A

LEKSY

A

WDIEJEW

Wartos´ciowanie wymuszone
a szacunek dla odbiorcy
w dyskursie politycznym

Jeszcze tylko trzy dni zostało do wyborów!
(Komunistyczne hasło propagandowe, koniec lat 70.)

Przytoczone w motcie hasło propagandowe uz˙ywane było w sposób natre˛tny
w czasach, kiedy sfingowane wybory budziły nieche˛c´ społeczen´stwa polskiego.
Zastanawiałem sie˛ wówczas, dlaczego hasło to wywołuje u mnie niepohamowa-
ny wstre˛t. Zrozumiałem, iz˙ sugeruje ono implikature˛ pragmatyczna˛ o naste˛puja˛-
cej tres´ci:

(1)

imp

Nadawca i Odbiorca znajduja˛ sie˛ w stanie radosnego oczekiwania na

wybory

Powstało pytanie: dlaczego takie chwyty sa˛ moz˙liwe? Jakie mechanizmy

je˛zykowe pozwalaja˛ na tego rodzaju wymuszone wartos´ciowanie?

1. Zasada kooperacji
jako zbiorowa odpowiedzialnos´c´

U podstaw komunikacji ludzkiej, jak wykazał H. P. Grice (1975: 45–46), lez˙y
zasada k o o p e r a c j i, której celem jest współpraca z interlokutorem dla
osia˛gnie˛cia wspólnej korzys´ci informacyjnej. Na mocy włas´nie tej zasady po-
wstaje zwia˛zek mie˛dzy konwencjami je˛zykowymi a decyzja˛ akceptacji danej
informacji u odbiorców. Słysza˛c np. wypowiedzenie:

(2) Kowalskiego chyba wylali z pracy

na mocy zwia˛zku mie˛dzy zasada˛ kooperacji a modalnos´cia˛ konwencjonalnie wy-

raz˙ona˛ w tym wypowiedzeniu, jes´li nie mamy z˙adnej innej informacji na temat
Kowalskiego, interpretujemy dany komunikat w sposób naste˛puja˛cy:

(3) Nadawca ma podstawe˛ do przypuszczenia, z˙e fakt (Kowalskiego wylali z pra-

cy) jest prawdziwy

Z kolei wypowiedzenie asertywne:

(4) Kowalskiego wylali z pracy

na mocy tego samego zwia˛zku zasady kooperacji z konwencja˛ je˛zykowa˛, jes´li
nie mamy innej informacji na ten temat, interpretujemy naste˛puja˛co:

(5) Fakt (Kowalskiego wylali z pracy) jest prawdziwy

Moz˙na sie˛ zastanawiac´, ska˛d sie˛ bierze taka łatwowiernos´c´ i dlaczego kon-

wencja je˛zykowa w tak bezwzgle˛dny sposób rza˛dzi nasza˛ akceptacja˛ informacyj-
na˛. Nie zapuszczaja˛c sie˛ w ga˛szcz problemów filozoficznych, moz˙na sformuło-
wac´ hipoteze˛, iz˙ opisana przez K. Ajdukiewicza (1960: 148) „pozytywna pod-
stawa epistemiczna” w neutralnych warunkach informacyjnych jest postawa˛
niezbe˛dna˛ do przetrwania danego społeczen´stwa. Zasade˛ te˛ moz˙na by sformuło-
wac´ naste˛puja˛co: lepsza jest jakakolwiek (nawet potencjalnie nieprawdziwa) in-
formacja niz˙ z˙adna.

Zwia˛zek mie˛dzy zasada˛ kooperacji a konwencja˛ je˛zykowa˛ pote˛guje je˛zykowy

mechanizm t e m a t y z a c j i. Jak wiadomo, podstawa˛ komunikacji jest wpro-
wadzanie informacji nowej na tle informacji starej, nazywanej tłem kognityw-
nym. Istnieje cos´ w rodzaju odpowiedzialnej umowy mie˛dzy interlokutorami, iz˙
informacja tematyczna jest bezwzgle˛dnie akceptowana przez nich jako prawdzi-
wa lub prawdopodobna. Otwiera to duz˙e moz˙liwos´ci manipulacji je˛zykowej.
Jes´li np. mówimy:

