ORNAMENTY

Palmeta - znany od starożytności motyw dekoracyjny w formie stylizowanego, symetrycznie rozłożonego liścia
palmy. Występuje pojedynczo (np. jako zwieńczenie steli) lub jako element ornamentu ciągłego (fryzu),
niekiedy w połączeniu z liśćmi lotosu.

Akant - typ ornamentu architektonicznego nawiązujący do kształtu rośliny
śródziemnomorskiej o dużych liściach i zebranych w ktoś kwiatostanach. W sztuce greckiej
od V w. p.n.e. odgrywa) akant dużą rolę, najczęściej występował jako dekoracja bocznych
krawędzi głowicy korynckiej. W późniejszych epokach przybierał rozmaite formy,
szczególnie często stosowano ten motyw dekoracyjny w renesansie i baroku.

Wieloliść - motyw dekoracyjny najczęściej geometryczny, czasem przypominający
stylizowane liście lub płatki, złożony z powtarzających się rytmicznie odcinków łuku (pełnego
ostrego, podkowiastego itp.). Zależnie od liczby odcinków łuku rozróżnia się dwu-, trój-,
cztero-, pięcio-, sześcioliść itp.; pierwszy stosowany bywał jedynie jako forma otwarta (np.
dwulistne zamknięcie górą okien gotyckich), pozostałe jako otwarte bądź zamknięte; bardziej
dekoracyjne formy wieloliścia z promieniście ułożonymi liniami akcentującymi poszczególne
segmenty są odmianami rozety.
Wieloliść znajdował zastosowanie w różnych kręgach kulturowych od czasu społeczeństw
pierwotnych; w sztuce islamu popularny był łuk wielolistny; szczególnie często występowały
formy w. w romanizmie i gotyku (rozety okienne; dwu- i trójlistne zamknięcia górą okien i
przezroczy, maswerki). Do formy trój- i czteroliścia nawiązywały niekiedy plany budowli
centralnej już od okresu późnej starożytności, także prezbiteria kościołów, głównie w
średniowieczu, zamknięte bywały apsydami w układzie trójlistnym (tzw. układ treflowy).
Wieloliść był częstym motywem zdobniczym średniowiecznej sztuki dekoracyjnej, np. w
meblarstwie, złotnictwie itp.

Rybi pęcherz - motyw dekoracyjny o esowatym, niesymetrycznym wygięciu przypominającym
pęcherz pławny ryby charakterystyczny dla późnego gotyku, głównie jako wykrój maswerków.

Rozeta - (fr. rosette - różyczka)

1) Duży otwór ścienny w kształcie koła, wypełniony

dekoracją w układzie koncentrycznym (witraż lub
maswerk), umieszczany na fasadzie głównej nad
portalem lub w szczytach nawy poprzecznej gotyckich
katedr.

2) 2. Ornament architektoniczny w kształcie stylizowanego

kwiatu róży o rozchylonych płatkach, znany już w
starożytności, występujący we fryzach lub w kasetonach.

Rocaille - motyw dekoracyjny mający formy nieregularne i asymetryczne, „kapryśne”, przypominające
małżowiny, muszle (stąd nazwa: ornament muszlowy), czasem uzupełnione strzępiastymi grzebieniami,
charakterystyczny dla rokoka.

Bukranion - motyw dekor. o kształcie czaszki byka, często o znaczeniu
symbolicznym - jako przedstawienie zwierzęcia ofiarnego; zazwyczaj
płaskorzeźbiony, stosowany gł. w architekturze rzymskiej. (metopy, fryzy -w tym
przypadku poszczególne bukraniony łączyły girlandy liści, kwiatów i owoców,
zawieszone najczęściej na rogach czaszek), charakterystyczny także dla
architektury renesansu i klasycyzmu.

ORNAMENTY WSTĘGOWE

Ornament falowy - o motywie przypominającym płynące, przechylone w jednym kierunku, stylizowane fale;

Meander - utworzony z nieprzerwanej, wielokrotnie załamanej pod kątem prostym (w określonym rytmie) linii; występuje wiele odmian
meandrów, także z dwiema liniami;
Astragal, sznur pereł, perełki - -ornament wstęgowy w formie półwypukłego pasma (A), złożonego z „prełek” okrągłych (P)
rozdzielonych podwójnymi „cekinami” w kształcie dysków (C), lub wydłużonych pałeczek” rozdzielonych okrągłymi „perełkami” (B);
także nazwa profilu (np. miedzy głowicą i trzonem kolumny) zdobionego takim ornamentem;

KIMATION - ornament wstęgowy o motywie stylizowanych liści; wywodzi się z architektury starożytnej Grecji; ma trzy odmiany:

1) kimation dorycki - na profilu malowane szerokie, czworoboczne liście z wąską nakładką u góry, o daleko posuniętej

geometrycznej stylizacji;

2) joński, jajownik, „wole oczy” - zwykle rzeźbiony, z przemiennie umieszczonymi formami jajowatymi i lancetowatymi {czasem

przybierającymi kształt strzałki skierowanej ku dołowi);

3) lesbijski, kwiatowy - również zazwyczaj rzeźbiony, przemiennie liście o wykroju sercowatym i silnym podwójnym wygięciu

oraz lancetowate

Antemion - ornament wstęgowy, wywodzący się z architektury antycznej z przemiennie umieszczonymi palmetami, stylizowanymi
pnączami i kwiatami (np. lotosu); stosowany najczęściej jako ornament wieńczący;

Zębatka - każdy ornament wstęgowy o wystających elementach przypominających zęby;

