3, ss. 212-214.

324 Apokalipsa Piotra gnostycka [Apocalypsis Petri; NHC VII, 3, 40, 13 - 84, 14; CPG 1205];

tłum. i oprac. W. Myszor, ANT 3, ss. 214-224; Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 31(1998), ss. 315-
329.

325 Apokalipsa Pawła [Apocalypsis Pauli; BHG 1460]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss.

241-279.

326 Apokalipsa Tomasza [Apocalypsis Thomae]; przekł. H. Pietras, wstęp i komentarz M.

Starowieyski, ANT 3, ss. 325-333; fragment wersji dłuższej, interpolowanej, ss. 327-330; recenzja krótsza,
ss. 330-333.

327 Słowiańska Apokalipsa Maryi [Apocalypsis Mariae; versio palaeo-slavicae]; przekł. R. Łużny,

oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss. 279-292.

331 Pierwsza apokalipsa św. Jana Teologa [Apocalypsis Iohannis apocrypha; BHG 921-922h];

tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss. 295-304.

332 Druga apokalipsa św. Jana Teologa [Apocalypsis Iohannis apocrypha altera; BHG 922i]; tłum.

R. Zawadzki, oprac. R. Zawadzki, M. Starowieyski, ANT 3, ss. 304-311.

340 Apokalipsa Ezdrasza [Apocalypsis Esdrae; BHG 603]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 3,

ss. 180-190.

341 Wizja Ezdrasza [Visio Esdrae latine]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT 3, ss. 190-199.
342 Apokalipsa Sedracha [Apocalysis Sedrach; BHG 1621]; tłum. i oprac. M. Starowieyski, ANT

3, ss. 199-209.

Pozostałe teksty i opracowania
Ta część musi trochę poczekać na bardziej sprzyjające czasy ….
Proszę o sugestie i informacje o nowych przekładach