(6) Uwaz˙am, z˙e Kowalski ma duz˙o pienie˛dzy

to jedynie mówia˛cy bierze na siebie odpowiedzialnos´c´ za wypowiedziany sa˛d,
niezalez˙nie od tego, czy odbiorca ten sa˛d akceptuje, czy odrzuca, gdyz˙ sa˛d ten
znajduje sie˛ w cze˛s´ci rematycznej wypowiedzenia. Jes´li natomiast mówimy:

(7) Ten bogacz Kowalski nigdy nikomu nie poz˙ycza

wówczas, na mocy konwencji je˛zykowej, mamy wspólna˛ z interlokutorami od-
powiedzialnos´c´ za presupozycje˛ ukryta˛ w temacie (

pres

Kowalski ma duz˙o pienie˛-

dzy), niezalez˙nie od tego, czy odbiorca akceptuje, czy odrzuca cze˛s´c´ rematyczna˛
tego wypowiedzenia (Kowalski nigdy nikomu nie poz˙ycza). W wypadku bowiem,
kiedy interlokutorzy nie akceptuja˛ tres´ci tematycznej, naste˛puje zablokowanie
normalnego toku komunikacji i wyjs´cie na metapoziom konwersacji w celu
omówienia tła kognitywnego.

(8) Dlaczego uwaz˙asz, z˙e Kowalski ma duz˙o pienie˛dzy?

pyta np. interlokutor blokuja˛c dalsza˛ rozmowe˛ na temat spraw maja˛tkowych

50

ALEKSY AWDIEJEW

Kowalskiego. Nieprzyje˛cie tematu (presupozycji tematycznej) czyni dalszy cia˛g
konwersacji działaniem niedorzecznym i niemoz˙liwym bez okres´lenia wspólne-
go tła kognitywnego. Jednakz˙e w sytuacji komunikowania sie˛ innego niz˙ face-to-
-face, np. w wypadku jednostronnej komunikacji masowej, odbiorca nie jest
w stanie zatrzymac´ procesu przekazu. Moz˙e najwyz˙ej zrezygnowac´ z odbioru
z braku moz˙liwos´ci ingerencji do tres´ci samego komunikatu. Jednakz˙e taka re-
zygnacja pozbawia go wszelkiej informacji niezalez˙nie od sposobu jej podawa-
nia, co przyczynia sie˛ do powstania stresu alienacji informacyjnej. Mys´le˛, z˙e
ludzie odrzucaja˛cy z oburzeniem gazete˛ i pisza˛cy gniewne listy do redakcji maja˛
na celu włas´nie złagodzenie tego stresu alienacji.

Wszystko, co było wczes´niej powiedziane, odnosi sie˛ równiez˙ i do akceptacji

sa˛dów wartos´ciuja˛cych. Jes´li słyszymy wypowiedzenie:

(9) Kowalski jest słabym inz˙ynierem

i nie mamy z˙adnej wyrobionej postawy oceniaja˛cej wobec Kowalskiego, to na
mocy zasady kooperacji przyjmujemy to wartos´ciowanie jako podstawe˛ do dal-
szej orientacji aksjologicznej w tym zakresie. Znane sa˛ eksperymenty politolo-
gów amerykan´skich, które udowadniaja˛, iz˙ nowa orientacja aksjologiczna jest
zazwyczaj prawie bezkrytycznie przyjmowana przez odbiorców, jes´li nie dotyczy
samego odbiorcy lub osób czy przedmiotów z nim zwia˛zanych. Chodzi tutaj
przede wszystkim o bezpieczny kierunek wartos´ciowania (zob. np. Awdiejew
1987: 119–120). Lecz w wypadku, gdy mamy sa˛d wartos´ciuja˛cy wyraz˙ony w re-
macie, jego przyje˛cie zakłada wolna˛ wole˛ odbiorcy, gdyz˙ jedynym odpowiedzial-
nym czynnikiem za ten sa˛d jest nadawca. Inaczej sprawa wygla˛da, jes´li ten sam
sa˛d jest wyraz˙ony w temacie. Wypowiedzenie np.:

(10) Słabe kwalifikacje Kowalskiego doprowadziły do awarii

sugeruje, iz˙ sa˛d odnos´nie do kwalifikacji Kowalskiego podzielaja˛ wszyscy inter-
lokutorzy.