Ząbki kostkowe - pas utworzony z prostopadłościennych ząbków (kostek) w równych odstępach; występuje głównie w belkowaniu w
porządkach klasycznych (dorckim, korynckim);

Plecionka - ornament (wstęgowy lub wypełniający płaszczyznę) o motywie splecionych pasów, taśm itp.; może być plecionka
pojedyncza, podwójna, potrójna; występuje w różnych okresach i stylach; charakterystyczne ornamenty plecionkowe występują w
architekturze romańskiej

INNE RODZAJE ORNAMENTÓW

Arabeska - ornament o motywie stylizowanych, przeplatających się wici roślinnych, wypełniających dekorowane pole w zawiłym
układzie; wywodzi się ze wzorów antycznych: w sztuce islamu (stąd nazwa) uzupełniany elementami geometrycznymi i pismem; w
sztuce nowożytnej wzorowany na antyku, przeważnie w układzie symetrycznym, często uzupełniany innymi motywami; uwaga: nazwy
„arabeska” nie stosuje się do ornamentów z wici roślinnych występujących w sztuce wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej;

Groteska - ornament ze stylizowanych motywów roślinnych (głównie wici, ale też kwiatów, owoców itd.), w które wplecione są
motywy figuralne, zwierzęce, architektoniczne i inne, traktowane fantastycznie lub karykaturalnie;

Ornament kandelabrowy - o motywach arabeski lub groteski w układzie ściśle symetrycznym względem osi pionowej, wyprowadzony

z elementu pełniącego funkcję podstawy (analogicznie do konstrukcji kandelabru czyli świecznika, stąd nazwa);

Ornament okuciowy - w formie płaskich, łukowato wygiętych taśm i listew oraz ażurowych plakiet, jakby nałożonych na tło,
naśladujący okucia żelazne; występują w nim również elementy , naśladujące gwoździe i nity; może być uzupełniony innymi motywami
oraz łączony z ornamentem zwojowym lub chrząstkowo-małżowinowym: charakterystyczny dla manieryzmu; ornament zwojowy,
zwijany, kartuszowy;

Rollwerk - ornamenty w formie taśm jakby wyciętych z blachy i na zakończeniach zagiętych lub zwiniętych (stąd nazwa); występuje w
architekturze późnorenesansowej i manierystycznej, czasem w połączeniu z ornamentem okuciowym (okuciowo-zwojowy);

Ornament chrząstkowo-małżowinowy - w formie stylizowanych chrząstek i małżowin, przeważnie w układzie symetrycznym (w
odróżnieniu od rocaille); występuje w końcu XVI i XVII w., głównie w północnej Europie (manieryzm).

INNE ELEMENTY DEKORACJI ARCHITEKTONICZNEJ

AKROTERION, naszczytnik - dekoracyjny element wieńczący w porządkach klasycznych (np, narożniki i wierzchołek frontonu); mógł
mieć formę palmety, wolut, liści akantu. waz (lub ich połączenia). a także motywy figuralne.
ŁEZKI, gutty, krople - element dekoracyjny w formie kostek o kształcie ściętego ostrorsłupa lub stożka; występuje w porządku
doryckim i w architekturze nowożytnej.

LICO DIAMENTOWE - opracowanie lica elementu (np. ciosu, boni) w kształcie ostrosłupa (zazwyczaj o podstawie 4-kątnej),
naśladujące szlif diamentu.

KARTUSZ - ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, emblematu itp.

WOLUTA, ślimacznica - element architektoniczny i motyw ornamentalny w kształcie spirali lub zwoju; w porządkach klasycznych
występuje m.in. w głowicach kolumn (w porządku jońskim. korynckim i kompozytowym).
esownica, woluta podwójna - element architektoniczny lub motyw dekoracyjny w formie połączonych, zawiniętych w przeciwne strony
wolut (zazwyczaj różnej wielkości); znana w architekturze antycznej (np. modyliony), szeroko stosowana w renesansie i baroku;
spływ wolutowy - pionowo ustawiona esownica lub element łukowaty zakończony pojedynczą wolutą podbudowujący wyższą część
elewacji lub zęby attyki w architekturze renesansowej i baroku

STERCZYNA - pionowy, smukły, wieńczący element dekoracji architektonicznej.

sterczyna obeliskowa - w formie smukłego ostrosłupa (obelisku) czasem , umieszczonego na ozdobnej podstawie.

PINAKIEL, fiala, rzadziej: iglica - rodzaj sterczyny, występujący w archi tekturce gotyckiej (jako zwieńczenie skarp); zwykle o
czworobocznym trzonie ze spiczastym zwieńczeniem, na którego krawędziach umieszczano czołganki a na szczycie kwiatom trzony
większych pinakli mogły być dodatkowo zdobione laskowaniem i maswerkami;
KWIATON -dekoracyjny element wieńczący w kształcie pęku kwiatów lub liści (zazwyczaj 2-lub 4-ramiennego); charakterystyczny dla
architektury gotyckiej.

ŻABKA, krab - element średniowiecznej dekoracji architektonicznej w formie zwiniętego liścia lub pąka; umieszczany w narożach baz,
na krawędziach szczytów, wimperg, pinakli i innych elementów pochyłych; szereg żabek tworzy czołgankę.

DRAPERIA - dekoracja z tkaniny ułożonej w fałdy lub jej naśladownictwo (imitacja) w innym materiale (np. kamieniu, stiuku,
drewnie).
paludament, paldament - rodzaj obramienia utworzonego z draperii obejmującej od góry i z boków rzeźbę obraz, tablicę z inskrypcją
itp.