Musimy wie˛c wyróz˙nic´ wartos´ciowanie k o n i e c z n e na mocy konwencji

je˛zyka, czyli to, które podzielaja˛ wszyscy interlokutorzy. Moz˙na do niego zasto-
sowac´ kwantyfikator podobny do kwantyfikatora wiedzy ogólnej K. Ajdukie-
wicza:

(11) K [Q (p)] – kaz˙dy wie, z˙e istnieje (p) o wartos´ci Q

(czyli wartos´ciowanie takie, jakie jest wprowadzane mie˛dzy innymi przez tema-
tyzacje˛ danego sa˛du aksjologicznego). Z kolei wyraz˙ane przez nadawce˛ warto-
s´ciowanie o p e r a c y j n e nie musi byc´ zawsze podzielane przez interlokuto-
rów, np.:

(12) O [Q (p)] – przynajmniej jeden z interlokutorów wie, z˙e istnieje (p) o war-

tos´ci Q

Aby odbiorca przyja˛ł wartos´ciowanie operacyjne, niezbe˛dne sa˛ przynajmniej

dwa warunki: brak wiedzy praktycznej na temat przedmiotu wartos´ciowania lub

Wartos´ciowanie wymuszone a szacunek dla odbiorcy

51

niesprzecznos´c´ danego wartos´ciowania z juz˙ istnieja˛ca˛ orientacja˛ aksjologiczna˛
odbiorców. Niesprzecznos´c´ ta odnosi sie˛ nie tylko do polaryzacji wartos´ci, ale
równiez˙ i do jej gradacji na przyje˛tej skali wartos´ci.

Na narzucenie wartos´ciowania za pomoca˛ depredykatywizacji, kiedy negacja

powierzchniowa nie jest moz˙liwa, oraz na załoz˙enie wspólnej postawy nadawcy
i odbiorcy w tekstach propagandowych zwraca równiez˙ uwage˛ J. Bralczyk
(1987: 70).

2. Tematyzacja jako naduz˙ycie
konwencji je˛zykowej

Wobec niejednorodnos´ci orientacji aksjologicznych w społeczen´stwie pluralisty-
cznym odpowiednia strategia powinna da˛z˙yc´ do rozpoznania postawy odbiorcy,
a naste˛pnie do kooperacji z nim w toku interakcji oceniaja˛cej (zob. Awdiejew
1991: 15). Tematyzacja zas´ sa˛dów oceniaja˛cych w sytuacji, kiedy sa˛ one sprze-
czne z orientacja˛ odbiorcy, stanowi skrajne naduz˙ycie siły konwencjonalnej
je˛zyka.

Jak wynika z podanych wczes´niej przykładów, obszar tematyczny obejmuje

przede wszystkim syntetyczne grupy predykatywne wyraz˙one na powierzchni
tekstu. Mamy np. wypowiedz´ przedstawiciela ZChN:

(13) Wybrany w pos´piechu parlament nie be˛dzie reprezentatywny („Wprost” 93:

14: 5)

sugeruja˛ca˛ bezwarunkowo, z˙e parlament be˛dzie wybrany w pos´piechu.
Wypowiedz´ ta, be˛da˛ca przykładem tzw. propagandy agonalnej, jest w istocie
ostrzez˙eniem przed wyborcami, zanim jeszcze parlament został rozwia˛zany.

W szerokim sensie do obszaru tematycznego moz˙na odnies´c´ wszystkie sensy

załoz˙one lub wynikaja˛ce w procesie inferencji ukierunkowanej. Sensy załoz˙one,
nazywane presupozycjami, jak pisała J. Puzynina, „odgrywaja˛ szczytna˛ role˛
w pełnieniu przez tekst funkcji perswazyjnej, sa˛ łatwo przyswajane przez odbior-
ców w sposób nie w pełni s´wiadomy, jako z˙e podawane im sa˛ w formie oczy-
wistych załoz˙en´ tekstu, załoz˙en´ wspólnych dla nadawcy i odbiorcy – co wcale
nie zawsze pokrywa sie˛ z rzeczywistos´cia˛” (1984: 73). Moz˙na zakwestionowac´
tu postulat „łatwej przyswajalnos´ci” presupozycji przez obecnego, podejrzliwego
odbiorce˛, lecz w istocie tres´ci załoz˙one presupozycyjnie sa˛ rzeczywis´cie wpro-
wadzane z ominie˛ciem pełnego us´wiadomienia tego faktu przez odbiorce˛. W wy-
powiedzi Jarosława Kaczyn´skiego:

(14) Mam nadzieje˛, z˙e zachowanie sie˛ prezydenta okaz˙e sie˛ propan´stwowe

(„Wprost” 93: 23: 14)

bez cienia argumentacji załoz˙ona jest presupozycja, iz˙ dos´c´ cze˛sto prezydent

52

ALEKSY AWDIEJEW

zachował sie˛ (zachowuje sie˛) antypan´stwowo. Załoz˙enie to jest potencjalnie
sprzeczne z orientacja˛ aksjologiczna˛ zwolenników prezydenta.

3. Wymuszone implikatury aksjologiczne

O wiele ciekawszym zagadnieniem sa˛ wymuszone implikatury, które sa˛ sa˛da-
mi jeszcze bardziej ukrytymi w porównaniu z presupozycjami, lecz włas´nie dla-
tego jeszcze bardziej moga˛ byc´ wykorzystane do bezpardonowego naduz˙ycia
konwencji je˛zykowej. Mechanizm wynikania implikatur nie jest w pełni opisany.
Co prawda G. Gazdar np. okres´la implikatury jako propozycje „implikowane
przez wypowiedzenie w jakims´ konteks´cie nawet wtedy, kiedy nie wynikaja˛ one
logicznie z tego, co zostało wypowiedziane” (1979: 38), i próbuje opisac´ mecha-
nizm implikatur na poszerzaja˛cej sie˛ skali ilos´ciowej kontekstu. Ale, o ile mi
wiadomo, mechanizm implikatur wartos´ciuja˛cych nie doczekał sie˛ nawet pobiez˙-
nego opisu. Wymaga szczegółowych badan´ materiałowych. Rozpatrzmy obecnie
tylko niektóre zagadnienia tego mechanizmu.

Mamy np. dos´c´ znany dowcip:

(15) – Wiesz, Moryc, wczoraj u Rosencranzów podawali do herbaty złote łyz˙eczki!

– Co ty mówisz!? Pokaz˙!

Implikatura

imp

Opowiadaja˛cy o przyje˛ciu u Rosencranzów jest złodziejem,

stanowia˛ca pointe˛ tego dowcipu, nie wynika z danej opowies´ci w sposób logicz-
ny. Stanowi cze˛s´c´ moz˙liwego, lecz nie koniecznego szerokiego kontekstu asocja-
cyjnego. Aby implikatura ta mogła sie˛ wyłonic´ z wystarczaja˛ca˛ koniecznos´cia˛
(a taka koniecznos´c´ istnieje, bo inaczej dany dowcip nie mógłby byc´ zrozumia-
ły), powinny byc´ spełnione, jak sie˛ wydaje, przynajmniej trzy warunki:

a. warunek „złej woli” mówia˛cego,
b. warunek okres´lenia przedmiotu wartos´ciowania,
c. warunek droz˙nos´ci asocjacyjnej.
Warunek „złej woli” mówia˛cego ma charakter pragmatyczny i jest zakładany

zawsze, kiedy mamy do czynienia z sugerowaniem wartos´ci czegos´ nie wprost.
Moz˙na tu przyja˛c´ naste˛puja˛ca˛ zasade˛: mówienie pozytywne o kims´/czyms´ nie
wymaga sugerowania, moz˙e i zazwyczaj ma forme˛ bezpos´rednia˛. Z kolei suge-
rowanie czegos´ za pomoca˛ implikatur jest zazwyczaj znakiem tego, iz˙ sugestia
ma charakter negatywny. Zasada ta jest bardzo waz˙na, poniewaz˙ włas´nie ona
pozwala na odszukanie włas´ciwego kierunku w siatce wszystkich skojarzen´
w procesie inferencji.

Warunek okres´lenia przedmiotu wartos´ciowania ma równiez˙ charakter pra-

gmatyczny: jes´li przedmiot wartos´ciowania nie jest bezpos´rednio wymieniony
lub nie wynika z kontekstu, to odbiorca zazwyczaj utoz˙samia sie˛ z nim osobis´cie
lub odnosi do niego obiekty be˛da˛ce dla niego nos´nikiem wartos´ci pozytywnej.

Warunek droz˙nos´ci asocjacyjnej ma charakter semantyczny – zakłada moz˙li-

Wartos´ciowanie wymuszone a szacunek dla odbiorcy

53

wos´c´ dos´c´ szybkiego znalezienia takiego kierunku inferencji, który by zapewnił
wydobycie implikatury odpowiadaja˛cej sa˛dowi negatywnemu załoz˙onemu w in-
tencji nadawcy.

W naszym wypadku, w którym przedmiotem wartos´ciowania jest opowiada-

ja˛cy o przyje˛ciu, moz˙emy przedstawic´ dos´c´ przejrzysty cia˛g asocjacyjny:

(16) (złote łyz˙eczki na przyje˛ciu = cenna rzecz) – (cenne rzeczy padaja˛ łupem

złodziei, kiedy ci wchodza˛ z nimi w kontakt) – (opowiadaja˛cy, zdaniem roz-
mówcy, ma łyz˙eczki przy sobie) – (opowiadaja˛cy jest złodziejem)

Łatwo zauwaz˙yc´, z˙e wszystkie inne interpretacje (np. łyz˙eczki sa˛ podarowane

gos´ciom... opowiadaja˛cy poz˙yczył sobie łyz˙eczki... itd.) sa˛ odrzucane przez wa-
runek „złej woli”, poniewaz˙ takie cia˛gi asocjacyjne nie mieszcza˛ w sobie sa˛du
negatywnego o opowiadaja˛cym.

W dyskursie politycznym tego rodzaju sugestie spotykamy nagminnie, gdyz˙

sa˛ one wygodnym sposobem szkalowania przeciwnika bez z˙adnej obawy pocia˛g-
nie˛cia szkaluja˛cego do odpowiedzialnos´ci – tres´ci negatywne nie wynikaja˛ z wy-
powiedzi w sposób logiczny. Kiedy np. czytamy wypowiedz´ Kazimierza Pytki
w czasopis´mie „Wprost”:

(17) W miłym sercu Janusza Korwin-Mikke regionie bałkan´skim tez˙ wszystko sie˛

zaczynało od głupawych przemówien´ (14: 1)

to podejrzewamy, iz˙ autor wypowiedzi sugeruje: po pierwsze Janusz Korwin-
Mikke ubóstwia konflikt bałkan´ski, po drugie moz˙e byc´ nawet potencjalna˛ przy-
czyna˛ podobnego kryzysu w Polsce, chociaz˙ sugestie te nie sa˛ wynikiem impli-
kacji logicznej.

4. Pyskówka polityków
a szacunek dla odbiorcy

Po tym, jak do historii odszedł hermetyczny ustrój totalitarny, kiedy obserwowa-
lis´my pełna˛ dewaluacje˛ prasy pan´stwowej, obudziły sie˛ nadzieje społeczen´stwa
na nowa˛ wolna˛ prase˛ polska˛. Miała sie˛ odrodzic´, wnies´c´ do z˙ycia społecznego
nowe wartos´ci, pluralizm, tolerancje˛ i wolny rynek wolnych idei. W rzeczywi-
stos´ci, jak sie˛ wydaje, ten wolny rynek idei został podzielony na oddzielne,
zwalczaja˛ce sie˛ nawzajem, zacietrzewione małe s´wiaty totalitarne. W pewnych
kre˛gach politycznych „pyskowanie”, czyli bojowa postawa działaczy, jest uzna-
wane za zalete˛, politycy nie uprawiaja˛cy zaskakuja˛cej demagogii otrzymuja˛ na-
wet miano „niewyraz´nych”. Rzeczywis´cie wojowniczos´c´ zachowania sie˛ werbal-
nego powinna sugerowac´ niezłomnos´c´ postawy i jasnos´c´ celów taktycznych.
Lecz jednoczes´nie, jako chwyt propagandowy, moz˙e skutecznie maskowac´ włas´-
nie brak jakichkolwiek okres´lonych celów oprócz degradacji swych przeciwni-

54

ALEKSY AWDIEJEW

ków za wszelka˛ cene˛. Poszukiwanie w tym celu wrogów, wobec których moz˙na
stawiac´ niewiarygodne zarzuty i których moz˙na dowoli poniz˙ac´ i os´mieszac´, jest
głównym celem niektórych ugrupowan´ na polskiej arenie politycznej. Polityczny
stan wojenny jest tak oczywisty dla wszystkich, iz˙ nawet rza˛dza˛cy przyjmuja˛ go
jako zasade˛ przetrwania. Oto przykład wyraz˙aja˛cy taka˛ postawe˛:

(18) Red. Pani premier, zamiast dyplomatycznie pertraktowac´ z opozycja˛, de-

monstruje swoje niezadowolenie wobec PC, RDR...
Jan Rokita: Trudno sie˛ temu dziwic´. Krytykuje sie˛ przeciwników, nie koali-
cjantów („Wprost” 93: 14: 13)

Pyskówka polityczna przywódców skutecznie znieche˛ciła polskie społeczen´-

stwo do wielu ugrupowan´ i partii, gdyz˙ wzajemne lz˙enie nie jest godne obserwa-
cji, a tym bardziej uczestnictwa. Jestem daleki od mys´li, iz˙ polscy je˛zykoznawcy
i politolodzy potrafia˛ w jakis´ sposób uzdrowic´ atmosfere˛ polityczna˛ w kraju, lecz
moga˛ sformułowac´ pewne zasady savoir-vivre zachowania sie˛ werbalnego, które
odróz˙niałoby polityka „dzikiego i nieokrzesanego” od „dobrze wychowanego
i kulturalnego”, gdyz˙ tylko taki moz˙e byc´ godny zaufania. Jedna˛ z takich zasad
byłaby zasada poszanowania aksjologicznej postawy odbiorcy. Przy ingerencji
propagandowej do tej postawy nalez˙y unikac´ narzucania wartos´ciowania konie-
cznego, które jest naduz˙yciem konwencji je˛zykowej. Tematyzowac´ nalez˙y tylko
takie sa˛dy aksjologiczne, które podzielane sa˛ przez wszystkich lub wie˛kszos´c´
potencjalnych interlokutorów. Be˛da˛ce zas´ wyraz˙eniem własnej postawy aksjolo-
gicznej sa˛dy nadawcy nalez˙y podawac´ w postaci rematycznej, gdyz˙ sa˛ one tylko
sa˛dami proponowanymi i nie musza˛ byc´ bezwzgle˛dnie podzielane przez odbiorców.

„Dobrze by było – pisała kiedys´ prof. J. Puzynina zwracaja˛c sie˛ do prasy

komunistycznej – z˙eby prasie zalez˙ało na kształtowaniu ludzi samodzielnie my-
s´la˛cych, na nakłanianiu czytelników raczej do własnych refleksji i wyborów niz˙
do jednoznacznie okres´lonych zachowan´ i postaw” (1984: 78).

Wydaje sie˛, iz˙ słowa te nie straciły na aktualnos´ci.

Bibliografia

Ajdukiewicz K. (1960), Je˛zyk i znaczenie, [w:] tenz˙e, Je˛zyk i poznanie, t. 1, Warszawa.
Awdiejew A. (1987), Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedzen´, Kraków.
– (1991), Strategie konwersacyjne (Próba typologii), „Socjolingwistyka” XI, Katowice.
Bralczyk J. (1987), O je˛zyku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesia˛tych, Uppsala.
Gazdar G. (1979), Pragmatics, Implicature, Presupposition and Logical Form, New York.
Grice H. P. (1975), Logic and Conversation, [w:] P. Cole, J. L. Morgan (red.), Syntax and

Semantics, t. 3: Speech Acts, New York.

Puzynina J. (1984), O dyskursie oceniaja˛cym i dyrektywnym w tekstach prasy codziennej,

„Poradnik Je˛zykowy”, nr 2.

Wartos´ciowanie wymuszone a szacunek dla odbiorcy

55

56

ALEKSY AWDIEJEW